वि.सं. १९४२ कात्तिक २५ गते आइतबार राति पूर्वी नेपालको इलाम जिल्लाको इभाङ गाविस चुक्चिनाम्बा गाउँमा एक बालकको जन्म भयो। बुबा जगुनबाज र आमा हंसमति बेघा लिम्बुको कोखबाट साइँला छोराको रुपमा सामान्य किसान परिवारमा जन्मिएका सो बालक गर्भमा रहँदा आमाले मदमंस खाए अस्वस्थ हुने, सपना बिग्रिनेजस्ता लक्षणहरु हुँदै आए पनि त्यसतर्फ कुनै ध्यान दिइएको थिएन। बालक जन्मेपछि सुत्केरीलाई कुखुराको मासु र जाँड खुवाउनाले शिशुले आमाको स्तनपान गर्नु भएन। जन्मेको ३/४ घण्टासम्म नरुने, आमाको दूध चुस्न पनि नमान्ने भएपछि भोकले मर्ला भन्ने डरले जबरजस्ती स्तनपान गराउन खोज्दा आमाको स्तनमा खटिरा उत्पन्न हुनाले दूध चुसाइएन। तथापि, सोही घरमा चार दिनअघि ब्याएको कालो बाख्राको दूध खुवाएर शिशुको पालनपोषण गयो। बालकको न्वारानको नाम नरध्वज राखियो। अघि जन्मेका धेरै नानीहरु नबाँच्ने भएकाले शिशुको रक्षाका लागि फलामको चुरा लगाई दिँदा दीर्घायु हुन्छ भन्ने जनविश्वासअनुसार शिशुलाई फलामको चुरा लगाइयो। सोही कारण शिशुको बोलाउने नाम फलामसिं हुन गयो। बालकले आमाको दूध खान नपाउँदै आमा परलोक हुनुभयो। बुवाले दोस्रो विवाह गर्नुभयो। बालक सानीआमाको रेखदेखमा हुर्कंदै जानुभयो। बालक शान्त, एकान्तप्रेमी, मृदुभाषी, कम बोल्ने हुनुहुन्थ्यो। गाई बाख्रा गोठाला गर्दै वनजंगल, खोलानाला, डाँडाकाँडा चहार्दै वहाँ ८ वर्षको हुनुभयो। चुक्चिनाम्बामा खान, लाउन, बस्न दु:ख भएकाले शिरानघरे जगुनबाज देउमाई खोलापारि जितपुरको ढोडेनीमा खेती गर्न जानुहुन्थ्यो। हिउँदमा गाई गोठ माइखोलापारि राख्ने क्रममा जगुनबाजले पनि राख्नुभयो। गोठ हाल दानाबारी गाविस ९ को बोरुङ सहवीरे भनिने खत्रक्पा खोल्सीपारि थियो। गोठ लगेर उतै बस्ने भएकाले समय–समयमा घरबाट खाद्यसामग्री पुर्‍याउन जानुपथ्र्यो। एकदिन फलामसिंलाई आफ्नो सानीआमाले बुवालाई सातुसामल गोठमा पुर्‍याउन पठाउनुभयो। चामलसँगै मासु पनि भएको फलामसिंलाई थाहै भएन। डोको बोकेर खोला तरिसकेपछि बालक फलामसिंलाई ज्वरो आउन थाल्यो। एकैछिनमा शरीरभरि फोकैफोका उठ्यो। हनहनी ज्वरो आयो, बोल्नै नसक्ने हुनुभयो। मुस्किलले गोठमा पुग्दा छोराको त्यस्तो अवस्था देखेर बुवाले आतिन्दै के भयो भनेर सोध्नुभयो। छोराले आँसु खसाउँदै टुलुटुलु हेरि मात्र रहेको देखेर सानीआमाले बिरामी छोरालाई माया नै नगरी भारी बोकाएर पठाइछे भन्ने सम्झनुभयो। छिमेकी गोठालाहरुलाई गोठ हेर्न लगाएर छोरा बोकेर ढोडेनी घरतिर फर्कनुभयो। आफ्नी श्रीमतीसँग रिसाउँदै छोरा बोकी घर पुग्दा आमाले आश्चर्य जनाउँदै घरबाट बाटो लाग्दा बिराम नभएको कुरा विश्वास दिलाएपछि फेदाङमा, बिजुवा लगाउनुभयो। तीन दिनसम्म फेदाङमा, बिजुवाहरु लगाउँदा पनि बिरामीमा कुनै प्रगति भएन। हरेक रात छिमेकीहरु भेला भएर बिरामी रुङ्ने गर्थे। चौथो दिन बेलुकीपख गाउँलेहरुले रुँगिराखेको बेला बेहोस अवस्थामा लडिरहेको फलामसिं जुरुक्क उठेर एक्कासी जंगलतिर दौडनुभयो। ३/४ जनाले पछ्याउँदै दौडे। वहाँ घर नजिकैको जंगलमा पस्नुभयो। सबैले खोजे तर फेला पारेनन्। सुतिरहेको अवस्थामा एक दिव्य पुरुषले मतिर आऊ भनी इशाराले बोलाएको बिरामी बालकले देख्नुभएको रहेछ। बोलावटले आकर्षित भई बालक जुरुक्क उठेर जाँदा दिव्य पुरुष मतिर आऊ भन्दै इशारा गर्दै अझ पर–पर दौडे। दिव्यपुरुषले बिरामी हुनुअघिको खोलाको किनारतिर लगे। त्यसपछि वहाँलाई दिव्य पुरुषले माइखोलामा नुहाउन लगाए। केहीमाथि खत्रक्पाको खोल्सीमा लगेर लामपाते रुखको फेदमा उभ्याई खुट्टानेर भुँई खोस्रेर सिमीको दाना रोपेजस्तो गरे। त्यो बीउ तत्कालै उम्रेर लहरा भई बालकलाई रुखसँगै चलमलाउन नसक्ने गरी बाँधेपछि त्यो दिव्य पुरुषले बालकलाई प्रश्न गर्न थाले। दिव्य पुरुष : मलाई चिनिस् कि चिनिनस्? बालक : चिनिन। दिव्य पुरुष : अघिल्लो जन्मको कुरा बिर्सिस्? बालक : बिर्सें, थाहा छैन। दिव्य पुरुष : राम्रो सम्झी, थाहा पाउँछस्। बालक : अहँ थाहा पाइन। दिव्य पुरुष : मासु बोकेर यो खोलामा किन पसेको? त्यो खानु हुँदैन भन्ने बिर्सिस्? (माइखोलातिर औंल्याउदै) ऊ आमासँग माफी माग भन्दै दिव्य पुरुष त्यही नै अल्पिए। बालकको शरीर हल्का भयो। रुखसँगै बेरिएको लहरा त्यहीँ नै लोप भयो। शरीरको कम्प, पीडा सबै हराएर आनन्द भइ खोलातिर फर्किंदा दिव्य बाजागाजाहरुको ध्वनी गुञ्जन थाल्यो। आँखा खोलामा अडिएको थियो। त्यसबेला खोलाको बीचबाट सुकिलो आभूषणले सुसज्जित सुन्दरी निस्केर हल्का मुस्कानका साथ आई बालकलाई शरीरमा सुमसुम्याउँदै बडो मधुर स्वरमा ‘तपस्वी हुन्छौ, अगाडिको व्रत पूर्ण गर्नु। मैले नै तिमीलाई यहाँ बोलाउन पठाएकी हुँ’ भनी मुस्कुराउँदै पुन: खोलातर्फ गइन्। आनन्ददायी दिव्य बाजाहरु फेरि बज्न थाले। दिव्यस्त्रीलाई पछ्याउँदै बालक खोलातर्फ बढ्दै जाँदा पानीमा पसी चुर्लुम्म डुब्नुभयो। तर, सो दिव्यस्त्री त्यही लोप भइन्। बालक निथ्रुक्क भिजेर खोलाबाहिर निस्की दिव्यस्त्री कहाँ गइन् भनेर हेर्दै गर्दा अद्भूत दृश्य देखा पर्‍यो। रात दिन झैं उज्यालो भयो। आकाशबाट धर्मशास्त्रका ठूल–ठूला सुनौला अक्षरहरु क्रमैसँग खोलामा खस्न थाले। ती अक्षरहरुले आँखै तिर्मिराउँथ्यो। मन्त्रहरुले भरिपूर्ण ती अक्षरहरु फलामसिंले दैवीशक्तिले पढ्दै जानुभयो। त्यसले बालकमा ज्ञान बोध हुँदै गयो। सबै दृश्य सकिएपछि सपनाबाट ब्युँझे झैं हुनुभयो। आकाशमा जून ताराहरु मात्र देखिए। धर्तिमा सम्पूर्ण ज्योतिहरु हराएर सामान्य रातको जूनेली उज्यालो मात्र पाउँदा बालकलाई सपना हो कि बिपना हो जस्तै लाग्यो। त्यो रात मंसिरको धान्य पूर्णिमाको रात थियो। उज्यालो भएपछि आफूलाई आफ्नै गोठको वारिपट्टिको जंगलमा पाउँदा र शरीरको फोकाहरु सबै निको भएको पाउँदा खुशी हुनुभयो। केही क्षणमा घरबाट खोज्न आउने मानिसहरुसँग भेट भयो। खोज्न आउनेहरुले बालकलाई देखेपछि फेरि भाग्ने हो कि भनेर छेक्दै नजिक पुगेर समाते। बालक मुसुक्क हाँसेर किन समातेको भन्दा उनीहरु छक्क परे। कसरी बिराम निको भयो भनेर सोध्न लागे। बालकले सबै बृत्तान्त बताइदिनुभयो। बालकलाई लिएर घरमा पुग्दा छोरा निको भएर हाँस्दै आएको देखेर अचम्म र खुशी हुँदै आमा–बुवाले के भएर यस्तो भयो भनी सोध्दा मासु बोकेर खोला तर्न नहुने रहेछ भन्दै छोटो उत्तर दिनुभयो। खोज्न जानेहरुले अघि फलामसिंले भन्नुभएका सबै कुराहरु दोहोर्‍याएर आमा–बुवालाई सुनाइदिए। गोठाला, मेलापात गर्दै फलामसिं किशोर अवस्थामा प्रवेश गर्नुभयो। घरमा खानसम्म धौधौ हुने भएकाले फलामसिंका आमा–बुवा चुक्चिनाम्बा छोडेर जितपुरको ढोडेनीमा बसाइँ जानुभयो। फलामसिंले जन्मस्थल छोड्न मान्नुभएन। फलामसिं काका लालबाज र काकीसँगै जन्मस्थलमै बस्ने हुनुभयो। जितपुरमा राम्रो जीवनयापन नभएकाले केही वर्षपछि आमाबुवा फेरि चुक्चिनाम्बाको डाँडागाउँ सिरानमै फर्किनुभयो। मदमंस छुन पनि नहुने बिराम भइहाल्ने, बिहान बेलुका दैनिक दियो कलशसँग सेवा गर्ने भएकाले र काका काकी मदमंस सेवन गर्ने भएकाले काकीले एकदिन ‘साइँला अब त तिमी हुक्र्याै, खोइ एकै ठाउँ बस्नु राम्रो थियो, तर खानुमा मिल्दैन। तल लेछेबुङमा कटेरो बनाएर बस। त्यसो गर्दा चोखो हुन्छ’ भन्दा फलामसिंले हुन्छ भन्नुभयो। लेछेबुङ बारीमा सानो कटेरो बनाइदिनुभयो। लेछेबुङमा ३ रोपनी ३ आना बारी, एउटा कोदालो, एउटा तेरेङ खे:या, एउटा माटाको हण्डी, एउटा सिलबरे थाल, एउटा कराई, एउटा खुर्पा र एउटा हँसिया, दुई माना पिठो र चार झुत्ता मकै फलामसिंको अंश थियो। फलामसिं भ्याकुर र तरुल खनी खाँदै जीविका चलाउनुहुन्थ्यो। तरुल खन्न जाँदा बुढी मान्छे अघि गएको देख्नुहुन्थ्यो। र, तरुल पनि धेरै भेट्टाउनु हुन्थ्यो। साथीहरुले मासु ख्वाउनु पर्छ भनेर लडाएर ख्वाउन खोज्दा उनीहरुको हात मुखमा नजाँदा अचम्म मान्थे। दुहुना गाईहरुको दूध सबै चुसिदिनुहुन्थो। प्राय: साग, सिस्नु खाएर नै हुर्किनु भयो। बनी गरेर एक जोडी कुखुरा ल्याउनुभएको थियो। त्यो कुखुराको अण्डा सर्पले सबै खाइदिँदा सर्प मारेपछि सो कुखुराले काढेका चल्लाहरु फैलिएका थिए। माइला दाजु राजवन्त वेलायती फौजमा हवल्दार भएर बर्मामा हुनुहुन्थ्यो। सोही पल्टनमा गाउँकै आफन्त बलधुम योङहाङ पनि हुनुहुन्थ्यो। वहाँ घर बिदामा आउँदा आमा–बुवाले छोडेको एक्लो भाइ फलामसिंले सारै दु:ख पायो होला भन्ने सोचेर दाजुले साइँला भाइ फलामसिंलाई पनि लिएर आउनु भनी बलधुमलाई अह्राउनुभएको थियो। बलधुमले फलामसिंलाई भेटेर माइला दाजुले तिमीलाई पनि लिएर आउनु भनेको छ भनी खबर सुनाएपछि फलामसिं दाजुलाई भेट्न जान मञ्जुर हुनुभयो। बलधुम पल्टनमा हाजिर हुन जाँदा फलामसिंलाई पनि साथमा लिएर जानुभयो। खर्च थिएन, गाउँमा कुखुरा किन्ने बेच्ने चलन थिएन। त्यसैले दार्जिलिङको गुन्द्री बजारमा बेच्न खुँगीमा बोकी जाँदा इलामको नाम्सालिङमा तुषारोमा चिप्लेर लड्दा खुँगीले थिच्यो। दाजु भेट्न हिँडेको फलामसिंलाई बलधुमले दार्जिलिङ घुम डिपुमै भर्ती गराएर रिक्रुट बनाइ सरकारी राशन खुवाउँदै लाहोरमा पुर्‍याएको थाहै थिएन। सरकारी पोसाक लगाएर परेडमा उपस्थित गराउँदा फलामसिं छक्क पर्नुभयो। तब विनम्रतापूर्वक ‘साहेब म त योगी हुँ, शस्त्रधारी पल्टने हुने मलाई इच्छा छैन। म दाजु भेट्न मात्र आएको हुँ।’ भनेर बिन्ती चढाउँदा ‘उसो भए कमााण्डरको अफिसमा जानुपर्छ’ भन्ने उत्तर आयो। कमाण्डरको अफिसमा पुर्‍याइएपछि कमाण्डरले भन्नुभयो, ‘पल्टने हुने विचार थिएन भने किन भर्ती भयौ?’ ‘साहेब, म त दाजु भेट्न आएको मलाई झुक्याएर भर्ती गराएछन्। मलाई पल्टने हुने विचार छैन’, फलामसिंले भन्नुभयो। कमाण्डिङ अफिसर हाँस्नु मात्र भयो, केही नलागेपछि रिक्रुट हुन करै लाग्यो। यसरी फलामसिं वि.सं. १९६४ मा अंग्रेजको गोर्खाली पल्टनमा भर्ना हुनुभयो। फलामसिंको फौजी जीवन सुरु भयो। तैपनि समय–समयमा माङसेवा गर्न छोड्नु भएन। खाटको सिरानीपट्टि दियो कलश राखेर धुप सल्काएर साँझ बिहान नियमित सेवा गर्नुहुन्थ्यो। दिन प्रतिदिन फलामसिं ध्यानी नामले परिचित हुनुभयो। दाजु राजवन्त बर्माबाट तीन महिनापछि भाइ भेट्न आउँदा दुई चारजना चेला बनाइसक्नुभएको थियो। आफ्नो दाजु हवल्दार भएकाले उसको कुरा लाग्छ कि भनेर सबै कुरा बताएर आफ्नो नाम काटिदिने प्रबन्ध मिलाइदिन अनुरोध गर्नुभयो। तर, दाजुले तीन वर्षपछि मिलाइदिने वचन दिंदै फकाउनुभयो। पल्टनमा दिनदिनै ध्यानीको प्रख्याति बढ्दै गयो। बिरामी सैनिकका परिवार ध्यानीको डेरामा आउन थाले। मान्छे धुइरो लागेको देखेर अंग्रेज परिवारसमेत उपचार गरी माग्न ध्यानीकोमा आउन थालेको देखेर अफिसरहरु पनि छक्क पर्थे। यतिकैमा तीन वर्ष पनि बित्यो। ध्यानीले नाम काटेर एकैचोटी जान खोज्दा उल्टै दर्जा बढाइदिनाले बन्धनमा पर्नुभयो। उही पल्टनमा हवल्दार दलसुर तान्त्रिक ज्ञानमा निकै नाम चलेको व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। पल्टनमा सबैले प्रभूजी भन्थे। तन्त्रमन्त्रको भरले सबै कम्पनी कमाण्डरहरुलाई समेत कजाइसकेकाले दलसुरले बोलेको कसैले पनि काट्न सक्दैनथे। एकदिन साँझपख ध्यानी सधैं झै सेवामा बस्नुभएको थियो। चेलाहरु पनि सेवामा आएका थिए। ध्यानीको थानमाथि दुम्सीको तीनवटा काँडा फिरिरि घुम्यो। दलसुरले वाण छोडेको हो भन्ने थाहा पाएर ध्यानीले वाण फर्काइदिनुभयो। एकैछिनमा तीनवटा हरियो झिंगा आएर थानको वरिपरि भन्किन थाले। ध्यानीले झिंगा मारिदिनु भनेपछि चेलाहरुले मारिदिए। तीन वटा मारेको त मौरी झैं कोठैभरी भुनभुनाउन थाले। चेलाहरुलाई त रमिता नै भयो। यो प्रभुजीकै काम हो भन्दै चेलाहरु खासखुस कुरा गर्दै थिए। ध्यानीले झिंगाहरुलाई केही नगर भन्नुहुँदै माला हातमा लिएर जप गर्न थाल्नुभयो। माङ नै हुनुहुन्छ है भनेर जिम्मा दिएपछि क्षणभरमै सबै झिंगा हराए। यो कुरा फेमली लाइनमा पनि पुगेछ, रमिता हेर्नेहरुको भीड भयो। भोलिपल्ट बिहानको परेडमा दलसुर आउनुभएन। सोधखोज गर्दा वहाँ ओच्छ्यानबाट उठ्नै नसक्ने गरी थला पर्नुभएको भन्ने थाहा भयो। अस्पताल लाने कुरा गर्दा ‘मलाई डाक्टरले निको पार्न सक्दैन’ भनेर दलसुर अस्पताल जान मान्नुभएन। किनकि, आफ्नै वाण फलामसिंले फर्काइदिँदा आफूलाई लागेको दलसुरलाई थाहा थियो। ‘कसले निको पार्छ’ भनेर सोध्दा ‘ध्यानीले मात्र निको पार्छ’ भन्नुभयो। ‘ध्यानीले तिमीलाई भेदेको हो’ भनेर सोध्दा ‘उसले भेदेको त होइन। तर, उसले मात्र निको पार्छ। उसले उपकार गरिदिएन भने म बाँच्दिन’ भन्दै ध्यानीलाई बोलाउन आग्रह गर्नुभयो। ध्यानीलाई लिन पठाउँदा ‘मैले केही गरेको छुइन, म दलसुरको कोठामा जान्न’ भन्नुभयो। ‘नगएमा दलसुरको ज्यान जान्छ’ भनेर ढिपी गरेपछि ध्यानीले एक किसिमको झार फुकेर ‘यसको झोल खुवाइदिनु निको हुन्छ’ भन्नुभयो। फर्केपछि झार माडेर झोल खुवाएपछि दलसुर केही दिनमा नै निको हुनुभयो। त्यस दिनदेखि ध्यानीको कोठामा घण्टी बजेको सुन्ने बितिकै दलसुर परैबाट प्रणाम गर्दै आउने हुनुभयो। ध्यानीको नाम झन् बढ्दै गयो। एकदिन सुनसान जंगलमा आफू मात्र भएको मौकामा उही दिव्यपुरुषसँग अचानक भेट भयो। ध्यानी झस्कनुभयो, दिव्यपुरुषसँग सवाल जवाफ सुरु भयो : ‘खत्रक्पामा भनेको कुरा बिर्सिस्?’ ‘बिर्सेको छुइन।’ ‘अब बेला पुग्यो। अब त जाने बेला भयो।’ ‘धर्म प्रचार गरिसकेको छैन।’ ‘उसो भए सबै काम सकेर आफ्नो खुशीले आउनु।’ यति भनी दिव्यपुरुष अन्तध्र्यान भए। यस पटकको देवदर्शनले ध्यानीको मनमा सारै अशान्ति छायो। हृदयमा ठूलो चोट पर्‍यो। जसरी भए पनि पल्टन छोड्ने दृढ अठोट गर्नुभयो। इरावती नदीको किनारमा जाँदै गर्दा योगी झिलिमिली आँखा बलेर आउँदै गरेको देख्नुभयो। भेटेपछि योगीले हिन्दू धर्मग्रन्थका चारवटा पुस्तकहरु दिनुभयो। मनुस्मृति, सत्य अर्थप्रकाशलगायतका हिन्दू ग्रन्थहरु थिए। योगीसँग आत्माबाटै वार्तालाप भएको थियो। साथमा दिलमान तुम्बापो हुनुहुन्थ्यो। यस्तैमा भारतीय जसमनी पन्थका शशिधर स्वामीका चेलासँग भेट भई धेरै दिनसम्म धेरै ज्ञान, शिक्षा, दीक्षा लियादिया गरेपछि वहाँले नै फाल्गुनन्द नाम राखिदिएपछि ध्यानी हवल्दार फाल्गुनन्द हुनुभयो। प्रथम विश्वयुद्ध वि.सं. १९७० मा शुरु भयो। ध्यानी हवल्दारको कमाण्डमा एक सेक्सन सिपाही खटिए। आफ्ना सेक्सनका सिपाहीहरुलाई उपदेश दिंदै भन्नुभयो, ‘हेरज्ञ् दुश्मन भनिनेहरु पनि हामीजस्तै मानिस हुन्। जर्मनहरुले हाम्रो केही पनि बिगारेका छैनन्। उनीहरुलाई मारेर के फाइदा? मारियो भने उल्टो पाप लाग्छ। उनीहरुको स्वास्नी, छोराछोरीले दु:ख पाउँछन्। तर, सरकारको नूनपानी खाएको छौं, नूनको सोझो गर्नुपर्छ। हुकुम पालना गर्नैपर्छ। यसकारण गोली कि आकाशतिर कि भुइँतिर हान्नू, मान्छेलाई ताकेर नहान्नू। माङलाई सम्झनु। सत्य र धर्ममा बसियो भने मरिंदैन।’ लडाईं चलिरहेको थियो, एउटा लिम्बुनीजस्ती आइमाई पहेंलो सुनको थुन्से बोकेर फौजको अगाडि हिँडेको दृश्य ध्यानीको सेक्सनकाले देखेका थिए। शत्रुपक्षबाट आएको सबै बम तथा गोलाहरु त्यही थुन्सेमा पसेको जस्तो देख्थे। ध्यानीका सेक्सनका कोही मारिएनन्, घाइते पनि भएनन्। आफ्नोतर्फबाट बन्दुकको गोली आकाश तथा भुइँतिर पड्काएर युद्धको भूमिका निर्वाह गरे। लडाईं साम्य भयो, आ–आफ्नो पल्टनमा फर्के। पल्टनमा हुँदै जंगल अपरेशनमा हिँडिरहँदा एकपटक अजङ्गको बाघ फुत्त निस्केर खडा भयो। दिलमानको होसहवास नै उड्यो। ध्यानी र बाघको आँखा सिधै जुध्यो। निकैबेर एक–आपसमा हेराहेरपछि बाघले अर्कोपट्टि मोहडा फर्कायो। बल्ल ध्यानीले भन्नुभयो, ‘हे सिंहदेवीज्ञ् तिम्रो बाटो पछ्याएर जानु।’ भन्दा बाघ लमक लमक गर्दै जंगलतर्फ लाग्यो। दिलमानलाई हेरेर हाँस्दै ध्यानीले भन्नुभयो, ‘दिलमान डरायौ? तिमी त मृगको पुच्छर मात्रै हेरेर हिँड्ने पो त। बाघले त तिमीसित मीत पो लाएर गयो त।’ दिलमान : ‘त्यसले के विचार गर्‍यो होला गुरु?’ फाल्गुनन्द : ‘खान हुने नहुने, मार्न हुने नहुने विचार गर्‍यो नि।’ कहिलेकाहीँ वनजंगलमा टहल्न निक्लँदा रुख, लहराहरु एकापसमा बोलेको सुनेजस्तो लाग्थ्यो। अघिल्लो जन्ममा चोर्दा, ज्यान मार्दा, असत्य बोल्दा, कसै कसैले भने बुबा, आमा र गुरुहरुको आज्ञापालन नगर्दा यो जन्म भएछ भनेर बात मारेजस्तो सुन्दा झस्कनु हुन्थ्यो। एकदिन साँझपख सुनसान जूनेली रातमा टहलिन निक्लँदा दिव्यपुरुषसँग अचानक दर्शनभेट हुँदा खुट्टामा सेवाढोग गर्नुबाहेक केही वाक्य आएन। दिव्यपुरुषले ‘तिमी त सेवा गरौला, किरातीहरुलाई सुधार गर्छौ कि भनेको त यहीं छौ’ भन्ने वाक्य सुन्दा ‘हुन्छ’ भन्ने जवाफबाहेक केही बोली फुटेन। यो पूण्य तिथि बैसाक शुक्ल पूर्णिमाको रात थियो। अब ध्यानीले पल्टन जसरी भए पनि छोड्ने अठोट गर्नुभयो। वि.सं. १९७४ मा प्रथम विश्वयुद्ध पनि समाप्त भयो। पल्टनबाट नाम कटाउन चाहनेले नाम काट्न पाउने हुकुम भएपछि ध्यानीले पनि नाम लेखाउनुभयो। तर, वहाँ सत्यवादी र इमान्दारी हुनाले जमदार पदमा पदोन्नति गराएर पल्टनमै राख्ने तानाबाना बुन्ने काम भयो। अप्ठ्यारोमा पर्नुभयो। मनमा धेरै अशान्ति छायो। अलमलाएर पूर्ण बन्धनमा राख्ने चालबाजी बुझेपछि छुटकारा कसरी पाउने चिन्तनमा साँझपख ध्यानमा बस्दा शब्दवाणी भयो। बिहान कवाजमा जाँदा सरकारी पोशाक पहिरिएर नजानु, साधा पोशाकमा निधारमा बिघौद लगाएर जानु भन्ने माङआदेशअनुरुप ध्यानीले गर्नुभयो। यो तमासा देखेर अफिसरहरुले जंगिएर भोलि यसरी नआउनु भनी कडा आदेश गरे। फेरि साँझमा ध्यानमा बस्दा फेरि उही शब्द दोहोरियो, ‘भोलि अझ ठूलो बिघौद लगाएर जानु।’ भोलिपल्ट पनि त्यसै गर्नुभयो। लगातार यसरी तीन दिनसम्म पनि आदेशको पालना नभएकाले अफिसरले यसको कारण सोधे, पहाडमा हाम्रो गाउँ घरमा महारानी युमामाङ देवता चढेर यस्तो दु:ख पीर दिन्छ। यसको उपचार पूजाआजा गर्ने मानिस गाउँतिर मात्र पाइन्छ। पक्कै लिम्बुनी महारानी देवी चढेकी हुनुपर्छ। यहाँ राख्नुभन्दा नाम कटाएर पठाउँदा भलो हुनेछ भनेर जनजातीय अफिसरहरुले ठूला अफिसरमा अनुरोध गरेपछि बल्ल स्वीकृति भयो। सबैले एक दिनको तलब पनि उठाएर भत्ता थपी फर्कन तयार हुँदा पल्टनीया चेलाहरु पनि ध्यानीका साथमा हिँड्न तयार भए। सबैलाई सम्झाइबुझाइ गरेर पान्थर चोकमागुका दिलमान तुम्बापोलाई मात्र साथमा लिएर बिदावारी हुनुभयो। बिदाइ धुमधामसँग दुई दिनसम्म भयो। रेल स्टेशनसम्म बिदाइ गर्नेहरुको भीड लागेको थियो। रेल, मोटर, पानीजहाजको यात्रा गर्दै दार्जिलिङ डिपु आईपुगेर आफ्नो रहलपहल हिसाब थापेर गधामा सामानहरु बोकाएर गाउँ फर्किनुभयो। आउँदा सिलिगुडीमा गोरुगाडा किनेर बाँस तान्ने, भकारी बुन्ने काम पनि गर्नुभयो। यसपछि आगौटेबारीमा झुप्रो घर बनाई बस्नुभयो। तेस्रो घर चुक्चिनाम्बाको मूलघरको मास्तिर डाँडामा, चौथो गैरिगाउँको भालेबारीमा बनाई सर्नुभयो। त्यस समयसम्म चेलाहरु धेरै बनाइसक्नुभएको थियो, र महागुरु फाल्गुनन्द नामले परिचित हुनुहुन्थ्यो। केही दिनको बिश्रामपछि महागुरुले दिलमानलाई यहाँ धेरै चेलाभूला बनाउनु भनेर घरमा छोडिराखेर वि.सं. १९७७ माघमा चेलाहरुसहित विभिन्न देवी देवताहरुको दर्शन गर्दै काशी, मथुरा, द्वारीका रामेश्वर जगन्नाथ, अयोध्या, हरिद्वारलगायतका धामहरुको भ्रमण गर्नुभयो। देवस्थलहरुको भ्रमण गरिसकेपछि वि.सं. १९७८ मा चुक्चिनाम्बा आइपुग्नुभयो। टाढा–टाढाका बुढापाकाहरु पनि वहाँलाई भेट्न आउन थाले। रवीमा त्यसबेला जसमनी सम्प्रदायका साधुहरुको नाम निकै चलेको थियो। साधुहरुले महागुरु फाल्गुनन्दको प्रभाव सुनेर कस्ता तपस्वी आएका छन् त भनी भेटे। भेटपछि सम्बन्ध नजिकिँदै गयो। तपस्वी कहिले रवी, कहिले चोकमागु घुमिरहनुहुन्थ्यो। जसमनी मतका केही साधुहरुसमेत प्रभावित भएर मान्न, ज्ञान गुणका कुराहरु सोध्न थाल्ने भएकाले उनीहरुबीचमा वादविवादसमेत भएको थियो। तपस्वी फाल्गुनन्द जहाँ पुग्नुहुन्थ्यो, त्यहाँ मानिसहरुको धुइरो लाग्ने गथ्र्यो। बिराम देखाउने, जोखना हेराउने, छोराछोरी माग्नेको भीड हुने भएकाले कहिलेकाहीँ दिक्क भएर भन्नुहुन्थ्यो, ‘मलाई त ज्ञान, ध्यानको कुराहरु पो सोध न।’ इलाम जिल्ला साकफारा ८ कालीखोला र बुवानाखोलाको शिरमा ठूलो पैह्रो गएको थियो। पैह्रोले गाउँसमेत लाने स्थिति भएकाले त्यस भेगका चेलाहरुले ‘स्वस्ती शान्ति गर्दा कतै रोकिन्छ कि गुरु’ भनेर प्रश्न गरे। तब गुरु आज्ञा भयो, ‘त्यहाँ त देवीथान रहेछ। त्यही सुँगुर काटेर बेच्ने चलन रहेछ। देवी रिसाएर त्यसो भएको हो। अब उप्रान्त जीवहिंसा, हत्या नगर्ने कबुल गर्नु’ भनेपछि सोही अनुसार गर्दा पैह्रो थामियो। त्यस्तै, बाँझो ८ आदिपुरका सुब्बा बिर्खध्वज साँबाले महागुरु फाल्गुनन्दलाई बोलाएर आफ्ना भतिजाहरुलाई भेला गराई महागुरुको निर्देशनअनुसार सेवा लगाएर सेतो पैह्रो थामिएको थियो। चेला दिलमान तुम्बापोले आफ्नो गाउँमा ‘मसँग एउटा मान्छे छ ल्याउँछु’ भन्थ्यो रे। महागुरु दिलमानसँग उसको गाउँ चोकमागु जानुभयो। गाउँ गएको मौका पारेर दिलमानले दाजुभाइहरुलाई ‘महागुरुले भनेकोमा सबै लागिजाउँ’ भन्दा ‘बेतेनी खेतको पैरो थाम्न सक्यो भने पसौं’ भनेको कुरा दिलमानले महागुरुलाई सुनाउँदा स्वीकार गरी ‘काली गाईको चोखो दूध, समेदा, घीउ र चरु तयार गर्नु सेवा गर्दा थामिन्छ’ भन्नुभयो। सोही अनुसार सेवा गर्दा थामियो। र, ठूलो संख्यामा तुम्बापोहरु यो सम्प्रदायमा पसे। रवीमा खडेरी चलेको कारणले स्थानीय चेला रामानन्द (पदमलाल) राईहरुको अनुरोधमा पानी पार्न माग गर्न यज्ञ सेवा स्वस्ती शान्ति गर्ने काम भई अन्त्यमा महागुरुले एक पावा पानी पाएको माङवाणी सुनाउनुभयो। तीन दिनपछि धुमधामका साथ दुई दिन दुई रात वर्षा भयो। पदमलालले ‘एक पावाले कति भिज्छ होला’ भन्दा ‘यो पदमलालले पत्याएन है’ भन्नुभयो रे। एक पावाले झन्डै बगाई लग्यो। रवीको मुढेमा साधु गुफा माडे चौरमा बस्दा त्यही गुफाको किनारतिर पानी उमार्नुभयो, जसलाई बद्रीनन्द कुवा भनिन्छ। इलामको जितपुर ८ स्थित पारिगाउँको लिङ्देन गाउँमा आउने जाने गर्नुहुन्थ्यो। यस्तैमा वि.सं. १९८० मा काका बलिवन्त लिङ्देनले धारा टाढा भयो, नजिकै पानी उमारी दिनुपर्‍यो भन्दा महागुरुले बलिवन्तकै घरमुन्तिर पानी उमारिदिनुभयो। वि.सं. १९८१ बैसाकमा इलामको मानेभञ्ज्याङ सीमाना भएर दार्जिलिङतर्फ जाँदा मानेभञ्ज्याङवासीहरुले पानी मागे। यसलाई स्वीकारी पूजा सामग्री तयार गर्दै गरेको स्थानीय चित्रे गुम्बाको लामाले सुनेपछि रिसले चेलाहरुलाई धर्मशास्त्रका पुस्तकको भारी बोकाई बाजागाजाका साथ तडकभडक गर्दै तपस्वीको ओडारमा आई घमण्डपूर्वक गर्जिनुभयो, ‘पानी पार्न धेरै होम लगाएँ, जप तप गरें र पनि पानी परेको छैन। यस्ता फुस्राले कहाँबाट के गरेर पानी पार्छ। धर्मशास्त्र जुझाउँ। म त बाह्र अवतारी लामाको चेला हुँ, गुरु समान छु, ज्ञान जुझाउँm। म त सिधा ल्हासाबाट आएको लामा हुँ र पनि कति गर्दा पनि पानी पार्न सकिन भने यो फुस्रा कहाँको हो, के गर्छ?’ यस्तो कुरा सुनेर तपस्वीले नम्र स्वभावमा भन्नुभयो, ‘तपाई संग्राम गर्न आउनुभएको रहेछ। म त संग्राम गर्दिन, मसँग दलबल छैन। हातहतियार पनि छैन। जित्ने सोच पनि छैन। धर्मशास्त्र जुझाउन आउनु भएछ। मसँग ती केही पनि छैनन्। तपाईं त बाह्रअवतारी लामाको चेला हुनुहुँदोरहेछ। शिक्षा पाएर पण्डित हुनु भएछ, तर म त गुरुविहीन छु। त्यस्ता शिक्षादीक्षाको त कुरै जानेको छैन।’ तपस्वीको यस्तो नम्र स्वभावको उत्तर सुनेर लामा झन् कडकिनुभयो, ‘केही पनि नजान्ने फुस्राले पानी पार्छु भन्ने धाक किन गरेको त?’ ‘मैले त पानी पार्ने धाक गरेको छैन। यी सबै सज्जनहरुको आग्रह टार्न नसकेर कतै पानी परिहाल्छ कि भनेर यसो गर्न लागेको’ भन्दा पनि झन् गर्जन लाग्दा तपस्वीलाई पनि आफ्नो परिचय दिन मन लागेर भन्न शुरु गर्नुभयो। ‘बडा लामा रिम्पोचे, तपाई बडा ज्ञानी हुनुहुँदो रहेछ। यस्तासँग भेट हुँदा मलाई ठूलो आनन्द लाग्यो। तपाईंका गुरु पनि ठूलै हुन्, तर ती गुरुहरुले यस्तै घमण्ड गर्नु, क्रोध र हप्कीदप्की गर्न सिकाउनुभयो कि? गुरु, साधु सन्त लामाहरुमा त तामसी भावना पनि ननिस्कनु पर्ने, धर्मशास्त्र जुझाउनु पर्ने कारण त नहुनु पर्ने। लौ त तपाईंको रहर पूरा गरौं।’ यति बोल्दाबोल्दै तपस्वीको पारा चढेर आयो। ‘यी यति जना यहाँ मानिस साक्षी छन्। यति बेला चीनमा वा अरु देशमा के घटना भइराखेको छ सोधी पठाउँ। तपाईंको र मेरो कसको जवाफ मिल्ने रहेछ’ मात्र भनेका थिए लामा हडबडाउन थाल्नुभयो। तपस्वीको त्रिकाल ज्ञानले भरिपूर्ण भएको गम्भीर प्रश्न सुनेर लामाको होसहवास उड्यो। दुईतिरको चेलाहरु यिनीहरु बाझन थाले, बज्र पार्छन् भनेर भाग्न थाले। तपस्वीले ‘यस्तै अहंकारले जान्छस्’ भन्नुभयो। यिनी त महा शक्तिशाली रहेछन्। अब श्राप देलान कि भनेर डरले काम्दै माफी माग्न थाल्नुभयो। ‘म फुस्राले के माफी दिनु’ भन्दा झन् लामा डरले थरथर काम्दै तपस्वीको प्रकाशमय अनुहार हेर्न नसकी घोप्टो परी आँसु झारी निहुरिएर बसेको देखी महागुरु फाल्गुनन्दलाई दया पलायो। ‘लामा तिमीहरु भनेको भगवान बुद्धका चेला हौ। बुद्धजस्तै शान्त र अहिंसावादी हुनु। ज्ञान खोज्न आउनेले त हिंसा गर्नु हुँदैन। बाहिरी मुखले मात्र धर्म प्रचार गरेर हुँदैन। भित्री आत्मा शुद्ध र निर्मल हुनुपर्छ। सत्य सम्झेर बस्नु। मैले क्षमा दिनु पर्दैन। ईश्वरले क्षमा दिनेछन्। सत्य मार्गमा चल्नु।’ यति भनेपछि महागुरुको पाउमा दण्डवत गरी लामा उठेर जानुभयो। पछि घोडाबाट लडेर लामाको हात भाँच्चियो, र त्यही बिरामले मृत्यु भयो। पानी माग्ने सेवा भयो। तीन दिनभित्र पानी पर्छ भनी तपस्वी दार्जिलिङतर्फ जानुभयो। तीन दिनमा वर्षा भई मानेभञ्ज्याङवासी जनताले जयजयकार माने। पछि फर्कंदा वहाँको ठूलो स्वागत सत्कार साथ सम्मान भयो। वि.सं. १९८५ मा पान्थरको चोगमागु ३ मा लोब्रेकुटी आठजिल्ला माङहिम स्थापना गर्नुभयो। यही वर्ष माङमालुङ छेवैको तीनचुले डाँडामा झुप्रो बनाउन तीनचुलेका तीन सुब्बाहरुलाई ५० रुपैयाँको रक्सी राखिदिएर जग्गा माग गर्नुभयो। सो ठाउँमा पानीको अभाव भएकाले फलामे त्रिशुल गाढेर पानी पनि उमार्नुभयो। जसलाई सिमसिमे पानी भनिन्छ। जग्गा दिनमा दुई सुब्बा राजी भए। तर, कुरुम्बाकाहरुले दिएनन्। तब महागुरु जुरुक्कै उठेर जामा उठाएर चुक्चिनाम्बाको गैरिगाउँ झर्नुभयो। वि.सं. १९८६ मा चुक्चिनाम्बाको गैरिगाउँमा भक्तजनहरुले चन्दा संकलन गरेर किरातेश्वर हाङसाम माङहिम बनाइदिए। त्यसपछि ठूलो लाधुङसेमी सेवा लगाएर महागुरुलाई त्यहाँ राखे। जहाँ पछि महागुरुकै निर्देशानुसार बद्रिनन्द तुम्बापो गुरु भएर बस्नुभयो। सोही वर्ष पान्थर कुरुम्बा १, सिक्तेम्बाको थोक्पेत्चम्मा सानु डाँडामा त्रिशुल भुइँमा गाढी खन्न लगाई खानेपानी उमारिदिनुभयो। लिम्बुवानवासी सबैलाई एकै ठाउँमा भेला गरेर किरात समाजमा व्याप्त तत्कालीन विकृति विसंगतिहरुलाई हटाउने उद्देश्यले १० लिम्बुवान १७ थुमका किरातीहरुलाई पत्र लेखेर वि.सं. १९८८ बैसाक २४ गते बुधबार लोब्रेकुटीमा बृहत् भेला गराउनुभयो। पान्थर यासोक भदौरेका सुब्बा शेरबहादुर लाओती, तेह्रथुम म्याङलुङका सुब्बा काजीमान तुम्बाहाङफे, धनकुटा चौविसका सुब्बा प्रेमबहादुर माबोहाङ आदि सुब्बालगायत ज्ञानीमानी ठूलाठालु सबैको उपस्थिति भयो। सो भेलाले तीन ठाउँ सर्दै पाँच दिनसम्म छलफल गरेर ७ बुँदे सत्यधर्म मुचुल्का पारित गर्‍यो। एक साँझ शेरबहादुर लाओती र काजीमान तुम्बाहाम्फेलाई महागुरुले सोध्नुभयो, ‘म को हुँ?’ दुबैले राति सल्लाह गरेर भोलिपल्ट भने, ‘सत्य आहार, सत्य विहार, सत्य भोजन, सत्य कर्म, सत्य बोल्ने सत्यहाङमा।’ तब वहाँ सत्यहाङमा नामले पनि परिचित हुनुभयो। लोब्रेको आठ जिल्ला माङहिम आठ सुब्बाको मात्र भयो है भन्दा १७ थुमको योगदानमा वि.सं. १९८८ मा आठ जिल्लाकै मुन्तिर सत्रथुम गोश्वारी माङहिम निर्माण भयो। जसमा सत्यहाङमाकै निर्देशनमा बैजनाथ तुम्बापो माङसेवासाबा हुनुभयो। सो माङहिमको छेउमा पानी पनि उमार्नुभयो। पूर्वाञ्चल लिम्बुवानका लिम्बुहरुलगायत धेरै समूह मिलेर करिब ३ सय जनाले सहिछाप गरी काठमाण्डौस्थित राजदरबारमा सत्यहाङमाविरुद्ध राष्ट्रद्रोही, समाजद्रोही, देशद्रोहीको उजुर पर्‍यो। यो वि.सं. १९९०/९१ को घटना हो। अभियोगमा पूर्व लिम्बुवान, पल्लो किरातको उत्तरको राजा म हुँ भन्छ, हाम्रो परापूर्वको रीतिथिति, संस्कृति खण्डित गरेर मास्न खोजिरहेको छ। परापूर्वकालदेखिको परम्परागत रीतिरिवाज, जाँड, रक्सी खाने पिउने, छोरीचेलीको सोतरीत, सुनौलीरुपौली, होकतबा र चारकलम लिनेदिने, युमा, थेबालगायत इष्टदेवी देवतामा राँगा, सुँगुर, खसी, बोका, भेडा, बाख्रा, हाँस, कुखुरा भोगबलि दिएर इष्टदेव मान्दै आएको हाम्रो धर्म, संस्कृति, रीतिथिति सबै भङ्ग गर्दै बाधा व्यवधान खडा गर्दै कहिलेकाहिँ हिमाल जान्छ। हिमालयमा दरबार बनाएको छ। सेना पालेको छ। घिउ, चामल, पैसा, मोही उठाएर ढिकुटी भराउँछ। राजा हुँ भन्दै पूर्व लिम्बुवान घुमीघुमी कुधर्म प्रचारप्रसार गर्दै २/३ सय दलबलसहित डुलिरहेको छ भन्ने व्यहोरा थियो। गोप्य ढंगले परेको सो जाहेरी ठीक हो कि होइन भनी बुझने काम राजदरबारमा गोप्य छलफल गरी गोप्य कुरा बुझन बडागुरु पण्डित द्वीपराज उपाध्यायको अगुवाइमा आफ्नो जेठु वीरगञ्जका पौडेलको बुबा ससुराको श्राद्ध काबेली दोभानमा गर्ने बहाना पारी २१ जना ब्राह्मणहरुको टोली हातहतियारसहित महागुरु फाल्गुनन्दको खोजी गर्दै जाँदा सिनाममा भेट्टाए। पण्डित द्वीपराज र महागुरुको भेटवार्ता शुरु भयो। संसारभरका धर्मशास्त्रबारे कुराकानी भयो। ज्ञानगुणको कुरा एकअर्कामा लियादिया गर्दै ५ दिन ५ रातसम्म बहस चल्यो। अन्तत: अभियोगी राजा नभएर धर्मराजा रहेछन् भन्ने सत्य तथ्य पत्ता लगाएपछि पक्रन नहुने रहेछ भनी यस्तो यस्तो उजुर परेकाले आफूहरु नेलकडी, साङली र हातहतियारसहित आएको सुनाउँदा महागुरुले हुन्छ जान्छु राजाले मलाई गहना पठाएको लाउँछु। यहाँ नभए पनि राजाको सामुन्ने लगाइदिनु भनी जवाफ दिनुभयो। तेह्रथुम, धनकुटा, खोटाङको पैदल मार्ग भएर काठमाण्डौको मृगस्थली ओडारमा बास भयो। श्री ५ त्रिभुवनको दर्शन गर्दा पूर्वका लार्डसाहेब बबरशमशेर, पश्चिमका लार्डसाहेब मोहनशमशेर, उत्तरको लार्डसाहेब बहादुर शमशेर, दक्षिणका लार्डसाहेब भीमशमशेर गरी चार लार्डसाहेबहरुको बीचमा राजा राखेर हातकडी नेल लगाएर हाजिर गराउँदा चढाउनलाई असर्फी र फूल हातमा थियो। सो जाँच गरेपछि महागुरु फाल्गुनन्दले फूल र असर्फी चढाउँदा फूल र असर्फी राजाको हातमा पर्दा नेलकडी खत्रक्क भुइँमा खस्दा जादु झैं भयो। सभामा सबै छक्क परे, पूर्वको लार्डसाहेबले त जिब्रो नै टोक्नुभयो। महागुरु फाल्गुनन्दले ‘सरकारसँग भेट गर्ने मेरो इच्छा थियो, त्यो ईश्वरीय कृपाले आज पूरा भयो’ भन्नुभयो। राजा त्रिभुवनले पनि ‘तपाईको दर्शन गर्न बोलाएको दर्शन भयो। भेट्ने इच्छा थियो, त्यो धोको पूरा भयो’ भन्नुभयो। पूर्वका लार्डसाहेबलाई ‘यिनी राजा नभएर धार्मिक सन्त रहेछन्। खाने, पिउने, बस्ने प्रबन्ध मिलाउनु’ भन्ने हुकुम भयो। वि.सं. १९९२ मा ताप्लेजुङ साप्लाखु १ को काबेली माङहिमका सेवासाबा गंगादिल तुम्बापाले सो माङहिम महागुरुलाई चढाउनुभयो। किनकि, आफ्नो गुरु जसमनी पन्थका गोपालदास योङहाङले ‘पछि लिम्बुवानमा ठूलो महागुरु जन्मिन्छ, त्यसले भनेको कुरामा सबै पसिजानु पर्छ है’ भनेका थिए। सिन्चेइ फक्ताङलुङ (कुम्भकर्ण हिमश्रृंखला)को तीर्थयात्रा सर्वप्रथम वि.सं. १९९३ मा गर्नुभयो। धार्मिक नियम पालन गर्दै फक्ताङलुङको फेदीमा पुगेर ठूलो सेवा लगाएर फर्किनु पथ्र्याे। बाटोमा पर्ने विभिन्न पोखरी, खोला, डाँडाहरुमा नित्य सेवा लगाउँदै जाँदा प्रत्यक्ष दैवी चमत्कारहरु देखेर चेलाभूलाहरु दङ्ग पर्थे। ढ्याप्प कुहिरोले छोपेको डाँडाहरु सेवा लगाउँदा–लगाउँदै उघ्रिएर छ्वाङ उज्यालो हुने, कुनै पोखरीको पानी चलायमान भएर मयुर नाचे झैं दृश्य देखाउने, कतै पोखरीबाट हाँस, कछुवाजस्तो देखिने जन्तुहरु निस्केर वरपर गरी बस्ने, कतै ठूला सर्पहरु झैं देखिने जन्तुहरु पोखरीको छेउछेउ घुमिरहने, कतै नाङलोजस्तो उज्यालो प्रकाश २०/३० सेकेन्डसम्म देखापर्ने, कतै पोखरी रिसाएर पुरै पानी नै पल्टेर मान्द्रो बेरिए झैं बेरिएर छोप्ने, कतै दिउँसै झमक्क अँध्यारो भएर हुरीबतासले बाटो छेक्नेजस्ता विभिन्न यथार्थ दृश्यहरु देख्न भोग्न पाइन्थ्यो। ताप्लेजुङको तावापोखरीमा सत्यहाङमा र तीर्थ टोली पुग्दा हावाले तम्बु झन्डै–झन्डै उडायो। धेरै पटक सम्झाउँदा पनि नमानेपछि वहाँ रिसाउनु भयो र खुर्मी लिएर उफ्रिँदै तिमीलाई सराप्छु भनेर ३ फिटको समेदा चिठ्याउनु लगाउनुभयो। तीन मुठी चरु लगाएर अब तिमी भष्म भयौ भनेर आराम गरेर बस्नुभयो। चेलाहरुलाई भोलि हेर्नु भन्नु भएको थियो। भोलिपल्ट बिहान पोखरी सुकिसकेको थियो। ज्यादा अहंकार घमण्ड गर्दा यस्तै हुन्छ भनेर चेलाहरुलाई भन्नुभयो। चोङ (लिम्बु)हरु यता नआओस् भनेर लामाहरुले श्राप दिएर त्यहाँको नागलाई उठाएकोमा सो मार्गलाई वहाँले यसरी खोल्नुभएको थियो। घुन्सामा पुग्दा भोक र प्यासले हिँड्न नसकेको स्थिति देखेर महागुरुले चेलाहरुलाई ‘साह्रै भोक लाग्यो कि कसो हो?’ भनी सोध्दा चेलाहरुले एकै स्वरमा ‘हो गुरु’ भने। ‘त्यसो भए पानी भेट्टाए खाना पकाई खान्छौ त?’ भनी महागुरुले पुन: सोध्नुहुँदा चेलाहरुले ‘यहाँ पानी छैन, केले पकाई खानु गुरु?’ भने। ‘एकछिन पर्ख माङले पानी दिन्छ’ भन्नुभएपछि खुला सानो चउरमा चप्परी खन्न लाउनुभयो। खनिएको ठाउँमा पानी उम्रियो। त्यही पानीले खाना पकाई खाइसकेपछि त्यो पानी सुक्यो। चउर जस्ताको तस्तै भयो। फक्ताङलुङ पुग्ने बेलामा महागुरुको रुप नै बेग्लै भएर, भक्तहरुलाई समेत भुलेर लगाएको लुगा फुकाल्दै कता जानुहुन्थ्यो कता। जति माथि गयो उति नाङ्गो शरीर देखिन्थ्यो। भक्तहरुले भेट्न नसकेर फालेका लुगाहरु टिपेर बोकिदिंदै फक्ताङलुङ हिमालको फेदीमा पुगेर एउटा ओडारमा आगो फुकेर ताप्दै महागुरुको प्रतीक्षा गर्दै बसिरहन्थे। वहाँ कहाँ जानु हुन्थ्यो, के गर्नु हुन्थ्यो, के खानु हुन्थ्यो, कहाँ बस्नु हुन्थ्यो भक्तजनहरुलाई थाहै हुँदैनथ्यो। तीन चार दिनसम्म हराएर बल्ल मुस्कुराउँदै भक्तहरुलाई खोज्दै, ‘ए यहाँ पो छौ? मैले त तिमीहरुलाई भुसुक्कै भुलेछु’ भन्दै निस्केर आउनु हुन्थ्यो। लेक लागेर हिँड्न नसकेका चेलाहरुलाई पर्खिँदै लानुहुन्थ्यो। यस्तैमा सिद्धिदास फेजङ र बीर्खबहादुर साँबा पनि हुनुहुन्थ्यो। पर्खिँदै लाँदा ‘बिर्खे बल चोगे’ भन्नु हुन्थ्यो रे। त्यसपछि आफूले प्राप्त गरेका माङसिवाखाहुनहरु तुङ्गेको तालमा गाएर सुमधुर स्वरमा भक्तहरुलाई सुनाउँदै खुशी भएर नाच्दै भक्तहरुलाई माङलाङ नचाउँदै रमाउँदै टोली फर्किन्थ्यो। वि.सं. १९९४ मा इलाम इभाङको चिम्भुवामा पानीको अभाव देखेर कमाण्डलुबाट पानी भरेर ल्याउनु भई फलामको चिम्टा गाडी जल अभिषेक गर्नुभयो। तत्कालै पानी भरियो। यही साल फक्ताङलुङ जाँदा घुन्सामा किरात थान बनाउनुभयो। ताप्लेजुङको पाथीभरा देवस्थलमा बलिपूजा भएकोले त्यहाँ नगई तल सुकेटार नजिकैबाट युमासाम थेबासामको सेवा गरी हाल हवाई मैदान रहेको सुकेटारमा खानेपानी उमार्नुभयो। ताप्लेजुङकै मेहेले गाविस सिरानको थाम डाँडामा पानी उमार्नुभयो। जसलाई सिजुवा च्वा: भनिन्छ। अर्को वर्ष १९९५ सालमा फक्ताङलुङ जाँदा पारुङतेम्बे मैदानमा धर्मशाला बनाउनुभयो। भक्तजनको दानबाट निर्माण हुँदै गरेको खबर तत्कालीन बडागुरु पं. द्वीपराज उपाध्यायले थाहा पाएपछि मेरो पनि सेवा लागोस् भन्ने पत्र लेखी एकजना मानिसलाई एक सय रुपैयाँ भेटी पठाएका थिए। भक्तजनको दानले नै धेरै काम भइसकेकाले अलिकति रुपैयाँ लगाई बाँकी रकम फिर्ता पत्र साथ पठाउनुभयो। पत्रमा ‘बडागुरुज्यू, तपाईंले धाममा लागोस् भनेर पठाउनुभएको रुपैयाँ र मानिस आई पुग्यो। तर, यहाँ अघिल्लो जन्ममा धर्म नगरेर यो जुनीमा दु:ख पाएका शिष्यहरुको सेवा लगाइदिँदा अर्को जुनीमा सप्रन्छ कि भनी उनीहरुको धुपबात्ती पूरा चढाइयो। तपाईं त त्यसै पनि ज्ञानी, ध्यानी र धर्मी हुनुहुन्छ। त्यसकारण तपाईंको केही रुपैयाँ लगाउँदा धाम धर्मशाला पूरा भैसकेको हुँदा बाँकी रुपैयाँ फिर्ता गरी पठाएको छु। यसमा दु:ख मन नगर्नु होला।’ उल्लेख थियो। धर्मशाला बनाएपछि धुमधामका साथ सेवा गरी उद्घाटन गराउनुभयो। सेवा सकेर फर्किरहेको अवस्थामा याङवरक सीमानामा आइरहेको बेला राजद्रोही, अभियोग याङरुप सिनामका कञ्चन गिरीको नामबाट धनकुटा गौंडामा उजुर पर्‍यो। सो उजुरमा ‘लिम्बुवानमा एक फिरन्ता छ, ऊ बेलाबखतमा हिमाल जान्छु भनी भेंडीगोठतिर पनि पुग्छ, हिमालमा राजदरबार बनाउँदै छ। अगाडिको हाम्रो लिम्बुवान राज्य कायम गर्नुपर्छ भनी लिम्बुवानबासीहरुलाई हात लिँदैछ, खुब जोरसोरले प्रचार गर्दैछ’ भन्ने उल्लेख थियो। उक्त उजुरबमोजिम पक्राउ पुर्जी काटियो र याङरुपबाट पान्थर सिलौटीमा आइपुग्दा पक्राउ पर्नुभयो। पक्राउ गर्ने डोरले सोधपुछ गरे। ‘तपाईंको नाममा यस्तो यस्तो खालको उजुर छ’ भनी सुनाएर सोधे, ‘कसो? राजा बन्ने इच्छा छ कि क्या हो?’ तपस्वीले नम्र भएर जवाफ दिनुभयो, ‘मजस्तो फुस्रा राजा हुनु, यो पत्याउने कुरा होला? यो जामा लगाउँदा राजा भएँ कि? यो त्रिशुल बोक्दा राजा भएँ कि? यो बिघोत लाउँदा राजा भएँ कि? म त हाम्रो यो सडिएको समाजको उद्धार गरुँ भनेर लागेको। हुन त म जस्तोले के सुधार गर्छु होला र? चेलाहरुको करले १/२ वटा माङहिम, कुटी, धर्मशाला, पौवा, पाटी बनाई हिँड्छु। तीर्थ जानु मन लाग्छ र कहिलेकाहीँ यसो हिमालतर्फ गई टोपल्छु।’ उजुरसँग कुरा ठ्याक्कै नमिलेको देखी त्यहाँ हाकिम भएर गएको मानिसले निकै कड्केर सोध्यो, ‘साँचो–साँचो भन्नुहोस्।’ ‘साँचो त यही हो, झुट्टो कुरा त मैले भनेको जस्तो लाग्दैन, कि कसो भन्नुपर्ने तपाईं सिकाउनुहोस् म भन्दै जान्छु। सत्य कुरा भए आत्मादेखि भन्छु, झुट्टा भए भन्दिन। कर नै लाउनु हुन्छ भने मुखले मात्र भनिदिन्छु। किनभने, सत्य सत्य नै रहन्छ, लुक्दैन, छिप्दैन, ढाँटिदैन पनि।’ तपस्वीको यस्तो बयानदेखि तिनीहरुले भने, ‘जर्साबको हजुरमा पुग्नुपर्छ।’ त्यसबेलाको धनकुटा गौंडाका बडाहाकिम माधव शमशेर जबरा हुनुहुन्थ्यो। बडाहाकिमले प्रश्न गर्नुभयो, ‘तिमी नै हौ हिमालतिर जाने, लिम्बुवान डुल्ने?’ ‘मै हुँ सरकार।’ डोरवालाले हाकिमतर्फ फर्केर यिनको बयान यस्तो छ भनी पढी वाची सुनाए। त्यसपछि फाल्गुनन्दको नाममा उजुर गर्नेलाई यिनी नै हुन् तिमीले उजुर गरेको मानिस भनी बडाहाकिमले सोद्धा थरथर काँप्दै ‘यहाँलाई त मैले चिनेकै छैन’ भने। यस्तो खालको उजुर गरेपछि सोध्दै नसोधी कोर्रा लाउँदै जेलमा हाल्छ भन्ने उजुर लाउनेहरुले सोचेका थिए। तर, तपस्वीको सौम्य प्रतापी मुहार देखेर बडाहाकिम माधव शमशेर पनि प्रभावित हुनुभयो। उल्टै अतिथि महासन्त मानेर तपस्वीलाई सिधावापत भिक्षासमेत दिएको दृश्यले उजुरी गर्ने कञ्चन गिरीले जानिन भनी पछि माफी माग्नुभयो। तपस्वीले ‘त्यस्तो बानी छोड्नु, सतकर्मीहरुको संगत लिनु, असतीहरुको संगत छोड्नु, ईश्वरले माफी दिन्छन्’ भनेर उसको चित्त बुझाइदिनुभयो। वि.सं. १९९५ मा पान्थरको रानीटारमा सिलौटी कुटीको स्थापना भयो। जसमा महागुरुकै निर्देशनबमोजिम सेवासाबा सिद्धिनन्द फेजोङ हुनुभयो। वहाँ लिम्बुवानका विभिन्न ठाउँ गाउँ घुम्दै फिर्दै डुल्दै त्यहाँ आइपुग्दा अचानक गाईहरु कराएको बाएको शब्द सुन्नुभयो। नेपालको पश्चिम स्वर्गद्वारीका स्वामी परलोक भइसकेको हुनाले उनले पालेका गाईहरुले नुन खान नपाएको गाईहरुको शब्द सुन्दा बडो दु:खपूर्ण आवाजमा चुकचुकाउँदै निश्वास लिँदै सबैले सुन्ने गरी ‘ए काजीमान, सेरबहादुरहरु हो, स्वर्गद्वारीमा गौमाताहरुले नुन खान पाएनछन्। १७ थुममा आना, माना महिना दिनभित्रै उठाउनु’ भन्नुभयो। महिना दिनभित्र पैसा र चामल उठ्यो। ‘जम्मा १५ सय रुपैयाँ उठेको रकम गौ सेवकहरुले नुन किनी गौमाताहरुलाई खुवाउनु होला’ भन्ने व्यहोराको चिठ्ठी लेखी पठाउनुभयो। सिलौटीमै बस्दा एक दिन चेलाभूलाहरुलाई ‘आबुला आउँदै छ है, छिटो धुप पोल’ भन्नुभयो। बाटोमा ‘हाम्रो गुरुले ढोग्यो भने ढोग्ने हो नभए नढोग्ने लिम्बु चितुवालाई’ भन्दै आउँदै थिए। आएपछि महागुरु र त्यो बाहुनबीच सेतो फूल पक्डेर झन्डै आधा घण्टा आत्माबाटै कुराकानी भएपछि त्यसले ढोग्यो। ‘यो त मान्छे होइन रहेछ’ भनेर गयो। तब महागुरुले ‘यिनीहरुले मलाई साह्रै दु:ख दियो। यिनीहरुलाई सुँगुरको मासु, जाँड, रक्सी खुवाउँछु। त्यतिबेला तिमीहरुले छोड्नु है’ भन्नुभयो। सिलौटी धाममा नै ‘यो संसारको धनी जगतको धनी जो आउँछ, उसले उखेल्दा मात्र यो उखेलिन्छ भनेर चिन्ह छोडेको’ भन्दै भुइँमा त्रिशुल गाड्नुभयो। त्रिशुल सजिलै भासियो र तरबार भसाउँदा आधी मात्र भासियो। पछि महागुरु भुटान गएको मौका छोपी पेलुङवाले उखेल्न खोज्यो सकेन। फलाँटेको राईले उखेल्दा भाँचियो। यसैको फेदीमा चतुरे बजार लाग्ने सानो भञ्ज्याङ चौरमा ढुंगामा त्रिशुल गाड्दा फुटी फोडेर बीचमा भएको ढुङ्गा ल्याई पूज्ने शिला बनाउनुभयो। साथै, फक्ताङलुङबाट गाईको जिब्रो भैंm जिब्रोको बीच भागमा झलमल मौसमअनुसार बल्ने ढुङ्गा ल्याउनुभएको थियो। वहाँ समाधिस्थ भएपछि त्यो चोरी भयो। यसको अभियोग ज्योतिनन्द राईलाई लाग्यो। फक्ताङलुङबाट मणि पनि ल्याउनुभएको थियो। तर, ‘तिमीहरुले थाम्न सक्दैनौ’ भनेर उतै पुर्‍याउनुभयो। पान्थरको याम्बोङ गाविसस्थित हाङयोकमा पानी उमार्नुभयो। त्यस्तै सिलौटी माङहिममुनि पनि त्रिशुल गाडेर पानी उमार्नुभयो। वि.सं. १९९७ मा तेह्रथुमको आठराई निगुरादेन माङहिम स्थापना गर्नुभयो। र, त्यहाँ चेला विश्वनाथ योङहाङलाई खटाउनुभयो। अर्को वर्ष वि.सं. १९९८ असारमा फक्ताङलुङ दर्शन गर्ने क्रममा हिमालय दर्शन गर्न हिँड्दै गरेका एकजना बालागुरु भन्ने जयदेव ब्राह्मणसँग ताप्लेजुङ मेहेलेमा भेट भयो। वास्तवमा वहाँ सिद्धपुरुष हुनुहुन्थ्यो। भेटघाटमा ज्ञानको प्रभावले महागुरुलाई चिनिहाल्नुभयो। चेलाहरुका साथ हिँड्नु भएका महागुरुलाई गुरु मानी पछ्याउनुभयो। जाँदाजाँदै काबेलीको शिर छिर्लिङ्गे ओडार नजिक चिल्लो ढुङ्गामा बस्न मन लागी बसेर माला जप गर्न लाग्नुभयो। बास त्यही भयो। भोलिपल्ट बिहान चिया पिउने समयमा वारिपारि हेरेर लयदार भाकामा एक्कासी बोल्नुभयो ‘अं… नि शिलाको लीला लिलाको शिला।’ औंलाले देखाउँदै ‘उ त्यो छाँगाभित्रपट्टि के राम्रो शिलाजस्तो देखिन्छ’ भनी बोल्नुभयो। त्यहाँ के रहेछ भनी हेर्न चेला टीकाराम तामाङलाई पठाउनुभयो। छाम्दा चिल्लो तर केही अक्षर खोपेको गुलाबी रंगको ढुङ्गा थियो। करिब ३ फिट लम्बाई र २ फिट चौडाइको लेउ छ्यापै लागेको हुनाले खोस्रने औजार र उज्यालोको आवश्यक परेको ठानी आई ‘कुनै चिल्लो ढुङ्गा छ गुरु’ भनी बताएपछि अन्य चेलाहरुसहित प्रवेश गर्नुभयो। २ वटा चकमक सिन्का र लाइटको सहाराले हेर्दै, पानी छ्याप्दै, खोस्रदै गर्दा अक्षरहरु निस्किए। अनि जस्ताको तस्तै कागजमा सार्ने काम भयो। तब महागुरुले पढ्नु भयो, ‘माङमाङ, मुङमुङ, हाङहाङ, हुङहुङ, साङसाङ, सुङसुङ, छाङछाङ, छुङछुङ।’ फक्ताङलुङ जाँदा मारुङ तेम्बेमा माङइङघङ (देववाणी) गर्नुभयो, ‘आबुलासानु फोक्वासासे मेन्छाम्गेन नाम्याप्मी थिबोङ याक्थुङ सासे किरातेश्वर सावायेत्हाङ सासे: हिनी माङनिसा, हाङनिसा, माङलुङधुङ, हाङलुङधुङ, माङचोत्लुङ हाङचोत्लुङ कत्थो लेतुङफाआङ थाङाङइल्ये नाम्इन्धे लाइन्धे येबे, नाम्धेक लाधेक पत्छेरो, नाम्साराप, लासाराप: नाम्ही लाही:, साङग्रालुङही: थोक्ते पत्छेआङ खेनहा: कुबे इक्खुङ तेसुङ, हन्दुङ थाङङाङ नेरो।’ ‘मेन्छाम्गेन नाम्याप्मीसा: आबुलासानु फोक्वा सा थिबोङ याक्थुङसासे किरातेश्वर सावायेत्हाङसासे, हिनी माङनिसा हाङनिसा, माङलुङधुङ हाङलुङधुङ, माङचोत्लुङ हाङचोत्लुङ कन मारुङफुक्कु पारुङफुक्कु, युमायाक्ना थेबायाक्नाओ युक्खुङ लेतुङफाआङ थाङाङङील्ये नाम्इन्धे लाइन्धे येबे, नाम्धेक लाधेक पत्छेरो। याङमो नामसाराप लासाराप, नाम्ही लाही नु: साङग्रालुङही थोक्ते पत्छेआङ खेन कुबेइक्वाहा हन्दुङथाङ इक्खुङ तेसुङङाङ नेरो। हेक्केआङ कन मारुङतेम्बे मारुङफुक्कु, पारुङतेम्बे पारुङफुक्कु, युमाफुकु थेबाफुकु, तागेरा निङवाभूमाङ फुक्कुओ युक्खुङथाङ हेक्केसाङ निङवा मेन्दारक पोक्खेरो।’ ‘तान्दिल्ये: चापाचाप्मा केलन्दी केबोक्खी से निङवा से से केलबा लत्छा लत्छा केलन्दिआङ केगोतुम्बीफाआङ कन निसा यक्खुङथाङबारो, हेक्केसाङ निङवा मेन्दारक पोक्खेरो।’ यी देववाणीहरु गर्दा वहाँले आँशु पनि झार्नुभयो। वि.सं. १९९९ बैसाकमा टन्टलापुर घाम चर्केर खडेरी लागि उजाड भएको स्थिति थियो। पान्थर लुङरुपा रानीटार माक्लुङम्बाका भक्तहरुले पानी मागिदिन गरेको आग्रहलाई स्वीकारी पानी मागिदिनुभयो। सोही वर्ष इलाम जितपुरको पारिगाउँमा पानी उमार्दा नै स्थापना गर्नुभएको माङहिमलाई माथि डाँडामा स्थापित गर्नुभयो। र, चेला नरप्रसाद लिङ्देन (माङदेने माइला)लाई सेवासाबामा खटाउनुभयो। दाजु लाजहर्क र कान्छी भाउजुलाई भेट्न सोध्दै खोज्दै भोटाङको राजारुख गाउँमा पुग्नुभयो। सेतो मेख्ली लगाएका विघौतधारी हेर्दा सन्त महन्त, महात्मा, तपस्वीजस्तो भाइलाई भाउजुले चिन्नु भएन। सोधपुछपछि बल्ल चिनाजान भयो। हर्षको आँशु बगाए। दाजुको मृत्यु भएको ४ दिन भइसकेको थियो। भाउजुसँग मात्र भेट भयो। साम्दाकखोङ गाउँमा नै ल्याएर चोख्याउने कार्य गाउँमै गर्नुभयो। गुरुको मधुर बोलिवचनले त्यहाँका बासिन्दा भोटे डुक्पाहरुसमेत प्रभावित भए। हामी पनि गुरुको दर्शन पाउँm भनी पत्र लेखीलेखी गुरुलाई गाउँगाउँमा बोलाएर ज्ञान गुणका कुरा सोध्ने, उपकार गरिमाग्ने गर्थे। गाईवस्तुको उपकारदेखि गाउँका मुद्दामामिलासमेत मिलाई माग्न आउनेको लहर बढ्दै गयो। गाउँका भोटे डुक्पा नेपाली सबै मिलेर गुरुलाई कुटीसमेत बनाइदिएका थिए। सो कुटीको माङसेवासाबा हाल पनि लिङ्देन नै छन्। त्यस ठाउँका बासिन्दाको ढिपीले गर्दा ४ महिनासम्म भोटाङमा बस्नु पर्‍यो। कुटीमा बस्दा दुष्टात्माले दु:ख दिन्थ्यो। एकपटक कुटीमा चिल बस्यो। झटारोले हान्नु भन्दा हानेकाले मरेछ। बिहान त गाउँको बोक्सी मरेछ। त्यहाँ ६ महिना बस्ने विचारले जानुभएको थियो, तर यता पेलुङवा निस्केर दु:ख दियो। यसो हेर्दा नेपालमा काम बिग्रियो भनेर महागुरु चेलाहरुसहित हतारिँदै फर्किनुभयो। वि.सं. २००१ मा काठमाण्डौमा जनरल विक्रम शमशेर जबरालाई बिरामले सताएको र उनकी श्रीमती रानीलाई थरथर काम्ने बिराम लागेको थियो। धेरै डाक्टर, वैद्यद्वारा उपचार गर्दा पनि निको नभएकाले नायव बडागुरु पं. द्वीपराजले जर्साबसमक्ष ‘पूर्वी लिम्बुवान पल्लो किरातमा एकजना तपस्वी लिम्बु ठूलागुरु छन्, उनी मानवीय उपकार–उपचार गर्न र विशेषत: वाकसिद्धि पनि छन्। वहाँलाई ल्याएर उपकार गर्दा राम्रो होला’ भने। ‘यहाँ रानी पनि त्यसरी नै लिम्बुवानको गुरु बोलाउनु पर्छ, म निको हुन्छु भन्छिन्। लौ न लिन पठाउ’ भन्ने आदेशबमोजिम एकजना प्रहरी जमदारलाई खोज्न पठाए। तपस्वी फाल्गुनन्दलाई खोज्दै सिलौटी पुगे। तर, तपस्वी हिमाल जानुभएकाले फर्के। फेरि दोस्रोपटक उही जमदार जर्नेलनीले पठाएको धुपबात्ती लिएर हिँड्यो। यसपटक तपस्वीलाई सिलौटी कुटीमा भेट्टायो। नायव बडागुरु पं. द्वीपराज र जर्साबको पत्र लिई महागुरुले बिरामबारे विवेक गर्नुभयो। काठमाण्डौ पुगी माथिल्लो तलामा रानीलाई राखी रानीको कान्छी औंलामा धागो बाँधेर तल आफू बसी उक्त धागो छोएर जोखाना हेर्नुभयो। बिरामी विचार गर्दा पान्थरेनी यासकनी युमा साम्माङ महारानी चढेकी रहिछिन्। पूजाआजा स्वस्ती शान्ति गरी दीर्घरोग निको पारिदिनुभयो। जर्नेल आफंैले आफ्नो रोग बताउनुभयो। यज्ञसेवा शान्ति, दान दक्षिणा गरी दिएर झारफूक र अभिषेक गरी दीर्घरोग निको पार्नुभयो। ‘सत्यहाङमा तपस्वी काठमाण्डौमै बस्नोस्। माङहिम, गुठी, कुटी बनाइदिउँला’ भन्ने राणाहरुबाट आग्रह भयो। मृगस्थलीमा बस्नु भएको वहाँले आफू एक ठाउँ ढुक्क नबस्ने, लिम्बुवान घुमिघुमी धर्म प्रचार गर्ने र देश विदेश पनि भ्रमण गर्ने ध्यानी ब्रह्मचारी हुनाले अस्वीकार गर्नुभयो। बिदाइ क्रममा उपकारवापत ५०० रुपैयाँ भेटी राखी बिदा दिन खोज्दा आफूले उपकारवापत रुपैयाँ पैसा कहिल्यै लिने नगरेकाले पैसा पर्दैन भन्दा ‘बाटो खर्च लिनोस्, उब्रेको पैसा धर्म कर्ममा लगाइदिनु’ भन्ने पुन: मर्जी भएकाले एकजना चेलालाई समात्न लगाउनुभयो। सातवटा माङहिमका लागि गणेशको मूर्तिहरु ल्याउनुभयो। ‘जुन दोकानमा मन पर्छ सामान निकालेर लानु’ भन्दा ‘लाज हुन्छ है’ भन्नुभयो। तैपनि पैसा र छाप लिएर आउनुभयो। राणाहरुले ‘हाम्रो आयु कहिलेसम्म छ’ भन्दा ‘छ, छ’ भन्नुभयो। तर, चार भञ्ज्याङ काट्दा ‘उनीहरुको हाङथरे यङबेआङ होप्लो’ भन्नुभयो। त्यसबखत बद्रिनन्द तुम्बापोलगायतका चेलाहरु साथमा हुनुहुन्थ्यो। आफ्नो दिन नजिकिँदै आएको थाहा पाएर आफ्नो शिष्यहरुलाई बोलाएर ‘मेरा चेलाभूला छोराछोरीहरु हो, मेरो अब यो मत्र्यलोकमा बस्ने दिन धेरै छैन। दुईचार कुरा सुनिराख। माङहिम मात्र बनाएर हुँदैन। अब पाठशाला पनि बनाएर छोराछोरी सबैलाई बराबर शिक्षा दिनुपर्छ। काटेर मात्र हिंसा हुँदैन। मन दुखाउनु झन् ठूलो हिंसा हुन्छ। सत्य व्यवहार गर्नु, मनुष्य जीवन अमूल्य जीवन हो। देवताहरु पनि मनुष्य चोला मन पराउँछन्। यही जुनीमा राम्रो धर्मकर्म गर्नु। एक दिन यो जुनी छोडेर जानुपर्दा पाप र धर्मको पोका मात्र बोकेर जानुपर्छ। अबको आउने दिनमा कलि चम्केर जानेछ। सुखको दिन गयो।’ यसैको आधारमा जागो जागो भन्ने भजन बनाउनुभयो। यो मुक्ति मन्त्र थियो। ‘अब जाली, झेली छुल्याहाको दिन आउँदैछ। तँ साँढे कि म साँढे हुने, सबै ठूलठूला हुन खोज्ने बाठैबाठो हुन खोज्ने दिन आउँदैछ। त्यसो भन्दैमा तिमीहरुले धर्म छाडौला। आफ्नो स्वधर्ममा रहनु। केही गर्न नसके पनि बिहान बेलुका माङलाई सम्झेर धुपसम्म बाल्न नबिर्सिनु भन्दै सम्झाई रहनुहुन्थ्यो। तिरो बुझाएर भए पनि धर्म मान्नु।’ आफ्नो अन्तिम समय आएको थाहा पाएर वि.सं. २००५ चैतमा गैरिगाउँ माङहिमबाट मनमनै बिदा लिएर रवी पुगेर बास बस्नुभयो। आफ्नो नश्वर देहलाई हिमालमा पुर्‍याएर बिसर्जन गर्ने सोंच लिएर हिँडनु भएका मुहिङगुम अङसीमाङको मनको कुरा कसैले बुझेनन्। आफ्नो अन्तिम अवस्था भएको बताउनु हुन्थ्यो। हतारको कारण नबुझेका रवीका चेलाहरुले वहाँ आउनुभएको मौका छोपेर हतारहतार पूजाको सरसमान जुटाएर उभौली सेवा लगाइदिन भनी आग्रह गर्दा एक्कासी रिसाउनुभयो, ‘सेवा, सेवा, सेवा तिमीहरुको कहिल्यै नसकिने सेवा पूजा। आफैंले लगाउनु पर्छ, र पो वरदान पाइन्छ। म मरेपछि कसले लगाइदिन्छ सेवा?’ कहिल्यै नरिसाउने यसरी रिसाएको देखेर सबै जना हेराहेर गर्दै छक्क परे। आखिर सेवा गुरुले नै थाल्नुभयो। रवीको बजिरमान साम्पाङको घरमा लाधुङसेमी लगाउँदा भँवरा आयो। मेरो खबर आयो जानुपर्छ भन्दा सबै रोए। यसरी रवीमा चार दिन ढिलो भयो। त्यसबेला महागुरुले रवीमा उपदेश दिनुभयो। सबैलाई अन्तिम आशिष दिएर चेला, गाउँ ठाउँसँग बिदा मागेर अन्तिम समयबारे केही नभनी गुरु त्यहाँबाट हिँड्नु भयो। रवीबाट उकालो लागेपछि महागुरु यही बाटो भएर आउनु हुँदैछ भनेर चाल पाउने माथिल्लो गाउँको चेलाहरुले गुरुलाई सेवा लगाइ माग्न भनी पर्खिरहेको हुन्थे। गाउँपिच्छे यसरी गुरुको बाटो रोक्न खोज्दा रिसाउनुभयो, ‘ए मुर्ख होज्ञ् मलाई नरोक न, मलाई ढिलो भयो’ एक दिन दुई दिन गर्दागदै अन्तिम दिन पनि आइपुग्यो। बाटोमा पर्ने सबै देवी देउराली, नाग, सिमे, भूमेलाई पानी फूल अक्षता चढाउँदै हतारिनुभयो। रवीदेखि सिङहाङसम्म घोडामा गएर घोडालाई पछिल्लो जन्ममा मान्छे हुनु भनेर आशीर्वाद दिनुभयो। त्यो रात सिङहाङमा नै बास बस्नुभयो। आफ्नो नश्वर शरीरलाई हिमाल पुर्‍याउने समय नभएको थाहा पाएर चेला सिद्धिनन्द फेजङलाई भन्नुभयो, ‘अब सिलौटी पुगेर ठूलो सेवा लगाउनु पर्छ, तिमी अगाडि गएर धेरै दाउरा चिरिराख्नु ल, अगाडि जाऊ।’ हेल्लाङ तल सत्यरुपा फेन्जेथेप्पा खोलाको दोभानको खेतमा बास बस्दा रातभर सुत्नु भएन। मुरली बजाएर माङहरु बोलाएर कुरा गरिरहनुभयो। त्यसबेला भजन गाउनुभएको थियो। पाप र धर्मको रेलको टिकट कटाइ चलिजाउँ भन्ने भजन गाउनुभयो। बिहान हाङयक र याम्बोङबाट चेलाहरु लिन आए। माथि जान खोज्दा तान्दै राख्दै गरे। हाङयकमा अभक्ष चीजहरु खुवाए, त्यहाँ सबै गहनाहरु दिनुभयो। रिसाएर श्राप पनि दिनुभयो। ‘अभक्ष चीज खुवायौ, पाप गर्‍यौ’ भन्नुभयो। सिद्धिनन्दले गुरुको टोलीलाई छाडिराखेर अगाडि सिलौटी पुगेर धेरै दाउरा चिरिराखेका थिए। यता महागुरुलाई बाटोमै ब्यथाले छोप्यो। टाउको दुख्ने बिराम लाग्यो। तैपनि लम्कन छोड्नु भएन। आत्माले छोड्न लागेको नश्वर शरीर थाकिहाल्यो। अब हिँड्न नसक्ने भएकाले चेलाहरुले डोलीमा बोकेर लगे। लाँदालाँदै मलाई बिसाउ भन्नुभयो। चेलाहरुले बिसाए। पानी मागेर शिरमा आफै अभिषेक गर्नुभयो। मनमनै जप गरेपछि अडेस लाग्नुभयो। अडेस लिएपछि गाउँमा मान्छे बोलाउन जाऊ, मेरो लाशलाई सिलौटी पुर्‍याइदिनु भन्नुभयो। चेलाहरु बिह्वल भएर ‘हामीलाई एक्लै पारेर नजानुहोस् गुरु’ भन्दै रुन थाले। ‘तिमीहरु एक्लो छैनौ, सत्य सम्झ ईश्वर सदा तिमीहरुकै साथमा छ’ भन्दै ओत्कार लगाउनुभयो। महागुरुको वाक्य बन्द भयो। वि.सं. २००५ चैत २२ गते सोमबार अपराह्न ६३ वर्षको उमेरमा सिलौटीमुनि हाङयकमा देहान्तपछि पार्थिव शरीरलाई सिलौटी माङहिममा पुर्‍याएर तीन दिनसम्म राखेर टाढाटाढाका शिष्यहरुलाई खबर गरियो। तीन दिनको दिन बुधबार विधिवत ढंगले ठूलो सेवा लगाएर अन्तिम संस्कार भयो। सिलौटीको ध्वजे डाँडामा लाशलाई अग्निमा चढाउन साथ छिनभरमै जलेर गयो। धुँवाको मुस्लो बटारिएर हिमालतर्फ गयो र सिमसिमे पानी परी आगो निभ्यो। लेखक किरात धर्म तथा साहित्य उत्थान संघका केन्द्रीय उपाध्यक्ष, प्रकाशन तथा प्रचारप्रसार विभाग प्रमुख तथा किरात धर्मगुरु आत्मानन्द लिङदेन ‘सेइङ’का पूर्व निजी सचिव हुन्।

सन् १७७४ को नेपाल लिम्बुवान सन्धि र जनमत संग्रहको सन्दर्भ अन्य मानिसले के कस्तो कदम चाल्छन् मलाई थाहा छैन। तर मेरो निम्ति कि त स्वतन्त्रता देऊ कि त मृत्यु।’ - पेट्रिक हेनरी विश्व इतिहासको युद्धमा परास्त नभएका र आफ्नो सार्वभौमसत्ता नगुमाएका देशहरुमा लिम्बुवान पनि एक हो। किनकि नेपालका राजा पृथ्वीनारायण शाहले लिम्बुवानमाथि पटक -पटक आक्रमण गरे। वीर लिम्बुवानवासीले ती सवै आक्रमणलाई विफल पारिदिए। अन्ततः ६ अगष्ट १७७४ मा पृथ्वीनारायण शाह तत्कालीन लिम्बुवानका राजाहरु सुन लिम्बु, कुम लिम्बु एवं जंग लिम्बुसँग सन्धि गर्न बाध्य भए। उक्त सन्धिमा लिम्बुवानलाई सहराज्यको मर्यादा र लिम्बुवानवासीलाई नेपालका राजाको सगोत्रीको उपाधि प्रदान गरियो। जुन बेला लिम्बुवान नेपालमा प्रविष्ट भयो, त्यसवेला यसको सीमाना पूर्वमा टिष्टा नदी, पश्चिममा अरुण नदी / सप्तकोशी नदी, उत्तरमा हिमालय (तिब्बत) र दक्षिणमा मुगलान (भारत) सम्म विस्तृत थियो। साथै तिनताका लिम्बुवानमा १७ वटा राजनैतिक तथा प्रशासनिक थुम -जनपद) हरु थिए। ती हुन् - चारखोला थुम, आठराई थुम, छथर थुम, याङरुप थुम, पाँचथर थुम, मेवाखोला थुम, तमोरखोला थुम, फाक्फोक थुम, दशमझिया थुम, पाँचखपन थुन, सभायाउत्तर थुम, मोरङ थुम, चौबीसे थुम, ताजेःलुङ थुम।वीर नेम्बाङ यद्यपि सन् १८१४ को ब्रिटिश इण्डिया- नेपाल युद्धमा ब्रिटिश इण्डियाद्धारा नेपाल परास्त भयो। फलतः २ दिसम्बर १८१५ को सुगौलीको सन्धिमा सुक्खिम थुम र ताजेःलुङ थुमलाई नेपालले ब्रिटिश इण्डियालाई सुम्पियो। १० फेब्रुअरी, १८१७ को तितलियाको सन्धिमा उपर्युक्त भू-भागलाई ब्रिटिस इण्डियाद्धारा सिक्किमलाई प्रदान गरियो। त्यसपछि १ फेब्रुअरी, १८३५ मा सिक्किमले सुक्खिम थुमलाई आफूसँग राखी ताजेःलुङ थुमलाई चाहिँ ब्रिटिश इण्डियालाई दान दिए। सन् १९९२ को नेपालको राजनैतिक तथा प्रशासनिक संरचना अनुसार हाल मूलभूमि लिम्बुवानको रुपमा मेची अञ्चलको झापा, इलाम, पाँचथर, ताप्लेजुङ जिल्ला र कोशी अञ्चलको संखुवासभा, तेह्रथुम, धनकुटा,सुनसरी र मोरङ जिल्लालाई मानिन्छ। सन् २००१ को नेपालको जनगणना अनुसार लिम्बुवानको जनसंख्या ३२१५३१५ र यसको क्षेत्रफल १६३५८ वर्ग किलोमिटर रहेको छ। इतिहासतः सन् १७८२ लिम्बुवानवासीलाई सन् १७७४ को नेपाल -लिम्बुवान सन्धि प्रदत्त सहराज्यको मर्यादाबाट मुक्त पारिए र तिनलाई अमाल प्रशासन र किपट व्यवस्था जस्तो सीमित अधिकार तथा सुविधा मात्र उपभोग गर्न दिइयो। यसै क्रममा लिम्बुवानवासीलाई सन् १९६२ मा अमाल प्रशासन र सन् १९६७ मा किपट व्यवस्थाको अधिकार तथा सुविधाबाट पनि बञ्चित गरियो। यति मात्र होइन् सन् १९७१ को राजा वीरेन्द्रको राज्यभिषेकमा बलात् लिम्बुवानवासीलाई शुद्र (अछूत) को प्रतिनिधित्व गराइयो। र लिम्बुवानवासी शूद्र भएको कारण देखाई उनीहरुलाई नेपालका राजाको सगोत्रीय हुन पनि अयोग्य ठहर्‍याइयो। यद्यपि सन् १७७४ को नेपाल- लिम्बुवान सन्धि निलम्बन गरिएको थिएन। उक्त सन्धि सजीव नै थियो। यस्तो कानुनी अवस्थामा २० दिसेम्बर, १९८६ मा लिम्बुवानमा लिम्बुवान मुक्ति मोर्चा नामक एक राजनीतिक संगठन स्थापना भयो। मोर्चाले तत्कालीन राजा वीरेन्द्रसंग लिम्बुवानवासीलाई लिम्बुवान स्वायत्तता प्रदान गर्नुका साथै सन् १७७४ को नेपाल -लिम्बुवान सन्धिको पनि नवीकरण गरियोस् भनी जोरदार माग गर्‍यो। अपितु राजाबाट यो मागको कुनै सुनुवाई भएन। यसको अलावा लिम्बुवान मुक्ति मोर्चाले सन. १९९० मा पुनस्थापित बहुदलीय प्रजातन्त्र सरकारलाई पनि लिम्बुवान स्वयत्तता मागबारे ध्यानकर्षण नगराएको कदापि होइन अपितु तिनको पनि यो मागप्रति कुनै चासो देखाएनन्। १ जुन, २००१ मा राजा वीरेन्द्रको हत्या भयो। यसको लगतै ४ जुनमा उनका भाई ज्ञानेन्द्र नेपालका राजा भए। र १ फेब्रअरी, २००५ मा उनले एक शाही घोषणा मार्फत प्रत्यक्ष शासन गर्न थाले। लिम्बुवान मुक्ति मोर्चाको अध्यक्षको हैसियतले मैले उसैलाई सन् १९७४ को नेपाल -लिम्बुवान सन्धिको नवीकरण गर्नुका साथै लिम्बुवान स्वायत्ताको आधारशीला राखियोस भनी विनम्रता पूर्वक आग्रह गरे। किनकी त्यस बेला उनमा नै सम्पूर्ण राजकीय अधिकार अन्तर्निहित थियो। किन्तु राजा ज्ञानेन्द्र यो मेरो आग्रहको सुनुवाई गर्नुको साटो स्वायत्तताको मेरुदण्ड मानिने बहुदलीय प्रजातन्त्रकै हत्या गर्न उद्यत भए। जब मैले राजा ज्ञानेन्द्रलाई सन् १७७४ को नेपाल -लिम्बुवान सन्धिको नवीकरण नगर्नुको साथै लिम्बुवान स्वायत्तताको आधारशीला राखियोस् भनी गरेको आग्रहबारे जन्मजात लिम्बुवान मुक्ति मोर्चा र लिम्बुवान स्वायत्तता विरोधीहरुले थाहा पाए। तब तिनीहरु जसरी हुन्छ, मलाई दरबारियाको लाञ्छाना लगाए। वस्तुतः तिनीहरु नै यो वा त्यो रुपमा दरबारिया रहेको तथ्य मलाई प्राप्त भएको छ। समय आएपछि त्यसलाई सार्वजनिक गर्ने नै छु। यसै वीच ७ अप्रेलदेखि २४ अप्रेल, २००६ मा भएको आन्दोलन मार्फत राजा ज्ञानेन्द्रलाई सम्पूर्ण राजकीय अधिकारबाट मुक्ति पारिए। यसपछि कानूनतः सन् १७७४ को नेपाल-लिम्बुवान सन्धि निर्जीव हुनुका साथै नेपाल र लिम्बुवान पनि विभाजित भयो। किनभने यही सन्धिको आधारमा आजपर्यन्त लिम्बुवान नेपाल अन्तर्गत रहि आएको हो। यसरी सन् १७७४ को नेपाल -लिम्बुवान सन्धि निर्जीव र नेपाल र लिम्बुवान विभाजित भएको खण्डमा म्बुवानको राष्ट्रिय पहिचानलाई प्रत्याभूति दिनु जरुरी थियो। र २२ जनवरी, २००७ मा लिम्बुवान मुक्ति मोर्चाले नेपाल सरकारसंग लिम्बुवानवासी नेपाल र लिम्बुवानलाई विभाजन गर्न चाहन्छन् या चाहँदैनन् भनी लिम्बुवानमा जनमत संग्रह गराइयोस् भनी माग गरेको छ। किन भने आफ्नो मातृभूमि लिम्बुवानको भविष्यवारे निर्णय गर्ने भन्ने सार्वभौमसत्ता लिम्बुवानवासीमा अन्तर्निहित छ। यस सन्दर्भमा यहाँ जनमत संग्रह गराउँदा र नगराउँदाको अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवलाई उल्लेख गर्दा कदाचित् असान्दर्भिक नहोला। किनकि क्युबेकवासी विभाजन गर्न चाहन्छन् या चाहँदैनन् भनी क्युबेकमा दुई पल्ट जनमत संग्रह गराइयो। दुवै पल्टको जनमत संग्रहमा क्युबेकवासीले क्यानडा र क्युबेकलाई विभाजन गर्न चाहेनन्। जबकि तत्कालीन भारतका प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुले कश्मिरमा जनमत संग्रह गराउने बचनबद्धता जाहेर गरेका थिए। परन्तु भारतले त्यहाँ जनमत संग्रह नगराइ शासन गर्दा आज कश्मिरमा थकतावादले घर गरेको छ। यसबाट के प्रमाणित हुन्छ भने जनमत संग्रह गराउँदैमा कुनै पनि राष्ट्र विभाजित भई हाल्ने र जनमत संग्रह नगराउँदैमा कुनै पनि राष्ट्र अविभाजित रुपमा नै नहरने रहेछ। जहाँसम्म सन् १७७४ को नेपाल-लिम्बुवान सन्धिको नवीकरण र अनुमोदनको प्रश्न छ, अबोप्रान्त उक्त सन्धिको वीकरण गर्ने हैसियत राजसंस्थाले राख्दैन। उता कार्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिकाले अनृमोदन गर्लान् भनौं भने यो तिनको क्षेत्राधिकारमा पर्दैन। किनकि सन् १७७४ को नेपाल -लिम्बुवान सन्धि र्यपालिका, व्यवस्थापिका र न्यायपालिकासँग सम्बन्धित नभई राजसंस्थासँग सम्बन्धित छ। यस सन्दर्भमा साँच्चि नै लिम्बुवानको राष्ट्रिय पहिचानलाई प्रत्याभूति दिने हो भने यहाँ जनमत संग्रह गराउनुको विकल्प छैन। कथकदाचित जनमत संगमत नै नगराई शासन गरिएको खण्डमा राष्ट्रिय -अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा नेपालले लिम्बुवानमा औपनिवेशिक रुपमा शासन गरेको छ भन्ने सन्देश प्रवाहित हुने छ। साथै यहाँ पनि पृथकतावादको बीजारोपण हुने प्रायः निश्चित छ।

मुहिगुम अङसीमाङ फाल्गुनन्द लिङ्देन

वि.सं. १९४२ कात्तिक २५ गते आइतबार राति पूर्वी नेपालको इलाम जिल्लाको इभाङ गाविस चुक्चिनाम्बा गाउँमा एक बालकको जन्म भयो। बुबा जगुनबाज र आमा हंसमति बेघा लिम्बुको कोखबाट साइँला छोराको रुपमा सामान्य किसान परिवारमा जन्मिएका सो बालक गर्भमा रहँदा आमाले मदमंस खाए अस्वस्थ हुने, सपना बिग्रिनेजस्ता लक्षणहरु हुँदै आए पनि त्यसतर्फ कुनै ध्यान दिइएको थिएन। बालक जन्मेपछि सुत्केरीलाई कुखुराको मासु र जाँड खुवाउनाले शिशुले आमाको स्तनपान गर्नु भएन। जन्मेको ३/४ घण्टासम्म नरुने, आमाको दूध चुस्न पनि नमान्ने भएपछि भोकले मर्ला भन्ने डरले जबरजस्ती स्तनपान गराउन खोज्दा आमाको स्तनमा खटिरा उत्पन्न हुनाले दूध चुसाइएन। तथापि, सोही घरमा चार दिनअघि ब्याएको कालो बाख्राको दूध खुवाएर शिशुको पालनपोषण गयो।Phalgunanda
बालकको न्वारानको नाम नरध्वज राखियो। अघि जन्मेका धेरै नानीहरु नबाँच्ने भएकाले शिशुको रक्षाका लागि फलामको चुरा लगाई दिँदा दीर्घायु हुन्छ भन्ने जनविश्वासअनुसार शिशुलाई फलामको चुरा लगाइयो। सोही कारण शिशुको बोलाउने नाम फलामसिं हुन गयो।
बालकले आमाको दूध खान नपाउँदै आमा परलोक हुनुभयो। बुवाले दोस्रो विवाह गर्नुभयो। बालक सानीआमाको रेखदेखमा हुर्कंदै जानुभयो। बालक शान्त, एकान्तप्रेमी, मृदुभाषी, कम बोल्ने हुनुहुन्थ्यो। गाई बाख्रा गोठाला गर्दै वनजंगल, खोलानाला, डाँडाकाँडा चहार्दै वहाँ ८ वर्षको हुनुभयो।
चुक्चिनाम्बामा खान, लाउन, बस्न दु:ख भएकाले शिरानघरे जगुनबाज देउमाई खोलापारि जितपुरको ढोडेनीमा खेती गर्न जानुहुन्थ्यो। हिउँदमा गाई गोठ माइखोलापारि राख्ने क्रममा जगुनबाजले पनि राख्नुभयो। गोठ हाल दानाबारी गाविस ९ को बोरुङ सहवीरे भनिने खत्रक्पा खोल्सीपारि थियो।
गोठ लगेर उतै बस्ने भएकाले समय–समयमा घरबाट खाद्यसामग्री पुर्‍याउन जानुपथ्र्यो। एकदिन फलामसिंलाई आफ्नो सानीआमाले बुवालाई सातुसामल गोठमा पुर्‍याउन पठाउनुभयो। चामलसँगै मासु पनि भएको फलामसिंलाई थाहै भएन। डोको बोकेर खोला तरिसकेपछि बालक फलामसिंलाई ज्वरो आउन थाल्यो। एकैछिनमा शरीरभरि फोकैफोका उठ्यो। हनहनी ज्वरो आयो, बोल्नै नसक्ने हुनुभयो। मुस्किलले गोठमा पुग्दा छोराको त्यस्तो अवस्था देखेर बुवाले आतिन्दै के भयो भनेर सोध्नुभयो। छोराले आँसु खसाउँदै टुलुटुलु हेरि मात्र रहेको देखेर सानीआमाले बिरामी छोरालाई माया नै नगरी भारी बोकाएर पठाइछे भन्ने सम्झनुभयो। छिमेकी गोठालाहरुलाई गोठ हेर्न लगाएर छोरा बोकेर ढोडेनी घरतिर फर्कनुभयो। आफ्नी श्रीमतीसँग रिसाउँदै छोरा बोकी घर पुग्दा आमाले आश्चर्य जनाउँदै घरबाट बाटो लाग्दा बिराम नभएको कुरा विश्वास दिलाएपछि फेदाङमा, बिजुवा लगाउनुभयो। तीन दिनसम्म फेदाङमा, बिजुवाहरु लगाउँदा पनि बिरामीमा कुनै प्रगति भएन। हरेक रात छिमेकीहरु भेला भएर बिरामी रुङ्ने गर्थे। चौथो दिन बेलुकीपख गाउँलेहरुले रुँगिराखेको बेला बेहोस अवस्थामा लडिरहेको फलामसिं जुरुक्क उठेर एक्कासी जंगलतिर दौडनुभयो। ३/४ जनाले पछ्याउँदै दौडे। वहाँ घर नजिकैको जंगलमा पस्नुभयो। सबैले खोजे तर फेला पारेनन्।
सुतिरहेको अवस्थामा एक दिव्य पुरुषले मतिर आऊ भनी इशाराले बोलाएको बिरामी बालकले देख्नुभएको रहेछ। बोलावटले आकर्षित भई बालक जुरुक्क उठेर जाँदा दिव्य पुरुष मतिर आऊ भन्दै इशारा गर्दै अझ पर–पर दौडे। दिव्यपुरुषले बिरामी हुनुअघिको खोलाको किनारतिर लगे। त्यसपछि वहाँलाई दिव्य पुरुषले माइखोलामा नुहाउन लगाए। केहीमाथि खत्रक्पाको खोल्सीमा लगेर लामपाते रुखको फेदमा उभ्याई खुट्टानेर भुँई खोस्रेर सिमीको दाना रोपेजस्तो गरे। त्यो बीउ तत्कालै उम्रेर लहरा भई बालकलाई रुखसँगै चलमलाउन नसक्ने गरी बाँधेपछि त्यो दिव्य पुरुषले बालकलाई प्रश्न गर्न थाले।
दिव्य पुरुष : मलाई चिनिस् कि चिनिनस्?
बालक : चिनिन।
दिव्य पुरुष : अघिल्लो जन्मको कुरा बिर्सिस्?
बालक : बिर्सें, थाहा छैन।
दिव्य पुरुष : राम्रो सम्झी, थाहा पाउँछस्।
बालक : अहँ थाहा पाइन।
दिव्य पुरुष : मासु बोकेर यो खोलामा किन पसेको? त्यो खानु हुँदैन भन्ने बिर्सिस्? (माइखोलातिर औंल्याउदै) ऊ आमासँग माफी माग भन्दै दिव्य पुरुष त्यही नै अल्पिए।
बालकको शरीर हल्का भयो। रुखसँगै बेरिएको लहरा त्यहीँ नै लोप भयो। शरीरको कम्प, पीडा सबै हराएर आनन्द भइ खोलातिर फर्किंदा दिव्य बाजागाजाहरुको ध्वनी गुञ्जन थाल्यो। आँखा खोलामा अडिएको थियो। त्यसबेला खोलाको बीचबाट सुकिलो आभूषणले सुसज्जित सुन्दरी निस्केर हल्का मुस्कानका साथ आई बालकलाई शरीरमा सुमसुम्याउँदै बडो मधुर स्वरमा ‘तपस्वी हुन्छौ, अगाडिको व्रत पूर्ण गर्नु। मैले नै तिमीलाई यहाँ बोलाउन पठाएकी हुँ’ भनी मुस्कुराउँदै पुन: खोलातर्फ गइन्। आनन्ददायी दिव्य बाजाहरु फेरि बज्न थाले। दिव्यस्त्रीलाई पछ्याउँदै बालक खोलातर्फ बढ्दै जाँदा पानीमा पसी चुर्लुम्म डुब्नुभयो। तर, सो दिव्यस्त्री त्यही लोप भइन्। बालक निथ्रुक्क भिजेर खोलाबाहिर निस्की दिव्यस्त्री कहाँ गइन् भनेर हेर्दै गर्दा अद्भूत दृश्य देखा पर्‍यो। रात दिन झैं उज्यालो भयो। आकाशबाट धर्मशास्त्रका ठूल–ठूला सुनौला अक्षरहरु क्रमैसँग खोलामा खस्न थाले। ती अक्षरहरुले आँखै तिर्मिराउँथ्यो। मन्त्रहरुले भरिपूर्ण ती अक्षरहरु फलामसिंले दैवीशक्तिले पढ्दै जानुभयो। त्यसले बालकमा ज्ञान बोध हुँदै गयो।
सबै दृश्य सकिएपछि सपनाबाट ब्युँझे झैं हुनुभयो। आकाशमा जून ताराहरु मात्र देखिए। धर्तिमा सम्पूर्ण ज्योतिहरु हराएर सामान्य रातको जूनेली उज्यालो मात्र पाउँदा बालकलाई सपना हो कि बिपना हो जस्तै लाग्यो। त्यो रात मंसिरको धान्य पूर्णिमाको रात थियो। उज्यालो भएपछि आफूलाई आफ्नै गोठको वारिपट्टिको जंगलमा पाउँदा र शरीरको फोकाहरु सबै निको भएको पाउँदा खुशी हुनुभयो। केही क्षणमा घरबाट खोज्न आउने मानिसहरुसँग भेट भयो। खोज्न आउनेहरुले बालकलाई देखेपछि फेरि भाग्ने हो कि भनेर छेक्दै नजिक पुगेर समाते। बालक मुसुक्क हाँसेर किन समातेको भन्दा उनीहरु छक्क परे। कसरी बिराम निको भयो भनेर सोध्न लागे। बालकले सबै बृत्तान्त बताइदिनुभयो। बालकलाई लिएर घरमा पुग्दा छोरा निको भएर हाँस्दै आएको देखेर अचम्म र खुशी हुँदै आमा–बुवाले के भएर यस्तो भयो भनी सोध्दा मासु बोकेर खोला तर्न नहुने रहेछ भन्दै छोटो उत्तर दिनुभयो। खोज्न जानेहरुले अघि फलामसिंले भन्नुभएका सबै कुराहरु दोहोर्‍याएर आमा–बुवालाई सुनाइदिए।
गोठाला, मेलापात गर्दै फलामसिं किशोर अवस्थामा प्रवेश गर्नुभयो। घरमा खानसम्म धौधौ हुने भएकाले फलामसिंका आमा–बुवा चुक्चिनाम्बा छोडेर जितपुरको ढोडेनीमा बसाइँ जानुभयो। फलामसिंले जन्मस्थल छोड्न मान्नुभएन। फलामसिं काका लालबाज र काकीसँगै जन्मस्थलमै बस्ने हुनुभयो। जितपुरमा राम्रो जीवनयापन नभएकाले केही वर्षपछि आमाबुवा फेरि चुक्चिनाम्बाको डाँडागाउँ सिरानमै फर्किनुभयो।
मदमंस छुन पनि नहुने बिराम भइहाल्ने, बिहान बेलुका दैनिक दियो कलशसँग सेवा गर्ने भएकाले र काका काकी मदमंस सेवन गर्ने भएकाले काकीले एकदिन ‘साइँला अब त तिमी हुक्र्याै, खोइ एकै ठाउँ बस्नु राम्रो थियो, तर खानुमा मिल्दैन। तल लेछेबुङमा कटेरो बनाएर बस। त्यसो गर्दा चोखो हुन्छ’ भन्दा फलामसिंले हुन्छ भन्नुभयो। लेछेबुङ बारीमा सानो कटेरो बनाइदिनुभयो।
लेछेबुङमा ३ रोपनी ३ आना बारी, एउटा कोदालो, एउटा तेरेङ खे:या, एउटा माटाको हण्डी, एउटा सिलबरे थाल, एउटा कराई, एउटा खुर्पा र एउटा हँसिया, दुई माना पिठो र चार झुत्ता मकै फलामसिंको अंश थियो।
फलामसिं भ्याकुर र तरुल खनी खाँदै जीविका चलाउनुहुन्थ्यो। तरुल खन्न जाँदा बुढी मान्छे अघि गएको देख्नुहुन्थ्यो। र, तरुल पनि धेरै भेट्टाउनु हुन्थ्यो। साथीहरुले मासु ख्वाउनु पर्छ भनेर लडाएर ख्वाउन खोज्दा उनीहरुको हात मुखमा नजाँदा अचम्म मान्थे। दुहुना गाईहरुको दूध सबै चुसिदिनुहुन्थो। प्राय: साग, सिस्नु खाएर नै हुर्किनु भयो। बनी गरेर एक जोडी कुखुरा ल्याउनुभएको थियो। त्यो कुखुराको अण्डा सर्पले सबै खाइदिँदा सर्प मारेपछि सो कुखुराले काढेका चल्लाहरु फैलिएका थिए।
माइला दाजु राजवन्त वेलायती फौजमा हवल्दार भएर बर्मामा हुनुहुन्थ्यो। सोही पल्टनमा गाउँकै आफन्त बलधुम योङहाङ पनि हुनुहुन्थ्यो। वहाँ घर बिदामा आउँदा आमा–बुवाले छोडेको एक्लो भाइ फलामसिंले सारै दु:ख पायो होला भन्ने सोचेर दाजुले साइँला भाइ फलामसिंलाई पनि लिएर आउनु भनी बलधुमलाई अह्राउनुभएको थियो। बलधुमले फलामसिंलाई भेटेर माइला दाजुले तिमीलाई पनि लिएर आउनु भनेको छ भनी खबर सुनाएपछि फलामसिं दाजुलाई भेट्न जान मञ्जुर हुनुभयो। बलधुम पल्टनमा हाजिर हुन जाँदा फलामसिंलाई पनि साथमा लिएर जानुभयो। खर्च थिएन, गाउँमा कुखुरा किन्ने बेच्ने चलन थिएन। त्यसैले दार्जिलिङको गुन्द्री बजारमा बेच्न खुँगीमा बोकी जाँदा इलामको नाम्सालिङमा तुषारोमा चिप्लेर लड्दा खुँगीले थिच्यो।
दाजु भेट्न हिँडेको फलामसिंलाई बलधुमले दार्जिलिङ घुम डिपुमै भर्ती गराएर रिक्रुट बनाइ सरकारी राशन खुवाउँदै लाहोरमा पुर्‍याएको थाहै थिएन। सरकारी पोसाक लगाएर परेडमा उपस्थित गराउँदा फलामसिं छक्क पर्नुभयो। तब विनम्रतापूर्वक ‘साहेब म त योगी हुँ, शस्त्रधारी पल्टने हुने मलाई इच्छा छैन। म दाजु भेट्न मात्र आएको हुँ।’ भनेर बिन्ती चढाउँदा ‘उसो भए कमााण्डरको अफिसमा जानुपर्छ’ भन्ने उत्तर आयो।
कमाण्डरको अफिसमा पुर्‍याइएपछि कमाण्डरले भन्नुभयो, ‘पल्टने हुने विचार थिएन भने किन भर्ती भयौ?’
‘साहेब, म त दाजु भेट्न आएको मलाई झुक्याएर भर्ती गराएछन्। मलाई पल्टने हुने विचार छैन’, फलामसिंले भन्नुभयो। कमाण्डिङ अफिसर हाँस्नु मात्र भयो, केही नलागेपछि रिक्रुट हुन करै लाग्यो।
यसरी फलामसिं वि.सं. १९६४ मा अंग्रेजको गोर्खाली पल्टनमा भर्ना हुनुभयो। फलामसिंको फौजी जीवन सुरु भयो। तैपनि समय–समयमा माङसेवा गर्न छोड्नु भएन। खाटको सिरानीपट्टि दियो कलश राखेर धुप सल्काएर साँझ बिहान नियमित सेवा गर्नुहुन्थ्यो। दिन प्रतिदिन फलामसिं ध्यानी नामले परिचित हुनुभयो।
दाजु राजवन्त बर्माबाट तीन महिनापछि भाइ भेट्न आउँदा दुई चारजना चेला बनाइसक्नुभएको थियो। आफ्नो दाजु हवल्दार भएकाले उसको कुरा लाग्छ कि भनेर सबै कुरा बताएर आफ्नो नाम काटिदिने प्रबन्ध मिलाइदिन अनुरोध गर्नुभयो। तर, दाजुले तीन वर्षपछि मिलाइदिने वचन दिंदै फकाउनुभयो। पल्टनमा दिनदिनै ध्यानीको प्रख्याति बढ्दै गयो। बिरामी सैनिकका परिवार ध्यानीको डेरामा आउन थाले। मान्छे धुइरो लागेको देखेर अंग्रेज परिवारसमेत उपचार गरी माग्न ध्यानीकोमा आउन थालेको देखेर अफिसरहरु पनि छक्क पर्थे। यतिकैमा तीन वर्ष पनि बित्यो। ध्यानीले नाम काटेर एकैचोटी जान खोज्दा उल्टै दर्जा बढाइदिनाले बन्धनमा पर्नुभयो।
उही पल्टनमा हवल्दार दलसुर तान्त्रिक ज्ञानमा निकै नाम चलेको व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो। पल्टनमा सबैले प्रभूजी भन्थे। तन्त्रमन्त्रको भरले सबै कम्पनी कमाण्डरहरुलाई समेत कजाइसकेकाले दलसुरले बोलेको कसैले पनि काट्न सक्दैनथे।
एकदिन साँझपख ध्यानी सधैं झै सेवामा बस्नुभएको थियो। चेलाहरु पनि सेवामा आएका थिए। ध्यानीको थानमाथि दुम्सीको तीनवटा काँडा फिरिरि घुम्यो। दलसुरले वाण छोडेको हो भन्ने थाहा पाएर ध्यानीले वाण फर्काइदिनुभयो। एकैछिनमा तीनवटा हरियो झिंगा आएर थानको वरिपरि भन्किन थाले। ध्यानीले झिंगा मारिदिनु भनेपछि चेलाहरुले मारिदिए। तीन वटा मारेको त मौरी झैं कोठैभरी भुनभुनाउन थाले। चेलाहरुलाई त रमिता नै भयो। यो प्रभुजीकै काम हो भन्दै चेलाहरु खासखुस कुरा गर्दै थिए। ध्यानीले झिंगाहरुलाई केही नगर भन्नुहुँदै माला हातमा लिएर जप गर्न थाल्नुभयो। माङ नै हुनुहुन्छ है भनेर जिम्मा दिएपछि क्षणभरमै सबै झिंगा हराए। यो कुरा फेमली लाइनमा पनि पुगेछ, रमिता हेर्नेहरुको भीड भयो। भोलिपल्ट बिहानको परेडमा दलसुर आउनुभएन। सोधखोज गर्दा वहाँ ओच्छ्यानबाट उठ्नै नसक्ने गरी थला पर्नुभएको भन्ने थाहा भयो। अस्पताल लाने कुरा गर्दा ‘मलाई डाक्टरले निको पार्न सक्दैन’ भनेर दलसुर अस्पताल जान मान्नुभएन। किनकि, आफ्नै वाण फलामसिंले फर्काइदिँदा आफूलाई लागेको दलसुरलाई थाहा थियो।
‘कसले निको पार्छ’ भनेर सोध्दा ‘ध्यानीले मात्र निको पार्छ’ भन्नुभयो। ‘ध्यानीले तिमीलाई भेदेको हो’ भनेर सोध्दा ‘उसले भेदेको त होइन। तर, उसले मात्र निको पार्छ। उसले उपकार गरिदिएन भने म बाँच्दिन’ भन्दै ध्यानीलाई बोलाउन आग्रह गर्नुभयो। ध्यानीलाई लिन पठाउँदा ‘मैले केही गरेको छुइन, म दलसुरको कोठामा जान्न’ भन्नुभयो।
‘नगएमा दलसुरको ज्यान जान्छ’ भनेर ढिपी गरेपछि ध्यानीले एक किसिमको झार फुकेर ‘यसको झोल खुवाइदिनु निको हुन्छ’ भन्नुभयो। फर्केपछि झार माडेर झोल खुवाएपछि दलसुर केही दिनमा नै निको हुनुभयो। त्यस दिनदेखि ध्यानीको कोठामा घण्टी बजेको सुन्ने बितिकै दलसुर परैबाट प्रणाम गर्दै आउने हुनुभयो। ध्यानीको नाम झन् बढ्दै गयो।
एकदिन सुनसान जंगलमा आफू मात्र भएको मौकामा उही दिव्यपुरुषसँग अचानक भेट भयो। ध्यानी झस्कनुभयो, दिव्यपुरुषसँग सवाल जवाफ सुरु भयो :
‘खत्रक्पामा भनेको कुरा बिर्सिस्?’
‘बिर्सेको छुइन।’
‘अब बेला पुग्यो। अब त जाने बेला भयो।’
‘धर्म प्रचार गरिसकेको छैन।’
‘उसो भए सबै काम सकेर आफ्नो खुशीले आउनु।’
यति भनी दिव्यपुरुष अन्तध्र्यान भए।
यस पटकको देवदर्शनले ध्यानीको मनमा सारै अशान्ति छायो। हृदयमा ठूलो चोट पर्‍यो। जसरी भए पनि पल्टन छोड्ने दृढ अठोट गर्नुभयो।
इरावती नदीको किनारमा जाँदै गर्दा योगी झिलिमिली आँखा बलेर आउँदै गरेको देख्नुभयो। भेटेपछि योगीले हिन्दू धर्मग्रन्थका चारवटा पुस्तकहरु दिनुभयो। मनुस्मृति, सत्य अर्थप्रकाशलगायतका हिन्दू ग्रन्थहरु थिए। योगीसँग आत्माबाटै वार्तालाप भएको थियो। साथमा दिलमान तुम्बापो हुनुहुन्थ्यो। यस्तैमा भारतीय जसमनी पन्थका शशिधर स्वामीका चेलासँग भेट भई धेरै दिनसम्म धेरै ज्ञान, शिक्षा, दीक्षा लियादिया गरेपछि वहाँले नै फाल्गुनन्द नाम राखिदिएपछि ध्यानी हवल्दार फाल्गुनन्द हुनुभयो।
प्रथम विश्वयुद्ध वि.सं. १९७० मा शुरु भयो। ध्यानी हवल्दारको कमाण्डमा एक सेक्सन सिपाही खटिए। आफ्ना सेक्सनका सिपाहीहरुलाई उपदेश दिंदै भन्नुभयो, ‘हेरज्ञ् दुश्मन भनिनेहरु पनि हामीजस्तै मानिस हुन्। जर्मनहरुले हाम्रो केही पनि बिगारेका छैनन्। उनीहरुलाई मारेर के फाइदा? मारियो भने उल्टो पाप लाग्छ। उनीहरुको स्वास्नी, छोराछोरीले दु:ख पाउँछन्। तर, सरकारको नूनपानी खाएको छौं, नूनको सोझो गर्नुपर्छ। हुकुम पालना गर्नैपर्छ। यसकारण गोली कि आकाशतिर कि भुइँतिर हान्नू, मान्छेलाई ताकेर नहान्नू। माङलाई सम्झनु। सत्य र धर्ममा बसियो भने मरिंदैन।’
लडाईं चलिरहेको थियो, एउटा लिम्बुनीजस्ती आइमाई पहेंलो सुनको थुन्से बोकेर फौजको अगाडि हिँडेको दृश्य ध्यानीको सेक्सनकाले देखेका थिए। शत्रुपक्षबाट आएको सबै बम तथा गोलाहरु त्यही थुन्सेमा पसेको जस्तो देख्थे। ध्यानीका सेक्सनका कोही मारिएनन्, घाइते पनि भएनन्। आफ्नोतर्फबाट बन्दुकको गोली आकाश तथा भुइँतिर पड्काएर युद्धको भूमिका निर्वाह गरे। लडाईं साम्य भयो, आ–आफ्नो पल्टनमा फर्के।
पल्टनमा हुँदै जंगल अपरेशनमा हिँडिरहँदा एकपटक अजङ्गको बाघ फुत्त निस्केर खडा भयो। दिलमानको होसहवास नै उड्यो। ध्यानी र बाघको आँखा सिधै जुध्यो। निकैबेर एक–आपसमा हेराहेरपछि बाघले अर्कोपट्टि मोहडा फर्कायो। बल्ल ध्यानीले भन्नुभयो, ‘हे सिंहदेवीज्ञ् तिम्रो बाटो पछ्याएर जानु।’ भन्दा बाघ लमक लमक गर्दै जंगलतर्फ लाग्यो।
दिलमानलाई हेरेर हाँस्दै ध्यानीले भन्नुभयो, ‘दिलमान डरायौ? तिमी त मृगको पुच्छर मात्रै हेरेर हिँड्ने पो त। बाघले त तिमीसित मीत पो लाएर गयो त।’
दिलमान : ‘त्यसले के विचार गर्‍यो होला गुरु?’
फाल्गुनन्द : ‘खान हुने नहुने, मार्न हुने नहुने विचार गर्‍यो नि।’
कहिलेकाहीँ वनजंगलमा टहल्न निक्लँदा रुख, लहराहरु एकापसमा बोलेको सुनेजस्तो लाग्थ्यो। अघिल्लो जन्ममा चोर्दा, ज्यान मार्दा, असत्य बोल्दा, कसै कसैले भने बुबा, आमा र गुरुहरुको आज्ञापालन नगर्दा यो जन्म भएछ भनेर बात मारेजस्तो सुन्दा झस्कनु हुन्थ्यो।
एकदिन साँझपख सुनसान जूनेली रातमा टहलिन निक्लँदा दिव्यपुरुषसँग अचानक दर्शनभेट हुँदा खुट्टामा सेवाढोग गर्नुबाहेक केही वाक्य आएन। दिव्यपुरुषले ‘तिमी त सेवा गरौला, किरातीहरुलाई सुधार गर्छौ कि भनेको त यहीं छौ’ भन्ने वाक्य सुन्दा ‘हुन्छ’ भन्ने जवाफबाहेक केही बोली फुटेन। यो पूण्य तिथि बैसाक शुक्ल पूर्णिमाको रात थियो।
अब ध्यानीले पल्टन जसरी भए पनि छोड्ने अठोट गर्नुभयो। वि.सं. १९७४ मा प्रथम विश्वयुद्ध पनि समाप्त भयो। पल्टनबाट नाम कटाउन चाहनेले नाम काट्न पाउने हुकुम भएपछि ध्यानीले पनि नाम लेखाउनुभयो। तर, वहाँ सत्यवादी र इमान्दारी हुनाले जमदार पदमा पदोन्नति गराएर पल्टनमै राख्ने तानाबाना बुन्ने काम भयो। अप्ठ्यारोमा पर्नुभयो। मनमा धेरै अशान्ति छायो। अलमलाएर पूर्ण बन्धनमा राख्ने चालबाजी बुझेपछि छुटकारा कसरी पाउने चिन्तनमा साँझपख ध्यानमा बस्दा शब्दवाणी भयो।
बिहान कवाजमा जाँदा सरकारी पोशाक पहिरिएर नजानु, साधा पोशाकमा निधारमा बिघौद लगाएर जानु भन्ने माङआदेशअनुरुप ध्यानीले गर्नुभयो। यो तमासा देखेर अफिसरहरुले जंगिएर भोलि यसरी नआउनु भनी कडा आदेश गरे। फेरि साँझमा ध्यानमा बस्दा फेरि उही शब्द दोहोरियो, ‘भोलि अझ ठूलो बिघौद लगाएर जानु।’ भोलिपल्ट पनि त्यसै गर्नुभयो। लगातार यसरी तीन दिनसम्म पनि आदेशको पालना नभएकाले अफिसरले यसको कारण सोधे, पहाडमा हाम्रो गाउँ घरमा महारानी युमामाङ देवता चढेर यस्तो दु:ख पीर दिन्छ। यसको उपचार पूजाआजा गर्ने मानिस गाउँतिर मात्र पाइन्छ। पक्कै लिम्बुनी महारानी देवी चढेकी हुनुपर्छ। यहाँ राख्नुभन्दा नाम कटाएर पठाउँदा भलो हुनेछ भनेर जनजातीय अफिसरहरुले ठूला अफिसरमा अनुरोध गरेपछि बल्ल स्वीकृति भयो। सबैले एक दिनको तलब पनि उठाएर भत्ता थपी फर्कन तयार हुँदा पल्टनीया चेलाहरु पनि ध्यानीका साथमा हिँड्न तयार भए। सबैलाई सम्झाइबुझाइ गरेर पान्थर चोकमागुका दिलमान तुम्बापोलाई मात्र साथमा लिएर बिदावारी हुनुभयो।
बिदाइ धुमधामसँग दुई दिनसम्म भयो। रेल स्टेशनसम्म बिदाइ गर्नेहरुको भीड लागेको थियो। रेल, मोटर, पानीजहाजको यात्रा गर्दै दार्जिलिङ डिपु आईपुगेर आफ्नो रहलपहल हिसाब थापेर गधामा सामानहरु बोकाएर गाउँ फर्किनुभयो। आउँदा सिलिगुडीमा गोरुगाडा किनेर बाँस तान्ने, भकारी बुन्ने काम पनि गर्नुभयो।
यसपछि आगौटेबारीमा झुप्रो घर बनाई बस्नुभयो। तेस्रो घर चुक्चिनाम्बाको मूलघरको मास्तिर डाँडामा, चौथो गैरिगाउँको भालेबारीमा बनाई सर्नुभयो। त्यस समयसम्म चेलाहरु धेरै बनाइसक्नुभएको थियो, र महागुरु फाल्गुनन्द नामले परिचित हुनुहुन्थ्यो।
केही दिनको बिश्रामपछि महागुरुले दिलमानलाई यहाँ धेरै चेलाभूला बनाउनु भनेर घरमा छोडिराखेर वि.सं. १९७७ माघमा चेलाहरुसहित विभिन्न देवी देवताहरुको दर्शन गर्दै काशी, मथुरा, द्वारीका रामेश्वर जगन्नाथ, अयोध्या, हरिद्वारलगायतका धामहरुको भ्रमण गर्नुभयो। देवस्थलहरुको भ्रमण गरिसकेपछि वि.सं. १९७८ मा चुक्चिनाम्बा आइपुग्नुभयो। टाढा–टाढाका बुढापाकाहरु पनि वहाँलाई भेट्न आउन थाले। रवीमा त्यसबेला जसमनी सम्प्रदायका साधुहरुको नाम निकै चलेको थियो। साधुहरुले महागुरु फाल्गुनन्दको प्रभाव सुनेर कस्ता तपस्वी आएका छन् त भनी भेटे। भेटपछि सम्बन्ध नजिकिँदै गयो। तपस्वी कहिले रवी, कहिले चोकमागु घुमिरहनुहुन्थ्यो। जसमनी मतका केही साधुहरुसमेत प्रभावित भएर मान्न, ज्ञान गुणका कुराहरु सोध्न थाल्ने भएकाले उनीहरुबीचमा वादविवादसमेत भएको थियो। तपस्वी फाल्गुनन्द जहाँ पुग्नुहुन्थ्यो, त्यहाँ मानिसहरुको धुइरो लाग्ने गथ्र्यो। बिराम देखाउने, जोखना हेराउने, छोराछोरी माग्नेको भीड हुने भएकाले कहिलेकाहीँ दिक्क भएर भन्नुहुन्थ्यो, ‘मलाई त ज्ञान, ध्यानको कुराहरु पो सोध न।’
इलाम जिल्ला साकफारा ८ कालीखोला र बुवानाखोलाको शिरमा ठूलो पैह्रो गएको थियो। पैह्रोले गाउँसमेत लाने स्थिति भएकाले त्यस भेगका चेलाहरुले ‘स्वस्ती शान्ति गर्दा कतै रोकिन्छ कि गुरु’ भनेर प्रश्न गरे। तब गुरु आज्ञा भयो, ‘त्यहाँ त देवीथान रहेछ। त्यही सुँगुर काटेर बेच्ने चलन रहेछ। देवी रिसाएर त्यसो भएको हो। अब उप्रान्त जीवहिंसा, हत्या नगर्ने कबुल गर्नु’ भनेपछि सोही अनुसार गर्दा पैह्रो थामियो।
त्यस्तै, बाँझो ८ आदिपुरका सुब्बा बिर्खध्वज साँबाले महागुरु फाल्गुनन्दलाई बोलाएर आफ्ना भतिजाहरुलाई भेला गराई महागुरुको निर्देशनअनुसार सेवा लगाएर सेतो पैह्रो थामिएको थियो।
चेला दिलमान तुम्बापोले आफ्नो गाउँमा ‘मसँग एउटा मान्छे छ ल्याउँछु’ भन्थ्यो रे। महागुरु दिलमानसँग उसको गाउँ चोकमागु जानुभयो। गाउँ गएको मौका पारेर दिलमानले दाजुभाइहरुलाई ‘महागुरुले भनेकोमा सबै लागिजाउँ’ भन्दा ‘बेतेनी खेतको पैरो थाम्न सक्यो भने पसौं’ भनेको कुरा दिलमानले महागुरुलाई सुनाउँदा स्वीकार गरी ‘काली गाईको चोखो दूध, समेदा, घीउ र चरु तयार गर्नु सेवा गर्दा थामिन्छ’ भन्नुभयो। सोही अनुसार सेवा गर्दा थामियो। र, ठूलो संख्यामा तुम्बापोहरु यो सम्प्रदायमा पसे।
रवीमा खडेरी चलेको कारणले स्थानीय चेला रामानन्द (पदमलाल) राईहरुको अनुरोधमा पानी पार्न माग गर्न यज्ञ सेवा स्वस्ती शान्ति गर्ने काम भई अन्त्यमा महागुरुले एक पावा पानी पाएको माङवाणी सुनाउनुभयो। तीन दिनपछि धुमधामका साथ दुई दिन दुई रात वर्षा भयो। पदमलालले ‘एक पावाले कति भिज्छ होला’ भन्दा ‘यो पदमलालले पत्याएन है’ भन्नुभयो रे। एक पावाले झन्डै बगाई लग्यो। रवीको मुढेमा साधु गुफा माडे चौरमा बस्दा त्यही गुफाको किनारतिर पानी उमार्नुभयो, जसलाई बद्रीनन्द कुवा भनिन्छ।
इलामको जितपुर ८ स्थित पारिगाउँको लिङ्देन गाउँमा आउने जाने गर्नुहुन्थ्यो। यस्तैमा वि.सं. १९८० मा काका बलिवन्त लिङ्देनले धारा टाढा भयो, नजिकै पानी उमारी दिनुपर्‍यो भन्दा महागुरुले बलिवन्तकै घरमुन्तिर पानी उमारिदिनुभयो।
वि.सं. १९८१ बैसाकमा इलामको मानेभञ्ज्याङ सीमाना भएर दार्जिलिङतर्फ जाँदा मानेभञ्ज्याङवासीहरुले पानी मागे। यसलाई स्वीकारी पूजा सामग्री तयार गर्दै गरेको स्थानीय चित्रे गुम्बाको लामाले सुनेपछि रिसले चेलाहरुलाई धर्मशास्त्रका पुस्तकको भारी बोकाई बाजागाजाका साथ तडकभडक गर्दै तपस्वीको ओडारमा आई घमण्डपूर्वक गर्जिनुभयो, ‘पानी पार्न धेरै होम लगाएँ, जप तप गरें र पनि पानी परेको छैन। यस्ता फुस्राले कहाँबाट के गरेर पानी पार्छ। धर्मशास्त्र जुझाउँ। म त बाह्र अवतारी लामाको चेला हुँ, गुरु समान छु, ज्ञान जुझाउँm। म त सिधा ल्हासाबाट आएको लामा हुँ र पनि कति गर्दा पनि पानी पार्न सकिन भने यो फुस्रा कहाँको हो, के गर्छ?’
यस्तो कुरा सुनेर तपस्वीले नम्र स्वभावमा भन्नुभयो, ‘तपाई संग्राम गर्न आउनुभएको रहेछ। म त संग्राम गर्दिन, मसँग दलबल छैन। हातहतियार पनि छैन। जित्ने सोच पनि छैन। धर्मशास्त्र जुझाउन आउनु भएछ। मसँग ती केही पनि छैनन्। तपाईं त बाह्रअवतारी लामाको चेला हुनुहुँदोरहेछ। शिक्षा पाएर पण्डित हुनु भएछ, तर म त गुरुविहीन छु। त्यस्ता शिक्षादीक्षाको त कुरै जानेको छैन।’
तपस्वीको यस्तो नम्र स्वभावको उत्तर सुनेर लामा झन् कडकिनुभयो, ‘केही पनि नजान्ने फुस्राले पानी पार्छु भन्ने धाक किन गरेको त?’
‘मैले त पानी पार्ने धाक गरेको छैन। यी सबै सज्जनहरुको आग्रह टार्न नसकेर कतै पानी परिहाल्छ कि भनेर यसो गर्न लागेको’ भन्दा पनि झन् गर्जन लाग्दा तपस्वीलाई पनि आफ्नो परिचय दिन मन लागेर भन्न शुरु गर्नुभयो। ‘बडा लामा रिम्पोचे, तपाई बडा ज्ञानी हुनुहुँदो रहेछ। यस्तासँग भेट हुँदा मलाई ठूलो आनन्द लाग्यो। तपाईंका गुरु पनि ठूलै हुन्, तर ती गुरुहरुले यस्तै घमण्ड गर्नु, क्रोध र हप्कीदप्की गर्न सिकाउनुभयो कि? गुरु, साधु सन्त लामाहरुमा त तामसी भावना पनि ननिस्कनु पर्ने, धर्मशास्त्र जुझाउनु पर्ने कारण त नहुनु पर्ने। लौ त तपाईंको रहर पूरा गरौं।’ यति बोल्दाबोल्दै तपस्वीको पारा चढेर आयो। ‘यी यति जना यहाँ मानिस साक्षी छन्। यति बेला चीनमा वा अरु देशमा के घटना भइराखेको छ सोधी पठाउँ। तपाईंको र मेरो कसको जवाफ मिल्ने रहेछ’ मात्र भनेका थिए लामा हडबडाउन थाल्नुभयो।
तपस्वीको त्रिकाल ज्ञानले भरिपूर्ण भएको गम्भीर प्रश्न सुनेर लामाको होसहवास उड्यो। दुईतिरको चेलाहरु यिनीहरु बाझन थाले, बज्र पार्छन् भनेर भाग्न थाले। तपस्वीले ‘यस्तै अहंकारले जान्छस्’ भन्नुभयो। यिनी त महा शक्तिशाली रहेछन्। अब श्राप देलान कि भनेर डरले काम्दै माफी माग्न थाल्नुभयो। ‘म फुस्राले के माफी दिनु’ भन्दा झन् लामा डरले थरथर काम्दै तपस्वीको प्रकाशमय अनुहार हेर्न नसकी घोप्टो परी आँसु झारी निहुरिएर बसेको देखी महागुरु फाल्गुनन्दलाई दया पलायो।
‘लामा तिमीहरु भनेको भगवान बुद्धका चेला हौ। बुद्धजस्तै शान्त र अहिंसावादी हुनु। ज्ञान खोज्न आउनेले त हिंसा गर्नु हुँदैन। बाहिरी मुखले मात्र धर्म प्रचार गरेर हुँदैन। भित्री आत्मा शुद्ध र निर्मल हुनुपर्छ। सत्य सम्झेर बस्नु। मैले क्षमा दिनु पर्दैन। ईश्वरले क्षमा दिनेछन्। सत्य मार्गमा चल्नु।’ यति भनेपछि महागुरुको पाउमा दण्डवत गरी लामा उठेर जानुभयो। पछि घोडाबाट लडेर लामाको हात भाँच्चियो, र त्यही बिरामले मृत्यु भयो।
पानी माग्ने सेवा भयो। तीन दिनभित्र पानी पर्छ भनी तपस्वी दार्जिलिङतर्फ जानुभयो। तीन दिनमा वर्षा भई मानेभञ्ज्याङवासी जनताले जयजयकार माने। पछि फर्कंदा वहाँको ठूलो स्वागत सत्कार साथ सम्मान भयो।
वि.सं. १९८५ मा पान्थरको चोगमागु ३ मा लोब्रेकुटी आठजिल्ला माङहिम स्थापना गर्नुभयो। यही वर्ष माङमालुङ छेवैको तीनचुले डाँडामा झुप्रो बनाउन तीनचुलेका तीन सुब्बाहरुलाई ५० रुपैयाँको रक्सी राखिदिएर जग्गा माग गर्नुभयो। सो ठाउँमा पानीको अभाव भएकाले फलामे त्रिशुल गाढेर पानी पनि उमार्नुभयो। जसलाई सिमसिमे पानी भनिन्छ। जग्गा दिनमा दुई सुब्बा राजी भए। तर, कुरुम्बाकाहरुले दिएनन्। तब महागुरु जुरुक्कै उठेर जामा उठाएर चुक्चिनाम्बाको गैरिगाउँ झर्नुभयो।
वि.सं. १९८६ मा चुक्चिनाम्बाको गैरिगाउँमा भक्तजनहरुले चन्दा संकलन गरेर किरातेश्वर हाङसाम माङहिम बनाइदिए। त्यसपछि ठूलो लाधुङसेमी सेवा लगाएर महागुरुलाई त्यहाँ राखे। जहाँ पछि महागुरुकै निर्देशानुसार बद्रिनन्द तुम्बापो गुरु भएर बस्नुभयो। सोही वर्ष पान्थर कुरुम्बा १, सिक्तेम्बाको थोक्पेत्चम्मा सानु डाँडामा त्रिशुल भुइँमा गाढी खन्न लगाई खानेपानी उमारिदिनुभयो।
लिम्बुवानवासी सबैलाई एकै ठाउँमा भेला गरेर किरात समाजमा व्याप्त तत्कालीन विकृति विसंगतिहरुलाई हटाउने उद्देश्यले १० लिम्बुवान १७ थुमका किरातीहरुलाई पत्र लेखेर वि.सं. १९८८ बैसाक २४ गते बुधबार लोब्रेकुटीमा बृहत् भेला गराउनुभयो। पान्थर यासोक भदौरेका सुब्बा शेरबहादुर लाओती, तेह्रथुम म्याङलुङका सुब्बा काजीमान तुम्बाहाङफे, धनकुटा चौविसका सुब्बा प्रेमबहादुर माबोहाङ आदि सुब्बालगायत ज्ञानीमानी ठूलाठालु सबैको उपस्थिति भयो। सो भेलाले तीन ठाउँ सर्दै पाँच दिनसम्म छलफल गरेर ७ बुँदे सत्यधर्म मुचुल्का पारित गर्‍यो।
एक साँझ शेरबहादुर लाओती र काजीमान तुम्बाहाम्फेलाई महागुरुले सोध्नुभयो, ‘म को हुँ?’
दुबैले राति सल्लाह गरेर भोलिपल्ट भने, ‘सत्य आहार, सत्य विहार, सत्य भोजन, सत्य कर्म, सत्य बोल्ने सत्यहाङमा।’ तब वहाँ सत्यहाङमा नामले पनि परिचित हुनुभयो।
लोब्रेको आठ जिल्ला माङहिम आठ सुब्बाको मात्र भयो है भन्दा १७ थुमको योगदानमा वि.सं. १९८८ मा आठ जिल्लाकै मुन्तिर सत्रथुम गोश्वारी माङहिम निर्माण भयो। जसमा सत्यहाङमाकै निर्देशनमा बैजनाथ तुम्बापो माङसेवासाबा हुनुभयो। सो माङहिमको छेउमा पानी पनि उमार्नुभयो।
पूर्वाञ्चल लिम्बुवानका लिम्बुहरुलगायत धेरै समूह मिलेर करिब ३ सय जनाले सहिछाप गरी काठमाण्डौस्थित राजदरबारमा सत्यहाङमाविरुद्ध राष्ट्रद्रोही, समाजद्रोही, देशद्रोहीको उजुर पर्‍यो। यो वि.सं. १९९०/९१ को घटना हो। अभियोगमा पूर्व लिम्बुवान, पल्लो किरातको उत्तरको राजा म हुँ भन्छ, हाम्रो परापूर्वको रीतिथिति, संस्कृति खण्डित गरेर मास्न खोजिरहेको छ। परापूर्वकालदेखिको परम्परागत रीतिरिवाज, जाँड, रक्सी खाने पिउने, छोरीचेलीको सोतरीत, सुनौलीरुपौली, होकतबा र चारकलम लिनेदिने, युमा, थेबालगायत इष्टदेवी देवतामा राँगा, सुँगुर, खसी, बोका, भेडा, बाख्रा, हाँस, कुखुरा भोगबलि दिएर इष्टदेव मान्दै आएको हाम्रो धर्म, संस्कृति, रीतिथिति सबै भङ्ग गर्दै बाधा व्यवधान खडा गर्दै कहिलेकाहिँ हिमाल जान्छ। हिमालयमा दरबार बनाएको छ। सेना पालेको छ। घिउ, चामल, पैसा, मोही उठाएर ढिकुटी भराउँछ। राजा हुँ भन्दै पूर्व लिम्बुवान घुमीघुमी कुधर्म प्रचारप्रसार गर्दै २/३ सय दलबलसहित डुलिरहेको छ भन्ने व्यहोरा थियो। गोप्य ढंगले परेको सो जाहेरी ठीक हो कि होइन भनी बुझने काम राजदरबारमा गोप्य छलफल गरी गोप्य कुरा बुझन बडागुरु पण्डित द्वीपराज उपाध्यायको अगुवाइमा आफ्नो जेठु वीरगञ्जका पौडेलको बुबा ससुराको श्राद्ध काबेली दोभानमा गर्ने बहाना पारी २१ जना ब्राह्मणहरुको टोली हातहतियारसहित महागुरु फाल्गुनन्दको खोजी गर्दै जाँदा सिनाममा भेट्टाए।
पण्डित द्वीपराज र महागुरुको भेटवार्ता शुरु भयो। संसारभरका धर्मशास्त्रबारे कुराकानी भयो। ज्ञानगुणको कुरा एकअर्कामा लियादिया गर्दै ५ दिन ५ रातसम्म बहस चल्यो। अन्तत: अभियोगी राजा नभएर धर्मराजा रहेछन् भन्ने सत्य तथ्य पत्ता लगाएपछि पक्रन नहुने रहेछ भनी यस्तो यस्तो उजुर परेकाले आफूहरु नेलकडी, साङली र हातहतियारसहित आएको सुनाउँदा महागुरुले हुन्छ जान्छु राजाले मलाई गहना पठाएको लाउँछु। यहाँ नभए पनि राजाको सामुन्ने लगाइदिनु भनी जवाफ दिनुभयो।
तेह्रथुम, धनकुटा, खोटाङको पैदल मार्ग भएर काठमाण्डौको मृगस्थली ओडारमा बास भयो। श्री ५ त्रिभुवनको दर्शन गर्दा पूर्वका लार्डसाहेब बबरशमशेर, पश्चिमका लार्डसाहेब मोहनशमशेर, उत्तरको लार्डसाहेब बहादुर शमशेर, दक्षिणका लार्डसाहेब भीमशमशेर गरी चार लार्डसाहेबहरुको बीचमा राजा राखेर हातकडी नेल लगाएर हाजिर गराउँदा चढाउनलाई असर्फी र फूल हातमा थियो। सो जाँच गरेपछि महागुरु फाल्गुनन्दले फूल र असर्फी चढाउँदा फूल र असर्फी राजाको हातमा पर्दा नेलकडी खत्रक्क भुइँमा खस्दा जादु झैं भयो। सभामा सबै छक्क परे, पूर्वको लार्डसाहेबले त जिब्रो नै टोक्नुभयो।
महागुरु फाल्गुनन्दले ‘सरकारसँग भेट गर्ने मेरो इच्छा थियो, त्यो ईश्वरीय कृपाले आज पूरा भयो’ भन्नुभयो। राजा त्रिभुवनले पनि ‘तपाईको दर्शन गर्न बोलाएको दर्शन भयो। भेट्ने इच्छा थियो, त्यो धोको पूरा भयो’ भन्नुभयो। पूर्वका लार्डसाहेबलाई ‘यिनी राजा नभएर धार्मिक सन्त रहेछन्। खाने, पिउने, बस्ने प्रबन्ध मिलाउनु’ भन्ने हुकुम भयो।
वि.सं. १९९२ मा ताप्लेजुङ साप्लाखु १ को काबेली माङहिमका सेवासाबा गंगादिल तुम्बापाले सो माङहिम महागुरुलाई चढाउनुभयो। किनकि, आफ्नो गुरु जसमनी पन्थका गोपालदास योङहाङले ‘पछि लिम्बुवानमा ठूलो महागुरु जन्मिन्छ, त्यसले भनेको कुरामा सबै पसिजानु पर्छ है’ भनेका थिए।
सिन्चेइ फक्ताङलुङ (कुम्भकर्ण हिमश्रृंखला)को तीर्थयात्रा सर्वप्रथम वि.सं. १९९३ मा गर्नुभयो। धार्मिक नियम पालन गर्दै फक्ताङलुङको फेदीमा पुगेर ठूलो सेवा लगाएर फर्किनु पथ्र्याे। बाटोमा पर्ने विभिन्न पोखरी, खोला, डाँडाहरुमा नित्य सेवा लगाउँदै जाँदा प्रत्यक्ष दैवी चमत्कारहरु देखेर चेलाभूलाहरु दङ्ग पर्थे। ढ्याप्प कुहिरोले छोपेको डाँडाहरु सेवा लगाउँदा–लगाउँदै उघ्रिएर छ्वाङ उज्यालो हुने, कुनै पोखरीको पानी चलायमान भएर मयुर नाचे झैं दृश्य देखाउने, कतै पोखरीबाट हाँस, कछुवाजस्तो देखिने जन्तुहरु निस्केर वरपर गरी बस्ने, कतै ठूला सर्पहरु झैं देखिने जन्तुहरु पोखरीको छेउछेउ घुमिरहने, कतै नाङलोजस्तो उज्यालो प्रकाश २०/३० सेकेन्डसम्म देखापर्ने, कतै पोखरी रिसाएर पुरै पानी नै पल्टेर मान्द्रो बेरिए झैं बेरिएर छोप्ने, कतै दिउँसै झमक्क अँध्यारो भएर हुरीबतासले बाटो छेक्नेजस्ता विभिन्न यथार्थ दृश्यहरु देख्न भोग्न पाइन्थ्यो।
ताप्लेजुङको तावापोखरीमा सत्यहाङमा र तीर्थ टोली पुग्दा हावाले तम्बु झन्डै–झन्डै उडायो। धेरै पटक सम्झाउँदा पनि नमानेपछि वहाँ रिसाउनु भयो र खुर्मी लिएर उफ्रिँदै तिमीलाई सराप्छु भनेर ३ फिटको समेदा चिठ्याउनु लगाउनुभयो। तीन मुठी चरु लगाएर अब तिमी भष्म भयौ भनेर आराम गरेर बस्नुभयो। चेलाहरुलाई भोलि हेर्नु भन्नु भएको थियो। भोलिपल्ट बिहान पोखरी सुकिसकेको थियो। ज्यादा अहंकार घमण्ड गर्दा यस्तै हुन्छ भनेर चेलाहरुलाई भन्नुभयो। चोङ (लिम्बु)हरु यता नआओस् भनेर लामाहरुले श्राप दिएर त्यहाँको नागलाई उठाएकोमा सो मार्गलाई वहाँले यसरी खोल्नुभएको थियो।
घुन्सामा पुग्दा भोक र प्यासले हिँड्न नसकेको स्थिति देखेर महागुरुले चेलाहरुलाई ‘साह्रै भोक लाग्यो कि कसो हो?’ भनी सोध्दा चेलाहरुले एकै स्वरमा ‘हो गुरु’ भने।
‘त्यसो भए पानी भेट्टाए खाना पकाई खान्छौ त?’ भनी महागुरुले पुन: सोध्नुहुँदा चेलाहरुले ‘यहाँ पानी छैन, केले पकाई खानु गुरु?’ भने।
‘एकछिन पर्ख माङले पानी दिन्छ’ भन्नुभएपछि खुला सानो चउरमा चप्परी खन्न लाउनुभयो। खनिएको ठाउँमा पानी उम्रियो। त्यही पानीले खाना पकाई खाइसकेपछि त्यो पानी सुक्यो। चउर जस्ताको तस्तै भयो।
फक्ताङलुङ पुग्ने बेलामा महागुरुको रुप नै बेग्लै भएर, भक्तहरुलाई समेत भुलेर लगाएको लुगा फुकाल्दै कता जानुहुन्थ्यो कता। जति माथि गयो उति नाङ्गो शरीर देखिन्थ्यो। भक्तहरुले भेट्न नसकेर फालेका लुगाहरु टिपेर बोकिदिंदै फक्ताङलुङ हिमालको फेदीमा पुगेर एउटा ओडारमा आगो फुकेर ताप्दै महागुरुको प्रतीक्षा गर्दै बसिरहन्थे। वहाँ कहाँ जानु हुन्थ्यो, के गर्नु हुन्थ्यो, के खानु हुन्थ्यो, कहाँ बस्नु हुन्थ्यो भक्तजनहरुलाई थाहै हुँदैनथ्यो। तीन चार दिनसम्म हराएर बल्ल मुस्कुराउँदै भक्तहरुलाई खोज्दै, ‘ए यहाँ पो छौ? मैले त तिमीहरुलाई भुसुक्कै भुलेछु’ भन्दै निस्केर आउनु हुन्थ्यो।
लेक लागेर हिँड्न नसकेका चेलाहरुलाई पर्खिँदै लानुहुन्थ्यो। यस्तैमा सिद्धिदास फेजङ र बीर्खबहादुर साँबा पनि हुनुहुन्थ्यो। पर्खिँदै लाँदा ‘बिर्खे बल चोगे’ भन्नु हुन्थ्यो रे। त्यसपछि आफूले प्राप्त गरेका माङसिवाखाहुनहरु तुङ्गेको तालमा गाएर सुमधुर स्वरमा भक्तहरुलाई सुनाउँदै खुशी भएर नाच्दै भक्तहरुलाई माङलाङ नचाउँदै रमाउँदै टोली फर्किन्थ्यो।
वि.सं. १९९४ मा इलाम इभाङको चिम्भुवामा पानीको अभाव देखेर कमाण्डलुबाट पानी भरेर ल्याउनु भई फलामको चिम्टा गाडी जल अभिषेक गर्नुभयो। तत्कालै पानी भरियो। यही साल फक्ताङलुङ जाँदा घुन्सामा किरात थान बनाउनुभयो। ताप्लेजुङको पाथीभरा देवस्थलमा बलिपूजा भएकोले त्यहाँ नगई तल सुकेटार नजिकैबाट युमासाम थेबासामको सेवा गरी हाल हवाई मैदान रहेको सुकेटारमा खानेपानी उमार्नुभयो। ताप्लेजुङकै मेहेले गाविस सिरानको थाम डाँडामा पानी उमार्नुभयो। जसलाई सिजुवा च्वा: भनिन्छ।
अर्को वर्ष १९९५ सालमा फक्ताङलुङ जाँदा पारुङतेम्बे मैदानमा धर्मशाला बनाउनुभयो। भक्तजनको दानबाट निर्माण हुँदै गरेको खबर तत्कालीन बडागुरु पं. द्वीपराज उपाध्यायले थाहा पाएपछि मेरो पनि सेवा लागोस् भन्ने पत्र लेखी एकजना मानिसलाई एक सय रुपैयाँ भेटी पठाएका थिए। भक्तजनको दानले नै धेरै काम भइसकेकाले अलिकति रुपैयाँ लगाई बाँकी रकम फिर्ता पत्र साथ पठाउनुभयो। पत्रमा ‘बडागुरुज्यू, तपाईंले धाममा लागोस् भनेर पठाउनुभएको रुपैयाँ र मानिस आई पुग्यो। तर, यहाँ अघिल्लो जन्ममा धर्म नगरेर यो जुनीमा दु:ख पाएका शिष्यहरुको सेवा लगाइदिँदा अर्को जुनीमा सप्रन्छ कि भनी उनीहरुको धुपबात्ती पूरा चढाइयो। तपाईं त त्यसै पनि ज्ञानी, ध्यानी र धर्मी हुनुहुन्छ। त्यसकारण तपाईंको केही रुपैयाँ लगाउँदा धाम धर्मशाला पूरा भैसकेको हुँदा बाँकी रुपैयाँ फिर्ता गरी पठाएको छु। यसमा दु:ख मन नगर्नु होला।’ उल्लेख थियो। धर्मशाला बनाएपछि धुमधामका साथ सेवा गरी उद्घाटन गराउनुभयो।
सेवा सकेर फर्किरहेको अवस्थामा याङवरक सीमानामा आइरहेको बेला राजद्रोही, अभियोग याङरुप सिनामका कञ्चन गिरीको नामबाट धनकुटा गौंडामा उजुर पर्‍यो। सो उजुरमा ‘लिम्बुवानमा एक फिरन्ता छ, ऊ बेलाबखतमा हिमाल जान्छु भनी भेंडीगोठतिर पनि पुग्छ, हिमालमा राजदरबार बनाउँदै छ। अगाडिको हाम्रो लिम्बुवान राज्य कायम गर्नुपर्छ भनी लिम्बुवानबासीहरुलाई हात लिँदैछ, खुब जोरसोरले प्रचार गर्दैछ’ भन्ने उल्लेख थियो।
उक्त उजुरबमोजिम पक्राउ पुर्जी काटियो र याङरुपबाट पान्थर सिलौटीमा आइपुग्दा पक्राउ पर्नुभयो। पक्राउ गर्ने डोरले सोधपुछ गरे। ‘तपाईंको नाममा यस्तो यस्तो खालको उजुर छ’ भनी सुनाएर सोधे, ‘कसो? राजा बन्ने इच्छा छ कि क्या हो?’
तपस्वीले नम्र भएर जवाफ दिनुभयो, ‘मजस्तो फुस्रा राजा हुनु, यो पत्याउने कुरा होला? यो जामा लगाउँदा राजा भएँ कि? यो त्रिशुल बोक्दा राजा भएँ कि? यो बिघोत लाउँदा राजा भएँ कि? म त हाम्रो यो सडिएको समाजको उद्धार गरुँ भनेर लागेको। हुन त म जस्तोले के सुधार गर्छु होला र? चेलाहरुको करले १/२ वटा माङहिम, कुटी, धर्मशाला, पौवा, पाटी बनाई हिँड्छु। तीर्थ जानु मन लाग्छ र कहिलेकाहीँ यसो हिमालतर्फ गई टोपल्छु।’
उजुरसँग कुरा ठ्याक्कै नमिलेको देखी त्यहाँ हाकिम भएर गएको मानिसले निकै कड्केर सोध्यो, ‘साँचो–साँचो भन्नुहोस्।’
‘साँचो त यही हो, झुट्टो कुरा त मैले भनेको जस्तो लाग्दैन, कि कसो भन्नुपर्ने तपाईं सिकाउनुहोस् म भन्दै जान्छु। सत्य कुरा भए आत्मादेखि भन्छु, झुट्टा भए भन्दिन। कर नै लाउनु हुन्छ भने मुखले मात्र भनिदिन्छु। किनभने, सत्य सत्य नै रहन्छ, लुक्दैन, छिप्दैन, ढाँटिदैन पनि।’
तपस्वीको यस्तो बयानदेखि तिनीहरुले भने, ‘जर्साबको हजुरमा पुग्नुपर्छ।’ त्यसबेलाको धनकुटा गौंडाका बडाहाकिम माधव शमशेर जबरा हुनुहुन्थ्यो।
बडाहाकिमले प्रश्न गर्नुभयो, ‘तिमी नै हौ हिमालतिर जाने, लिम्बुवान डुल्ने?’
‘मै हुँ सरकार।’
डोरवालाले हाकिमतर्फ फर्केर यिनको बयान यस्तो छ भनी पढी वाची सुनाए। त्यसपछि फाल्गुनन्दको नाममा उजुर गर्नेलाई यिनी नै हुन् तिमीले उजुर गरेको मानिस भनी बडाहाकिमले सोद्धा थरथर काँप्दै ‘यहाँलाई त मैले चिनेकै छैन’ भने। यस्तो खालको उजुर गरेपछि सोध्दै नसोधी कोर्रा लाउँदै जेलमा हाल्छ भन्ने उजुर लाउनेहरुले सोचेका थिए। तर, तपस्वीको सौम्य प्रतापी मुहार देखेर बडाहाकिम माधव शमशेर पनि प्रभावित हुनुभयो। उल्टै अतिथि महासन्त मानेर तपस्वीलाई सिधावापत भिक्षासमेत दिएको दृश्यले उजुरी गर्ने कञ्चन गिरीले जानिन भनी पछि माफी माग्नुभयो। तपस्वीले ‘त्यस्तो बानी छोड्नु, सतकर्मीहरुको संगत लिनु, असतीहरुको संगत छोड्नु, ईश्वरले माफी दिन्छन्’ भनेर उसको चित्त बुझाइदिनुभयो।
वि.सं. १९९५ मा पान्थरको रानीटारमा सिलौटी कुटीको स्थापना भयो। जसमा महागुरुकै निर्देशनबमोजिम सेवासाबा सिद्धिनन्द फेजोङ हुनुभयो। वहाँ लिम्बुवानका विभिन्न ठाउँ गाउँ घुम्दै फिर्दै डुल्दै त्यहाँ आइपुग्दा अचानक गाईहरु कराएको बाएको शब्द सुन्नुभयो। नेपालको पश्चिम स्वर्गद्वारीका स्वामी परलोक भइसकेको हुनाले उनले पालेका गाईहरुले नुन खान नपाएको गाईहरुको शब्द सुन्दा बडो दु:खपूर्ण आवाजमा चुकचुकाउँदै निश्वास लिँदै सबैले सुन्ने गरी ‘ए काजीमान, सेरबहादुरहरु हो, स्वर्गद्वारीमा गौमाताहरुले नुन खान पाएनछन्। १७ थुममा आना, माना महिना दिनभित्रै उठाउनु’ भन्नुभयो। महिना दिनभित्र पैसा र चामल उठ्यो। ‘जम्मा १५ सय रुपैयाँ उठेको रकम गौ सेवकहरुले नुन किनी गौमाताहरुलाई खुवाउनु होला’ भन्ने व्यहोराको चिठ्ठी लेखी पठाउनुभयो।
सिलौटीमै बस्दा एक दिन चेलाभूलाहरुलाई ‘आबुला आउँदै छ है, छिटो धुप पोल’ भन्नुभयो। बाटोमा ‘हाम्रो गुरुले ढोग्यो भने ढोग्ने हो नभए नढोग्ने लिम्बु चितुवालाई’ भन्दै आउँदै थिए। आएपछि महागुरु र त्यो बाहुनबीच सेतो फूल पक्डेर झन्डै आधा घण्टा आत्माबाटै कुराकानी भएपछि त्यसले ढोग्यो। ‘यो त मान्छे होइन रहेछ’ भनेर गयो। तब महागुरुले ‘यिनीहरुले मलाई साह्रै दु:ख दियो। यिनीहरुलाई सुँगुरको मासु, जाँड, रक्सी खुवाउँछु। त्यतिबेला तिमीहरुले छोड्नु है’ भन्नुभयो।
सिलौटी धाममा नै ‘यो संसारको धनी जगतको धनी जो आउँछ, उसले उखेल्दा मात्र यो उखेलिन्छ भनेर चिन्ह छोडेको’ भन्दै भुइँमा त्रिशुल गाड्नुभयो। त्रिशुल सजिलै भासियो र तरबार भसाउँदा आधी मात्र भासियो। पछि महागुरु भुटान गएको मौका छोपी पेलुङवाले उखेल्न खोज्यो सकेन। फलाँटेको राईले उखेल्दा भाँचियो।
यसैको फेदीमा चतुरे बजार लाग्ने सानो भञ्ज्याङ चौरमा ढुंगामा त्रिशुल गाड्दा फुटी फोडेर बीचमा भएको ढुङ्गा ल्याई पूज्ने शिला बनाउनुभयो। साथै, फक्ताङलुङबाट गाईको जिब्रो भैंm जिब्रोको बीच भागमा झलमल मौसमअनुसार बल्ने ढुङ्गा ल्याउनुभएको थियो। वहाँ समाधिस्थ भएपछि त्यो चोरी भयो। यसको अभियोग ज्योतिनन्द राईलाई लाग्यो। फक्ताङलुङबाट मणि पनि ल्याउनुभएको थियो। तर, ‘तिमीहरुले थाम्न सक्दैनौ’ भनेर उतै पुर्‍याउनुभयो।
पान्थरको याम्बोङ गाविसस्थित हाङयोकमा पानी उमार्नुभयो। त्यस्तै सिलौटी माङहिममुनि पनि त्रिशुल गाडेर पानी उमार्नुभयो।
वि.सं. १९९७ मा तेह्रथुमको आठराई निगुरादेन माङहिम स्थापना गर्नुभयो। र, त्यहाँ चेला विश्वनाथ योङहाङलाई खटाउनुभयो। अर्को वर्ष वि.सं. १९९८ असारमा फक्ताङलुङ दर्शन गर्ने क्रममा हिमालय दर्शन गर्न हिँड्दै गरेका एकजना बालागुरु भन्ने जयदेव ब्राह्मणसँग ताप्लेजुङ मेहेलेमा भेट भयो। वास्तवमा वहाँ सिद्धपुरुष हुनुहुन्थ्यो। भेटघाटमा ज्ञानको प्रभावले महागुरुलाई चिनिहाल्नुभयो। चेलाहरुका साथ हिँड्नु भएका महागुरुलाई गुरु मानी पछ्याउनुभयो। जाँदाजाँदै काबेलीको शिर छिर्लिङ्गे ओडार नजिक चिल्लो ढुङ्गामा बस्न मन लागी बसेर माला जप गर्न लाग्नुभयो। बास त्यही भयो। भोलिपल्ट बिहान चिया पिउने समयमा वारिपारि हेरेर लयदार भाकामा एक्कासी बोल्नुभयो ‘अं… नि शिलाको लीला लिलाको शिला।’ औंलाले देखाउँदै ‘उ त्यो छाँगाभित्रपट्टि के राम्रो शिलाजस्तो देखिन्छ’ भनी बोल्नुभयो। त्यहाँ के रहेछ भनी हेर्न चेला टीकाराम तामाङलाई पठाउनुभयो। छाम्दा चिल्लो तर केही अक्षर खोपेको गुलाबी रंगको ढुङ्गा थियो। करिब ३ फिट लम्बाई र २ फिट चौडाइको लेउ छ्यापै लागेको हुनाले खोस्रने औजार र उज्यालोको आवश्यक परेको ठानी आई ‘कुनै चिल्लो ढुङ्गा छ गुरु’ भनी बताएपछि अन्य चेलाहरुसहित प्रवेश गर्नुभयो। २ वटा चकमक सिन्का र लाइटको सहाराले हेर्दै, पानी छ्याप्दै, खोस्रदै गर्दा अक्षरहरु निस्किए। अनि जस्ताको तस्तै कागजमा सार्ने काम भयो। तब महागुरुले पढ्नु भयो, ‘माङमाङ, मुङमुङ, हाङहाङ, हुङहुङ, साङसाङ, सुङसुङ, छाङछाङ, छुङछुङ।’
फक्ताङलुङ जाँदा मारुङ तेम्बेमा माङइङघङ (देववाणी) गर्नुभयो, ‘आबुलासानु फोक्वासासे मेन्छाम्गेन नाम्याप्मी थिबोङ याक्थुङ सासे किरातेश्वर सावायेत्हाङ सासे: हिनी माङनिसा, हाङनिसा, माङलुङधुङ, हाङलुङधुङ, माङचोत्लुङ हाङचोत्लुङ कत्थो लेतुङफाआङ थाङाङइल्ये नाम्इन्धे लाइन्धे येबे, नाम्धेक लाधेक पत्छेरो, नाम्साराप, लासाराप: नाम्ही लाही:, साङग्रालुङही: थोक्ते पत्छेआङ खेनहा: कुबे इक्खुङ तेसुङ, हन्दुङ थाङङाङ नेरो।’
‘मेन्छाम्गेन नाम्याप्मीसा: आबुलासानु फोक्वा सा थिबोङ याक्थुङसासे किरातेश्वर सावायेत्हाङसासे, हिनी माङनिसा हाङनिसा, माङलुङधुङ हाङलुङधुङ, माङचोत्लुङ हाङचोत्लुङ कन मारुङफुक्कु पारुङफुक्कु, युमायाक्ना थेबायाक्नाओ युक्खुङ लेतुङफाआङ थाङाङङील्ये नाम्इन्धे लाइन्धे येबे, नाम्धेक लाधेक पत्छेरो। याङमो नामसाराप लासाराप, नाम्ही लाही नु: साङग्रालुङही थोक्ते पत्छेआङ खेन कुबेइक्वाहा हन्दुङथाङ इक्खुङ तेसुङङाङ नेरो। हेक्केआङ कन मारुङतेम्बे मारुङफुक्कु, पारुङतेम्बे पारुङफुक्कु, युमाफुकु थेबाफुकु, तागेरा निङवाभूमाङ फुक्कुओ युक्खुङथाङ हेक्केसाङ निङवा मेन्दारक पोक्खेरो।’
‘तान्दिल्ये: चापाचाप्मा केलन्दी केबोक्खी से निङवा से से केलबा लत्छा लत्छा केलन्दिआङ केगोतुम्बीफाआङ कन निसा यक्खुङथाङबारो, हेक्केसाङ निङवा मेन्दारक पोक्खेरो।’ यी देववाणीहरु गर्दा वहाँले आँशु पनि झार्नुभयो।
वि.सं. १९९९ बैसाकमा टन्टलापुर घाम चर्केर खडेरी लागि उजाड भएको स्थिति थियो। पान्थर लुङरुपा रानीटार माक्लुङम्बाका भक्तहरुले पानी मागिदिन गरेको आग्रहलाई स्वीकारी पानी मागिदिनुभयो।
सोही वर्ष इलाम जितपुरको पारिगाउँमा पानी उमार्दा नै स्थापना गर्नुभएको माङहिमलाई माथि डाँडामा स्थापित गर्नुभयो। र, चेला नरप्रसाद लिङ्देन (माङदेने माइला)लाई सेवासाबामा खटाउनुभयो।
दाजु लाजहर्क र कान्छी भाउजुलाई भेट्न सोध्दै खोज्दै भोटाङको राजारुख गाउँमा पुग्नुभयो। सेतो मेख्ली लगाएका विघौतधारी हेर्दा सन्त महन्त, महात्मा, तपस्वीजस्तो भाइलाई भाउजुले चिन्नु भएन। सोधपुछपछि बल्ल चिनाजान भयो। हर्षको आँशु बगाए। दाजुको मृत्यु भएको ४ दिन भइसकेको थियो। भाउजुसँग मात्र भेट भयो। साम्दाकखोङ गाउँमा नै ल्याएर चोख्याउने कार्य गाउँमै गर्नुभयो।
गुरुको मधुर बोलिवचनले त्यहाँका बासिन्दा भोटे डुक्पाहरुसमेत प्रभावित भए। हामी पनि गुरुको दर्शन पाउँm भनी पत्र लेखीलेखी गुरुलाई गाउँगाउँमा बोलाएर ज्ञान गुणका कुरा सोध्ने, उपकार गरिमाग्ने गर्थे। गाईवस्तुको उपकारदेखि गाउँका मुद्दामामिलासमेत मिलाई माग्न आउनेको लहर बढ्दै गयो। गाउँका भोटे डुक्पा नेपाली सबै मिलेर गुरुलाई कुटीसमेत बनाइदिएका थिए। सो कुटीको माङसेवासाबा हाल पनि लिङ्देन नै छन्। त्यस ठाउँका बासिन्दाको ढिपीले गर्दा ४ महिनासम्म भोटाङमा बस्नु पर्‍यो।
कुटीमा बस्दा दुष्टात्माले दु:ख दिन्थ्यो। एकपटक कुटीमा चिल बस्यो। झटारोले हान्नु भन्दा हानेकाले मरेछ। बिहान त गाउँको बोक्सी मरेछ। त्यहाँ ६ महिना बस्ने विचारले जानुभएको थियो, तर यता पेलुङवा निस्केर दु:ख दियो। यसो हेर्दा नेपालमा काम बिग्रियो भनेर महागुरु चेलाहरुसहित हतारिँदै फर्किनुभयो।
वि.सं. २००१ मा काठमाण्डौमा जनरल विक्रम शमशेर जबरालाई बिरामले सताएको र उनकी श्रीमती रानीलाई थरथर काम्ने बिराम लागेको थियो। धेरै डाक्टर, वैद्यद्वारा उपचार गर्दा पनि निको नभएकाले नायव बडागुरु पं. द्वीपराजले जर्साबसमक्ष ‘पूर्वी लिम्बुवान पल्लो किरातमा एकजना तपस्वी लिम्बु ठूलागुरु छन्, उनी मानवीय उपकार–उपचार गर्न र विशेषत: वाकसिद्धि पनि छन्। वहाँलाई ल्याएर उपकार गर्दा राम्रो होला’ भने।
‘यहाँ रानी पनि त्यसरी नै लिम्बुवानको गुरु बोलाउनु पर्छ, म निको हुन्छु भन्छिन्। लौ न लिन पठाउ’ भन्ने आदेशबमोजिम एकजना प्रहरी जमदारलाई खोज्न पठाए। तपस्वी फाल्गुनन्दलाई खोज्दै सिलौटी पुगे। तर, तपस्वी हिमाल जानुभएकाले फर्के। फेरि दोस्रोपटक उही जमदार जर्नेलनीले पठाएको धुपबात्ती लिएर हिँड्यो। यसपटक तपस्वीलाई सिलौटी कुटीमा भेट्टायो। नायव बडागुरु पं. द्वीपराज र जर्साबको पत्र लिई महागुरुले बिरामबारे विवेक गर्नुभयो।
काठमाण्डौ पुगी माथिल्लो तलामा रानीलाई राखी रानीको कान्छी औंलामा धागो बाँधेर तल आफू बसी उक्त धागो छोएर जोखाना हेर्नुभयो। बिरामी विचार गर्दा पान्थरेनी यासकनी युमा साम्माङ महारानी चढेकी रहिछिन्। पूजाआजा स्वस्ती शान्ति गरी दीर्घरोग निको पारिदिनुभयो। जर्नेल आफंैले आफ्नो रोग बताउनुभयो। यज्ञसेवा शान्ति, दान दक्षिणा गरी दिएर झारफूक र अभिषेक गरी दीर्घरोग निको पार्नुभयो।
‘सत्यहाङमा तपस्वी काठमाण्डौमै बस्नोस्। माङहिम, गुठी, कुटी बनाइदिउँला’ भन्ने राणाहरुबाट आग्रह भयो। मृगस्थलीमा बस्नु भएको वहाँले आफू एक ठाउँ ढुक्क नबस्ने, लिम्बुवान घुमिघुमी धर्म प्रचार गर्ने र देश विदेश पनि भ्रमण गर्ने ध्यानी ब्रह्मचारी हुनाले अस्वीकार गर्नुभयो। बिदाइ क्रममा उपकारवापत ५०० रुपैयाँ भेटी राखी बिदा दिन खोज्दा आफूले उपकारवापत रुपैयाँ पैसा कहिल्यै लिने नगरेकाले पैसा पर्दैन भन्दा ‘बाटो खर्च लिनोस्, उब्रेको पैसा धर्म कर्ममा लगाइदिनु’ भन्ने पुन: मर्जी भएकाले एकजना चेलालाई समात्न लगाउनुभयो। सातवटा माङहिमका लागि गणेशको मूर्तिहरु ल्याउनुभयो। ‘जुन दोकानमा मन पर्छ सामान निकालेर लानु’ भन्दा ‘लाज हुन्छ है’ भन्नुभयो। तैपनि पैसा र छाप लिएर आउनुभयो।
राणाहरुले ‘हाम्रो आयु कहिलेसम्म छ’ भन्दा ‘छ, छ’ भन्नुभयो। तर, चार भञ्ज्याङ काट्दा ‘उनीहरुको हाङथरे यङबेआङ होप्लो’ भन्नुभयो। त्यसबखत बद्रिनन्द तुम्बापोलगायतका चेलाहरु साथमा हुनुहुन्थ्यो।
आफ्नो दिन नजिकिँदै आएको थाहा पाएर आफ्नो शिष्यहरुलाई बोलाएर ‘मेरा चेलाभूला छोराछोरीहरु हो, मेरो अब यो मत्र्यलोकमा बस्ने दिन धेरै छैन। दुईचार कुरा सुनिराख। माङहिम मात्र बनाएर हुँदैन। अब पाठशाला पनि बनाएर छोराछोरी सबैलाई बराबर शिक्षा दिनुपर्छ। काटेर मात्र हिंसा हुँदैन। मन दुखाउनु झन् ठूलो हिंसा हुन्छ। सत्य व्यवहार गर्नु, मनुष्य जीवन अमूल्य जीवन हो। देवताहरु पनि मनुष्य चोला मन पराउँछन्। यही जुनीमा राम्रो धर्मकर्म गर्नु। एक दिन यो जुनी छोडेर जानुपर्दा पाप र धर्मको पोका मात्र बोकेर जानुपर्छ। अबको आउने दिनमा कलि चम्केर जानेछ। सुखको दिन गयो।’
यसैको आधारमा जागो जागो भन्ने भजन बनाउनुभयो। यो मुक्ति मन्त्र थियो। ‘अब जाली, झेली छुल्याहाको दिन आउँदैछ। तँ साँढे कि म साँढे हुने, सबै ठूलठूला हुन खोज्ने बाठैबाठो हुन खोज्ने दिन आउँदैछ। त्यसो भन्दैमा तिमीहरुले धर्म छाडौला। आफ्नो स्वधर्ममा रहनु। केही गर्न नसके पनि बिहान बेलुका माङलाई सम्झेर धुपसम्म बाल्न नबिर्सिनु भन्दै सम्झाई रहनुहुन्थ्यो। तिरो बुझाएर भए पनि धर्म मान्नु।’
आफ्नो अन्तिम समय आएको थाहा पाएर वि.सं. २००५ चैतमा गैरिगाउँ माङहिमबाट मनमनै बिदा लिएर रवी पुगेर बास बस्नुभयो। आफ्नो नश्वर देहलाई हिमालमा पुर्‍याएर बिसर्जन गर्ने सोंच लिएर हिँडनु भएका मुहिङगुम अङसीमाङको मनको कुरा कसैले बुझेनन्। आफ्नो अन्तिम अवस्था भएको बताउनु हुन्थ्यो। हतारको कारण नबुझेका रवीका चेलाहरुले वहाँ आउनुभएको मौका छोपेर हतारहतार पूजाको सरसमान जुटाएर उभौली सेवा लगाइदिन भनी आग्रह गर्दा एक्कासी रिसाउनुभयो, ‘सेवा, सेवा, सेवा तिमीहरुको कहिल्यै नसकिने सेवा पूजा। आफैंले लगाउनु पर्छ, र पो वरदान पाइन्छ। म मरेपछि कसले लगाइदिन्छ सेवा?’ कहिल्यै नरिसाउने यसरी रिसाएको देखेर सबै जना हेराहेर गर्दै छक्क परे। आखिर सेवा गुरुले नै थाल्नुभयो। रवीको बजिरमान साम्पाङको घरमा लाधुङसेमी लगाउँदा भँवरा आयो। मेरो खबर आयो जानुपर्छ भन्दा सबै रोए। यसरी रवीमा चार दिन ढिलो भयो। त्यसबेला महागुरुले रवीमा उपदेश दिनुभयो।
सबैलाई अन्तिम आशिष दिएर चेला, गाउँ ठाउँसँग बिदा मागेर अन्तिम समयबारे केही नभनी गुरु त्यहाँबाट हिँड्नु भयो। रवीबाट उकालो लागेपछि महागुरु यही बाटो भएर आउनु हुँदैछ भनेर चाल पाउने माथिल्लो गाउँको चेलाहरुले गुरुलाई सेवा लगाइ माग्न भनी पर्खिरहेको हुन्थे। गाउँपिच्छे यसरी गुरुको बाटो रोक्न खोज्दा रिसाउनुभयो, ‘ए मुर्ख होज्ञ् मलाई नरोक न, मलाई ढिलो भयो’ एक दिन दुई दिन गर्दागदै अन्तिम दिन पनि आइपुग्यो। बाटोमा पर्ने सबै देवी देउराली, नाग, सिमे, भूमेलाई पानी फूल अक्षता चढाउँदै हतारिनुभयो।
रवीदेखि सिङहाङसम्म घोडामा गएर घोडालाई पछिल्लो जन्ममा मान्छे हुनु भनेर आशीर्वाद दिनुभयो। त्यो रात सिङहाङमा नै बास बस्नुभयो। आफ्नो नश्वर शरीरलाई हिमाल पुर्‍याउने समय नभएको थाहा पाएर चेला सिद्धिनन्द फेजङलाई भन्नुभयो, ‘अब सिलौटी पुगेर ठूलो सेवा लगाउनु पर्छ, तिमी अगाडि गएर धेरै दाउरा चिरिराख्नु ल, अगाडि जाऊ।’
हेल्लाङ तल सत्यरुपा फेन्जेथेप्पा खोलाको दोभानको खेतमा बास बस्दा रातभर सुत्नु भएन। मुरली बजाएर माङहरु बोलाएर कुरा गरिरहनुभयो। त्यसबेला भजन गाउनुभएको थियो। पाप र धर्मको रेलको टिकट कटाइ चलिजाउँ भन्ने भजन गाउनुभयो।
बिहान हाङयक र याम्बोङबाट चेलाहरु लिन आए। माथि जान खोज्दा तान्दै राख्दै गरे। हाङयकमा अभक्ष चीजहरु खुवाए, त्यहाँ सबै गहनाहरु दिनुभयो। रिसाएर श्राप पनि दिनुभयो। ‘अभक्ष चीज खुवायौ, पाप गर्‍यौ’ भन्नुभयो।
सिद्धिनन्दले गुरुको टोलीलाई छाडिराखेर अगाडि सिलौटी पुगेर धेरै दाउरा चिरिराखेका थिए। यता महागुरुलाई बाटोमै ब्यथाले छोप्यो। टाउको दुख्ने बिराम लाग्यो। तैपनि लम्कन छोड्नु भएन। आत्माले छोड्न लागेको नश्वर शरीर थाकिहाल्यो। अब हिँड्न नसक्ने भएकाले चेलाहरुले डोलीमा बोकेर लगे। लाँदालाँदै मलाई बिसाउ भन्नुभयो। चेलाहरुले बिसाए। पानी मागेर शिरमा आफै अभिषेक गर्नुभयो। मनमनै जप गरेपछि अडेस लाग्नुभयो। अडेस लिएपछि गाउँमा मान्छे बोलाउन जाऊ, मेरो लाशलाई सिलौटी पुर्‍याइदिनु भन्नुभयो। चेलाहरु बिह्वल भएर ‘हामीलाई एक्लै पारेर नजानुहोस् गुरु’ भन्दै रुन थाले।
‘तिमीहरु एक्लो छैनौ, सत्य सम्झ ईश्वर सदा तिमीहरुकै साथमा छ’ भन्दै ओत्कार लगाउनुभयो। महागुरुको वाक्य बन्द भयो।
वि.सं. २००५ चैत २२ गते सोमबार अपराह्न ६३ वर्षको उमेरमा सिलौटीमुनि हाङयकमा देहान्तपछि पार्थिव शरीरलाई सिलौटी माङहिममा पुर्‍याएर तीन दिनसम्म राखेर टाढाटाढाका शिष्यहरुलाई खबर गरियो। तीन दिनको दिन बुधबार विधिवत ढंगले ठूलो सेवा लगाएर अन्तिम संस्कार भयो। सिलौटीको ध्वजे डाँडामा लाशलाई अग्निमा चढाउन साथ छिनभरमै जलेर गयो। धुँवाको मुस्लो बटारिएर हिमालतर्फ गयो र सिमसिमे पानी परी आगो निभ्यो।
लेखक किरात धर्म तथा साहित्य उत्थान संघका केन्द्रीय उपाध्यक्ष, प्रकाशन तथा प्रचारप्रसार विभाग प्रमुख तथा किरात धर्मगुरु आत्मानन्द लिङदेन ‘सेइङ’का पूर्व निजी सचिव हुन्।

मेन्निमाङ, मेन्धामाङ, सेक्खामाङ, आनुमाङ, मुजोत्लुङ, खेजोत्लुङ, माङलिङ, माङगेप्माङ, माङओप्मामाङ सेवारो। श्रद्धालु भक्तप्रेमी, संसारमा रहनुभएका किरात धर्मावलम्बीहरु, उपस्थित हुनुभएका मान्यजन, मञ्चमा आसिन अतिथि र पत्रकार मित्रहरु। आजको दिन रमाइलो र खुशीको दिन, हामी यो महान् कार्यमा हामी भेला भएका छौं। यहाँ भेला हुनुभएकोमा हामी कुलको तर्फबाट तपाईहरु र विश्वमा रहनुभएका सम्पूर्ण किरात धर्मावलम्बीहरुलाई यसै सञ्चार माध्यमबाट धन्यवाद दिन चाहन्छौं। हामी संसारको विभिन्न कुनाकाप्चामा पुगेका छौं। त्यहाँ रहनुभएका भक्तजनहरुले सञ्चार माध्यमबाट मेरो सन्देश सुन्दै हुनुहुन्छ। मेरो चाहना पनि यही हो। हामीले यस लोकमा जन्मेपछि केही न केही त गर्नै पर्छ। तपाईहरुलाई सधैं भन्ने गरेको छु, विश्वको धर्ममध्ये किरात धर्म पनि एक हो। मेरो प्रवचन विश्वका धर्मावलम्बी तथा विश्वका अन्य धर्मका धर्मगुरुहरुले पनि सुनिरहनुभएको छ। हिन्दु, मुस्लिम, क्रिश्चियन धर्मका धर्मगुरुहरुले मेरो यो वचन सुनिरहनुभएको छ। विश्वमा धर्म अन्त्यतै महान् हुन्छ। मानिस जन्मेपछि धर्म, ज्ञान, शिक्षाको आवश्यकता पर्छ। त्यसैले सय वर्षअघि यसै थलोमा महागुरु फाल्गुनन्दले जन्म लिनुभयो। नेपालको पूर्व खण्ड भनौं इलाममा धेरै महापुरुषहरु जन्मिनुभएको छ। संसारमा जब जब पाप बढ्दै जान्छ तब धर्मको जन्म हुन्छ। अहिले संसारमा धर्मभन्दा पाप बढी छ। त्यसैले किरात धर्म पनि जन्मेको छ। धर्मले पापलाई धुने गर्दछ। धर्मलाई साबुन र पापलाई मैलो सम्झिनु पर्दछ। त्यसैले पापलाई धुनु धर्मको आवश्यकता पर्दछ। विश्वको कुनाकाप्चामा विभिन्न धर्महरु आफ्नो अस्तित्वमा रहेका छन्। त्यो साबुनले त्यो पापलाई धुन्छ। मान्छे भएपछि पाप त अलिकति गरेकै हुन्छन्। बोल्दा, हिँड्दा झुटो बोलेकै हुन्छौं। ढाँट पनि गरेकै हुन्छौं। कपट पनि गरेकै हुन्छौं। छलकपट हुँदै गएपछि पाप बढ्छ। त्यही पापलाई धुने धर्म हो। धर्मले सधैं शान्तिको बाटोमा डोर्‍याउँछ। डाँडाको टुप्पोमा पुगेपछि हाम्रो शरीरमा आफैं आनन्द आउँछ, शान्ति भन्ने त्यस्तो चीज हो। त्यो आनन्द नै धर्मको एउटा स्वरुप हो। संसारमा हामी एकछिन जन्मेका छौं। एकछिन मीठो खान, मीठो बोल्न, रमाइलो गर्न जन्मेका छौं। रमाइलो, दु:ख, सुख, तीतामीठा सबै भोग्न जन्मेका छौं। आनन्द भन्ने चीजले, शान्ति भन्ने कुराले त्यो दु:ख, सुख, तीतामीठाहरु सबै निवारण गर्दछ। त्यसैले आनन्दमय जीवन बिताउनु पर्दछ। हामीले एक दिन त हाम्रो प्राण छोड्न पर्छ। माया, मोह, प्रेम, इष्टमित्र, दाजुभाइ, बन्धु सबै पृथ्वीमा छाडेर एक दिन हामी वहाँको लोकमा जानु पर्दछ। वहाँको लोकमा जाँदाखेरी यस लोकदेखि अर्को लोकमा हामी जान्छौं। त्यहाँ जाँदा धर्म गरेका थियौं भने धर्मकै फल पाइन्छ। पाप गरेका थियौं भने पापकै कर्म भोग्नु पर्दछ। त्यस कारण पापको खाडीभित्र पस्नुभन्दा धर्म नै गरेर जाऔं। म यो कुरा अनुरोध गर्न चाहन्छु। संसारमा मान्छेहरु धेरै बढिसकेका छन्। त्यस कारण पाप ज्यादा हुन्छ। मान्छेको लोभ बढ्छ। पाप बढ्छ। महत्त्वकांक्षी भइन्छ। पापका साथसाथै अहंकार हुन्छ। हामीका क्रोध आउँछ। रीसराग जन्मिन्छ। त्यो रीसरागले नै हाम्रो जीवनलाई खत्तम गर्ने हो। त्यसैले तपाईहरुले रीसरागलाई कम गर्नु पर्दछ। हाम्रो दिमागभित्र नराम्रा भावनाहरु आउँछन्। त्यसलाई हटाउनु पर्दछ। हाम्रो आत्माभित्र नराम्रो चीजहरु घुसेर नराम्रो कर्म गर्न लगाउँछ। त्यसलाई हटाउने, हाम्रो दिमागलाई धुने, सबै साथीभाइमा प्रेम, सद्भाव राख्ने गर्नु पर्दछ। म यही कुरा तपाईहरुसँग आह्वान गर्न चाहन्छु। मेरो चाहिँ चिन्तन के छ भने विश्वमा हिंसा नहोस्। शान्ति होस्। हामी प्राणीहरु सबै शान्तिसँग बाँच्न पाऔं। यही कामना छ। मैले सधैं तपाईहरुलाई भन्ने गरेको छु। संसारमा डाक्टर, औषधिले नसक्ने विभिन्न रोगव्याधीहरु आउँदैछ। त्यो रोगव्याधीबाट बच्न मदिरापान, धूम्रपान, चुरोट, खैनीको कुलतमा फस्न छाड्नु पर्दछ। यसो गरे तपाईहरुको जीवन सुन्दर हुन्छ। मान्छेहरुले विभिन्न चीजहरु सेवन गर्न थालेका छौं। हामीले नखाइ नहुने त खाना मात्रै हो। त्यसैले शुद्ध खाना खाऔं। शाकाहारी खाना खाऔं। सबैसँग मेलमिलाप गरौं। सत्यको बाटोमा हिँडौं। सत्यको नियममा हिँडौं। यही कुरा तपाईहरुसँग हार्दिक अनुरोध गर्न चाहन्छु। यो ब्रह्माण्ड, मुन्धुमी भाषामा चाहिँ पोरोप्मीमाङ, यम्भाप्मीमाङ, मेन्निमाङ, मेन्धामाङ भन्छौं। यो ब्रह्माण्डमा दिनहुँ प्रलय हुन्छ। दिनहुँ सृष्टि हुन्छ। त्यहाँ एउटा भिन्नै संसार छ। हामीलाई शंका के लागेको छ भने यो पृथ्वी नै उडिगयो भने त हाम्रो अमनचैन गर्ने ठाउँ हराउँछ। हामी पनि हराउँछौं। यसमा मलाई चिन्ता लागेको छ। वैज्ञानिकहरुको संस्था नासाले एउटा भविष्यवाणी गरेको छ। यही पुस अन्तिममा ६ दिन पृथ्वीमा रात पर्ने बताएको छ। त्यो विभिन्न सञ्चार माध्यममा आएको छ। हिजो एउटा यान छाडेको छ। मंगल ग्रहमा पठाएको छ। पृथ्वीभन्दा ७ गुणा ठूलो एउटा ढुंगा झर्दैछ। त्यसले सूर्यको वरिपरि छल्छ रे। त्यति बेला पृथ्वीमा रात नै पर्छ। त्यो पनि एक प्रकारको प्रलय नै हो। अमेरिका, रसियालगायतका देश मिलेर त्यस ढुंगालई विष्फोट गर्नका लागि एउटा मिसायल पठाइएको छ। त्यो जाँदैछ। त्यसले भेट्टाएर ढुंगा फुटायो भने घाम लाग्छ। यदि त्यसले भेट्टाएन भने ६ दिन पृथ्वीमा रात पर्छ। भेट्टाएर फुटाए पनि त्यसको चोइटाले पृथ्वीलाई अलिकति असर गर्छ कि भन्ने वैज्ञानिक र हामी अध्यात्मिकहरुको अनुसन्धानले देखाएको छ। यस्तो समयहरु आउँदैछन्। तपाईहरुलाई के भन्न चाहन्छु भने तागेरा निङवाभूमाङ हर्ताकर्ता, दिने, लिने, सृष्टि गर्ने माङ भएको हुनाले हाम्रो ध्यान चाहिँ त्यतातिर केन्द्रित गरौं भन्छु है। अब ६ दिन रात पर्‍यो भने त हाहाकार हुन्छ। समस्या हुन्छ। चिल्लीबिल्ली हुन्छ। एक सय वर्षअघि पनि त्यस्तो भएको थियो। पृथ्वीको चक्र चाहिँ अप्ठ्यारो किसिमले घुमिराखेको छ। मेरो अनुसन्धानले के देखाएको छ भने अहिले पृथ्वी कोल्टे गतिमा गइराखेको छ। कोल्टे परेर घुमिराखेको छ। त्यसैले जलवायु तलमाथि भइराखेको छ। मान्छेका विचारहरु पनि तलमाथि भइराखेको छ। त्यसैले हामीलाई चिन्ता लागेको छ। त्यो ढुंगा आएर घामलाई छलेर ६ दिन रात पर्‍यो भने हाम्रो मनस्थिति त्यो नै परिवर्तन हुन्छ कि, मान्छेले मान्छे चिन्न नसक्ने, मान्छे मान्छे नै बाझने, टोकाटोक गर्ने हुन्छन् कि भन्ने मलाई ठूलो डर छ। अहिले शान्ति हुँदा त मान्छे टोकाटोक गर्छन्, बाझछन्। रीसैरीस उठ्छ। उट्पट्याङ मात्रै गर्छन्। त्यस्तो भइराखेको छ। त्यसैले त्योपट्टि पनि हामी धर्मावलम्बीहरु सचेत बनौं, चिन्तन गरौं। मनन गरौं। यही कुरा भन्न चाहेको छु। फर्सीको दानाजस्तो पृथ्वी रहेको छ। एउटा चोइटा आएर ठोक्कियो भने यो पड्किन्छ। पृथ्वीभित्र पड्किने सामानहरु धेरै छन्। पृथ्वी नै पड्यो भने त हाम्रो बस्ने ठाउँ नै हराउँछ। चैन गर्ने ठाउँ हराउँछ। त्यसैले हामी पुरुषहरुले पनि यो कुरामा चिन्तन गर्नु पर्दछ। रेडियो सुनेर बस्ने हाम्रा साथीभाइहरु र शक्तिपीठमा बस्ने हाम्रा गुरुजीहरुले यस कुरामा चिन्तन गर्नुपर्छ। पृथ्वी बाँच्यो भने हामी बाँच्छौं। पृथ्वी रहेन भने हामी हराउँछौं। सबै हराउँछ। प्रलय पहिले पनि हुँदै आएको हो। टुक्राटक्रा भएर आएको हो। संसारको बनावट, माङको सृष्टि अचम्मको छ। यसमा पनि हामीले चिन्तन गर्नुपर्ने जस्तो मलाई लाग्छ। रोगव्याधीहरु त हरेक आउँछन्। जति नयाँ रोग आउछन्, त्यो रोगको दबाई पत्ता लगाएर त्यसलाई कन्ट्रोल गर्दै लग्यो। अझ अर्को रोग आउँछ। त्यसको औषधि पत्ता लगाइनसक्दै अर्को रोग आउँछ। यसरी विभिन्न किसिमका रोगहरु आइराखेका छन्। त्यसैले हामी पनि सचेत बनौं। साथीभाइलाई सम्झाऔं। ज्ञान दिऔं। जब सत्मार्गमा हिँड्न सक्छौं, तब हाम्रो कल्याण हुन्छ। महागुरु फाल्गुनन्दको वाणी छ, ‘संसारमा एक पटक आगो बलेर आउँछ। त्यसलाई शान्ति गर्न कुनै धर्मले सक्दैन। किरात धर्ममा एउटा मुन्धुम छ। त्यसले मात्र शान्ति गर्न सक्छ है।’ यसरी वहाँले हामीलाई ज्ञान दिनुभएको छ। हामी जसो गरेर पनि बाँच्नु पर्छ। संसार जसो गरेर पनि रहनु चाहिँ पर्छ। संसार नै रहेन भने त हामी रहँदैनौं। त्यसैले अलिकति धर्ममा, सत्यपट्टि पनि बल गरौं। यही कुरा अनुरोध गर्न चाहन्छु। आज धेरै बोल्ने मेरो धोको थियो। तर, समयले बिदा दिइसकेको छ। हामी भनेको संसारको एउटा जुम्राको स्वरुप हौं। धेरै पाप हुँदै गएपछि पृथ्वीले पनि रुप फेर्छ। त्यति बेला हामी हराउन पनि सक्छौं। बाँच्न पनि सक्छौं। यो दुविधा छ। मैले अघि भने तागेरा निङवाभूमाङ भनेको लिने पनि वहाँ नै हो, दिने पनि वहाँ नै हो। लाने पनि वहाँ नै हो। बनाउने पनि वहाँ नै हो। त्यसैले माङप्रति हाम्रो ध्यान आकर्षण गर्नु पर्दछ। अहिले लोभ, लालचमा हामी फसिराखेका छौं। तेरो मेरोमा फसिरहेका छौं। तँ ठूलो र म ठूलो भन्नेमा फसिराखेका छौं। त्यसैले हामीलाई बुद्धि, विवेक, ज्ञान, आयु दिने माङलाई बिर्सिराखेका छौं। अब माङप्रति हाम्रो आत्मा आकर्षित गरौं। संसार ईश्वरको फूलबारी हो भनेर मैले सधैं भनेको छु। संसारमा कोही मान्छेहरु चन्द्रमा, अन्तरिक्ष पुगे। ताराहरु गनिसके। कोही चाहिँ जंगलमा नै छौं। त्यसैले संसार माङको फूलबारी हो। संसारमा विभिन्न खाले मान्छे छौं। गोरो, कालो, नीलो, पहेंलो विभिन्न रंगका मान्छेहरु संसारमा फुलेर बसेका छौं। फूलबारी भएर बसेका छौं। मेरो भनाइको तात्पर्य पृथ्वी रह्यो भने हामी रहन्छौं। पृथ्वी बाँच्यो भने हामी बाँच्न सक्छौं। हामीले अनुसन्धान गर्‍यौं। यो पारि कुम्भकर्ण पहिरो भन्छ, सुभाच्याङको। यसको मुनि मेरो सानो खेती छ। त्यो पहिरो नरोकिने हिसाबले सुरु भयो। तर, त्यही नजिक गएर पृथ्वीलाई चोमेन(उपकार) गर्दा त्यो पहिरो रोकियो। त्यहाँ अहिले जंगल भएको छ। यो इभाङमा एउटा पत्था पहिरो भन्ने थियो। मैले सानैमा देखेको हुँ। त्यहाँ ठूलो टार थियो। त्यो कहिल्यै नअडिने गरी पहिरो बग्यो। त्यो बग्दा–बग्दा त्यहाँ त साँघु लगाएर वारिपारि गर्नुपर्ने अवस्था आइसकेको थियो। त्यहाँका सबैले अनुरोध गरेकाले यहाँबाट भक्तजनहरु पठाएर एक दुई मुठी चरु पोल्न लगाएँ। त्यो पहिरो रोकियो। त्यो ठाउँमा अहिले जंगल भएको छ। त्यसैले पृथ्वीले पनि उपकार खोज्दो रहेछ। मान्छे बिमार भयो भने उपचार गर्न डाक्टरकोमा जान्छौं। कि त गुरुजनहरुकोमा जान्छौं। कि त ज्योतिषहरुकोमा कि त या, साम्बा, फेदाङमाहरुकोमा जान्छौं। यो पृथ्वीले पनि उपचार खोज्दो रहेछ। उक्त कुरा मैले पत्तो लगाएको छु। यो फुलाङगे पाखामा पनि एउटा ठूलो पहिरो गइराखेको थियो। अब त्यो पहिरो थमाउनलाई हल्ला गरौं भने लाज हुने। भौतिक जमानामा कसैले पत्याउँदैनन्। त्यसैले लुकीलुकी गएर एक दुई मुठी चरु पोल्न लगाएपछि पहिरो अडिएको छ। म बसेको वरिपरि पहिरो आइराखेको थियो। त्यो २०३६, २०३७ र २०३८ सालको कुरा हो। यहाँ त सुनसान थियो। धर्म भनेको कुरा जानेकै थिएनन्, यो ठाउँमा। त्यसैले गिल्ला गर्छ कि भनेर राति राति सामान बनाउन लगाएर चरु पोलेपछि त्यो पहिरो अडिएको छ। यसरी पृथ्वीले पनि उपचार खोज्दो रहेछ भन्ने कुरा चाहिँ मैले पत्तो लगाएको छु आदाङबासे। महागुरुको पालामा पनि यो सेतो पहिरो अडाइराख्नुभएको छ। त्यो बुआनाको एउटा ठूलो पहिरो थियो। त्यो पनि अडाइराख्नुभएको हो। चोकमागुको बेतेनी भन्ने एउटा खेत पहिरोले गर्दा बगिसकेको थियो। त्यो पनि अगाइराख्नुभयो। त्यो अझैसम्म छ। इक्सादिङ खाम्बेक माङ भन्छ हाम्रो मुन्धुमले, इक्सादिङ खाम्बेक माङले पनि उपकार खोज्दो रहेछ। यहाँ ठूलो महामारीहरु आउँदैछ। दक्षिण अफ्रिकामा इबोला भन्ने रोग आयो। सञ्चार माध्यमहरुमा दिइराखेको छ। त्यो चाहिँ केबाट आयो अरे भन्दा त्यहाँका काला मान्छेहरुले त चमेरा, बाँदरहरु खान्छन्। चमेरा, बाँदरहरु खाएपछि इबोला रोग आएको हो। इबोला भन्ने त खोला रहेछ। त्यहीबाट इबोला रोग भनियो। अहिले संसारका डाक्टरहरु जम्मा भएका छन्। उपचार गर्दा डाक्टरहरु पनि मर्छन्। अनि डाक्टरहरु सबै भाग्न थालेपछि सरकारले पक्डिँदै त्यहाँ राखेका छन्। त्यो रोगको औषधिको अनुसन्धान गरिराखेका छन्। महागुरुले त के भन्नुभएको छ भने ‘तिमीहरुले जाँड, भाङ नखानु, मासुमंस नखानु, यसमा बिमार आउँछ। रोग आउँछ। र, मान्छे बिमार हुनुभन्दा पहिले रुख, ढुंगा, माटो बिमार हुन्छन्। अनि माछा बिमार हुन्छ। माछा बिमार भएपछि मान्छे बिमार हुन्छ। त्यतिबेला आधारातमा नुवाइधुवाइ गरेर चोखोनितो गरेर, पूर्व फर्केर युमासामलाई धुप पोल्नु है। यसो गरे मात्रै रक्षा हुन्छ। शान्ति हुन्छ।’ एउटा उदाहरण, नेपालमा इबोला पहिला हवाइजहाज लाइनबाटै आउँछ। हाम्रा मान्छे विदेश जान्छन्। त्यसबाटै इबोला आउँछ। त्यसलाई परीक्षण गर्ने यन्त्र त नेपालमा छैन। त्यो अञ्जानमा आएर यहाँ फैलियो भने त हामी सखाप हुन्छौं। त्यो पनि हामीले चिन्ता गर्नुपर्छ है। त्यो चाहिँ निक्कै टाढाबाटै सर्छ अरे। त्यस्तो खालको बिमार नेपालमा आयो भने त उपाय नै छैन। उही तागेरा निङवाभूमाङबाहेक अरु उपाय छैन। हाम्रो सरकारसँग त्यो सामान किन्ने उपाय छैन। त्यसैले गर्दा समस्या छ। तर, हामी चाहिँ के गरिराखेका छौं भने साँझ, बिहान इबोला बिमार कहाँबाट उत्पत्ति भयो, त्यही जाऊ, तिम्रो ठाउँ त्यता है। यता त तिम्रो ठाउँ होइन है भनेर आध्यात्मिक प्रयास गरिराखेका छौं। यस्तो कुराहरुमा चिन्तन गर्नु पर्छ। संसार कहाँ पुगिसक्यो, त्यो कुरालाई पनि हामीले चिन्तन गर्नु पर्छ। मान्छेहरु चन्द्रमामा बिरुवा लगेर रोप्दैछन्। माटो लाँदै रोप्दैछन्। मंगलग्रहमा पठाएका छन्। त्यहाँ त अक्सिजन छ। अझ बस्ती नै राख्ने भन्ने कुरा छ। होटलहरु खोल्ने कुरा छ। तर, हामी नेपालीहरु भनौं हामी किरातहरुमा त्यस्तो चिन्तन छैन। त्यो स्तरमा पुग्न त एक सय वर्षमा पनि पुग्दैनौं। धर्मले राम्रो कुरा सिकाउँछ। कुलतमा फस्न दिँदैन। स्वास्थ्यलाई राम्रो राख्नु भन्छ। चेतनालाई पवित्र राख्नु भन्छ। यो चेत, यो सम्झिने एउटा शक्तिलाई अझ राम्ररी सुधार भएर लानु पर्छ। यी कुराहरुमा पनि तपाईहरुको ध्यान आकर्षण गर्न चाहन्छु। यहाँ विश्वभरिकै मान्छेहरु जम्मा हुनुभएको छ। प्रतिनिधिको रुपमा आउनुभएको छ। अन्तिममा म के भन्छु भने यो धर्म संसारमा फैलिएर जाओस्। तपाईहरुले मनमा जे सोचेर, सम्झेर आउनुभएको छ। केही माग्न आउनुभएको छ। त्यसलाई तागेरा निङवाभूमाङले पूरा गरिदिओस् भन्ने माङसँग प्रार्थना गर्न चाहन्छु। दुई वटा बाटो हुन्छ। एउटा पापको बाटो, अर्को धर्मको बाटो। एउटा कुकर्म, एउटा सुकर्म। यसलाई चिन्नु पर्दछ। हामी कुकर्ममा जानुभन्दा सुकर्म, शान्तिको बाटोमा जानु राम्रो। हाम्रो बाटो यो हो। यसभित्र जाँदा गम्भीर दर्शन छ। थुप्रै दर्शन छन् यसभित्र। त्यसलाई हामीले अनुशरण गर्नुपर्‍यो। बुझनु पर्‍यो। जान्नु पर्‍यो। दिमागमा राख्नु पर्‍यो। मेरो समयमा धेरै कुराहरु अगाडि बढाएर ल्याएँ। सफल भइराखेको छु। मेरो बाजे महागुरुको समयमा त निरङ्कुश शासन थियो। राणा शासन थियो। तर पनि किरात धर्मको प्रचारप्रसार भएर आयो। महागुरुले माङहिमहरु बनाउँदै जानु हुँदा यो त लिम्बुवानको राजा हुनु खोज्दैछ भनेर पक्राउ पूर्जी आयो। र, पक्रिएर हतकडी लगाएर लगे। काठमाण्डौ पुर्‍याए। त्यतिबेला त काठमाण्डौलाई नेपाल भन्ने चलन थियो। नेपाल पुर्‍याए। श्री ३ राणा सरकारहरु वरिपरि बसेर हाजिर गराए। बाटोमा जाँदा–जाँदै महागुरुले ‘मेरो गहना त ल्याउनुभएको छ। म गहना लगाएर जान्छु।’ भन्नुभयो। त्यो गहना भनेको हतकडी थियो। र, हतकडी लगाएर राणा शासकको अगाडि पुर्‍याए। महागुरुले राणा सरकारको हातमा एउटा असर्फी राखेर हात उठाउँदा त्यो हतकडी आफैं चुडिएर झर्‍यो। अनि राणाहरु हेराहेर गरे। लामो लामो जिब्रो तन्काएर हेराहेर गर्‍यो अरे। त्यसपछि यो त राजा त होइन रहेछ। यो त के हो के हो, ईश्वर रहेछ भनेर पशुपति क्षेत्रमा मृगस्थली भन्ने ठाउँ छ। राणाले महापुरुष तिमी त्यहाँ बस्नु पर्छ भनेर ठाउँ दिएको थियो। तर, महागुरुले म त बस्दिन। नसुध्रिएको समाजलाई सुधार्न जन्मेको हुँ। म त मेरो बन्धुमा फर्किन्छु भनेर यो गाउँमा आउनुभयो। मेरो समयमा पञ्चायत कालमा पनि लाइन त त्यही आइराखेको थियो। मेरो टाउको पनि तीन लाख रुपैयाँमा मोलेकै हो। तर, काम गर्दै आयौं। चेलाभूलाहरु, भक्तजनहरु नेल, साङली लगाउनेसम्म पुर्‍याएको छैन पो। मेरो समयमा धेरै विकास भएर आएका छ। मेरो नाममा पनि सेतामगुरालीको आरोप लाग्यो। कांग्रेसको आरोप लाग्यो। कम्युनिस्टको आरोप लाग्यो। बामे भन्थे। मैले एक दुई जना मान्छेलाई सम्झाउँदा यो बामे हो भन्थे। खेती गर्दा पनि यो कम्युनिस्ट हो। कम्युनिस्टले मात्रै यसरी काम गर्छ भन्थे। तर पनि ती सारा कुरालाई चिरफार गरेर पार भएर आइराखेका छौं। दु:ख, सुख त आफ्नै ठाउँमा छ। बिस्तारै तपाईहरुलाई भनौंला। आज ज्यादै खुशी लागेको छ। तपाईहरु सहभागी हुनुभयो। सञ्चार माध्यमका प्रतिनिधि, देश तथा विदेशका भक्तजनका साथै देशका नेताहरु सबै आइदिनुभयो। यस भूमि माङसेबुङलाई विश्वले चिनिसकेको छ। यसलाई सबै मिलेर पवित्र भूमि, तीर्थस्थल, शान्तिको भूमि बनाऔं। हामीले काँधमा काँध मिलाएर, मनमा मन मिलाएर एउटा पवित्र थलो बनाऔं। संसारमा केही हुँदा पनि तपाईहरु यहाँ आएर बाँच्नु सकोस्। मेरो यही चाहना छ। तपाईहरुले राम्रो बुझनु होला। यहाँ धेरै विकासका कुरा गरे नेताहरुले। हुन त मेरो सल्लाह धेरै नेताहरुले लिएका छन्। मैले सल्लाह दिइराखेको छु। राज्य चलाउने, सत्ता चलाउने सल्लाह, परामर्श दिइराखेको छु। त्यो गरिराखेका छन्। यो माङसेबुङ बाँझो गाविसको नौ नम्बर वडा हो। यहाँका जनताहरु, माङसेबुङवासीहरु सरकार बिजुली देउ भनेर कराए। बिजुली पनि भर्खरै प्रमुख जिल्ला अधिकारीबाट उद्घाटन भयो। यो बिजुली पनि उपभोग गरौं। सबैले बालौं। हराभरा बनाऔं। यस ठाउँलाई सुन्दर, शान्त बनाऔं। तपाईहरुलाई यही कुरा आग्रह गर्न चाहन्छु। र, बाटोको हकमा फाल्गुनन्द मार्ग दमक, चिसोपानी, रबी भनेर कराइरह्यौं। त्यसमा कतिसँग छलफल भयो। त्यो छलफलमा म पनि सहभागी भएको थिएँ। पहिला पञ्चायत कालदेखि नै त्यो सुरु गरेको हो। अहिले आएर सरकारले आठ करोड रुपैयाँ बजेट छुट्याएको छ। अब यो बाटो बन्यो भने तपाईहरु आउन सजिलो हुन्छ। र, यता माङसेबुङ–बिर्तामोडका लागि अलिकति बाटो अल्झिएको थियो। मैले तपाईहरुकै भेटी दिएर त्यसलाई पूरा गर्न सफल भयौं। अहिले बस आवतजावत गर्दैछ। अहिले भुटान, सिक्किम र सिलगुडी, आसामबाट आउने भक्तजनहरुलाई त्यो बाटोबाट नजिक भएको छ। सुविधा भएको छ। विकासको क्रम त्यस्तो छ। एउटा नयाँ कुरा, फाल्गुनन्द धार्मिक वनको पेटपेट लगेर जितपुरमा महागुरुले बनाउनु भएको माङहिमसम्म र त्यहाँबाट गाग्रेभञ्ज्याङसम्म हाम्रो सुम्बोगेन हुक्वाबाट बाटो बनिँदैछ। त्यस बाटोबाट फुलुङगी तीर्थस्थल, महागुरुले ज्ञान प्राप्त गर्नुभएको ठाउँ र मैले ज्ञान प्राप्त गरेको थलोमा सबै भक्तजनहरु सुविधा साथ आनन्दसँगले यात्रा गरुन्, दर्शन गरुन् भनेर तीर्थमार्ग नाम लगाएर हामीले काम सुरु गरिराखेका छौं। त्यो कुरा हाम्रा नेताजीहरुसँग माथिल्लो निकायमा पनि कुरो भइराखेको छ। तीर्थमार्गको अध्यक्षका साथै काम गर्नेहरु पनि यही आउनुभएको छ। त्यसमा पनि हामीले अलिअलि हुक्वा लगाऔं। त्यसबाट पनि तपाईहरुले माङवाहाङवा पाउनु हुनेछ। त्यो परिबन्ध मिलाएका छौं। यो फाल्गुनन्द धार्मिक वनको पेटपेट मेक्वा खोलाको किनारबाट फुलुङगी र फुलुङगी हुँदै जितपुर गाग्रेभञ्याङसम्म जान्छ। यो बाटो निर्माण गर्न सफल भयौं भने ऐतिहासिक थलोहरु हामी सबै देख्न पाउँछौं। महागुरु कस्तो ठाउँमा बस्नुभएको रहेछ। कस्तो ठाउँमा ज्ञान प्राप्त गर्नुभएको रहेछ भन्ने कुराहरु थाहा पाउन सक्छौं। र, जितपुरमा महागुरुले एउटा माङहिम बनाउनुभएको छ। त्यसको पनि दर्शन गर्न सक्छौं। त्यसैले यस बाटोमा विश्वका भक्तजनहरुले अलिअलि हुक्वा लगाऔं। एक थुकी सुकी सय थुकी नदी भन्छन्। हामीले अलिअलि थुक्यौं भने नदी बन्छ। त्यसैले त्यसपट्टि पनि तपाईहरुको ध्यान आकर्षण होस्। यो माङसेबुङ नजिकबाट आउन मझुवा खोलाबाट एउटा बाटो खोल्नु पर्नेछ। अब बिस्तारै बिस्तारै सुन्दर बन्छ भन्ने हामीलाई आशा लागेको छ। यसप्रति पनि ध्यान आकर्षण गर्न चाहन्छु। निजी आश्रमका लागि पनि तपाईहरुकै हुक्वाबाट साम्याङवा धारा, युप्पावा धारा, निजी आश्रममा गुरु बस्ने तपाईहरुको शीर, गुरु आराम गर्ने थलो तपाईहरुले बनाइदिँदै हुनुहुन्छ। तपाईहरुको सहयोगबाट। त्यस वापत आशीर्वाद मेडलको प्रबन्ध छ। त्यसमा पनि तपाईहरुले ध्यान दिनु होला। मुजोत्लुङ माङहिमका लागि धुनीकुण्ड बन्दैछ। विश्व शान्तिका निमित्त एक दुई मुठी चरु त लगाउनै पर्छ। तपाईहरुले सुम्बुगेन हुक्वा लगाउनुभएको माङलाई त देखाउनै पर्छ। त्यसका निमित्त पनि तपाईले सुम्बुगेन हुक्वा दिइराख्नु होला। हाम्रो सबै काम सिद्ध भएपछि पक्कै पनि हामी सबै सिद्ध हुन्छौं। हाम्रो मनोकामना पूर्ण हुन्छ भन्ने मैले सम्झेको छु। अब मेरो पनि समयको गति नजिक नजिक आइपुगेको छ। हिजोदेखि ६१ वर्षमा लागें। अब अर्को साल त्यत्तिकै जान्छ। त्यसपछि पनि त्यत्तिकै जान्छ। अब यताभन्दा पनि उत्तै नजिक हुँदै जान्छ। तर, मान्छेमा यो गर्छु, त्यो गर्छु भन्ने लोभ चाहिँ कहिल्यै मर्दैन। त्यसैले म हुँदै तपाईहरुले बल गरिदिनु पर्‍यो। म हुँदै धेरै कुरा तपाईहरुले सोध्नुपर्‍यो। म केही दिन आएको छु। मैले तपाईहरुलाई के भनेको छु भने तपाईहरुको दिमाग, विवेक, आत्मामा रहेका नराम्रा चीजहरुलाई धुन, सफा गर्नु आएको हुँ। मेरो काम यो हो। मेरो कर्तव्य यो हो। यी कर्तव्य पूरा भइसकेपछि म पनि परमधाम जानुपर्छ। मेरो माथिल्लो अफिस पनि खाली भएको छ। त्यो अफिस चलाउनु पर्छ माथि गएर। त्यसैले अब तपाईहरुसँग घुलमेल गरेर बस्ने समय अलि छोटिँदै गइरहेको छ। त्यसैले यसपट्टि पनि तपाईको ध्यान आकर्षण गरें। अब यहाँ माङहिमहरु बनाउने, हराभरा बनाउने मेरो एउटा इच्छा छ। यस ठाउँमा विश्वका मान्छे आउँछन्। करोडौं भक्तजनहरु आउँछन्। तर, कसरी थाम्न सक्नु हुन्छ? भन्ने कुरामा मलाई चिन्ता लागेको छ। यो हत्तपत्तको दिमागले थाम्दैन है। निकै ठूलो दिमाग चाहिन्छ। संसार अट्ने दिमाग चाहिन्छ। मैले त दु:ख–सुख खेती गरेर हुन्छ कि, भारी बोकेर हुन्छ कि, मान्छेलाई सम्झाएर हुन्छ कि, अपाङग असहायलाई सहयोग गरेर हुन्छ कि यो धर्म यहाँसम्म ल्याएको छु। यो तपाईको भाग्य हो। यो सम्हालेर यसलाई टेक्वा दिएर लाने तपाईहरुको कर्तव्य हो है। यो बुझनुभयो नि? स्वास्थ्य रहनका लागि हामीले चुरोट, बिडी खानु हुँदैन। अभक्ष चीजहरु खानु हुँदैन। आत्मालाई पवित्र राख्नुपर्छ। तपाईहरु यति जम्मा हुनु भएको छ। मतवाली भन्छ, किरातहरु भेला भएको ठाउँमा त झगडा मात्रै पो हुन्छ त। कुटाकुट हुन्छ। अनि पुलिसलाई पक्रेर कारवाही गर भन्ने बाध्यता आउँछ। कानुन लाउनु पर्ने बाध्यता आउँछ। धन्न पो तपाईहरु यतिसम्म हुनुभएको छ। तपाईहरु माथि आउनुभएको छ। यसमा मलाई खुशी लागेको छ। अब तपाईहरुको विवेक जति ब्यूँझिँदै जान्छ, तपाईहरुले आत्मालाई सफा राख्नुभयो भने, अमूल्य ज्ञानहरु आफैं आउँछ। कसैलाई सोध्नु पर्दैन। म कुनै विश्वविद्यालय पढेर डाक्टरेट गरेको होइन। मैले गुफा साधन गरेर, ध्यानबाट डाक्टरेट हुँ। त्यसैले मेरो स्कुल त ओडार पो है भन्ने गरेको छु। मलाई सोध्छन् नि, कहाँ पढेको हो? डिग्री कुन विश्वविद्यालयबाट हो? म चाहिँ मेरो क्याम्पस ओडार है भन्छु। यसरी सुनाउने गर्छु। हामीले अध्ययन गर्दै गयौं भने त्यो आफैं आउँछ है आत्माबाट। कसैले अराउनु पर्दैन। त्यो ज्ञान मैले प्राप्त गरेर तपाईहरुको दिमागमा, मस्तिस्कमा हालिदिएको छु। त्यसले आफैं काम गर्दै जान्छ। तर, यति हो सत्य सम्झिनु पर्छ। सत्य कुरालाई पछ्याउनु पर्छ। मेन्डेट एरिया भनेको त्यो हो। उभौलीको समयमा माघ १ गतेदेखि हामीले एक हप्ते किरात धार्मिक चाड घोषणा गरेका छौं। प्रधानमन्त्री सुशील कोइरालाजी आउनुभएर घोषणा गरिदिनुभएको छ। र, हामीले एक हप्ते चाडलाई रमाइलो साथ मनाऔं। १ सय ८ प्रकारका परिकार बनाएर खाऔं। यसमा पनि केही छुट छ। आ–आफ्नो किसिमले मनाउने। अब हामी शाकाहारीले शाकाहारी किसिमले मान्ने, मासुमंस खानेहरुले त्यही किसिमले मान्छन्। तर, १ सय ८ वटा चीज चाहिँ मिलाएर खानु सिक्नु पर्छ। एक हप्ते चाड मान्दै जाऔं। शान्तिको कामना गरेर सबैसँग शुभकामना आदानप्रदान गरौं। दु:ख, सुखका कुरा गरौं। यसरी चाडको स्वरुप ल्याऔं। यो पनि तपाईहरुसँग हार्दिक अनुरोध गर्न चाहन्छु। हामीले माघमा अलि व्यवस्थित ढंगले उभौलीको सेवा गरौं, चाड पनि मनाऔं। माङवाहाङवा पनि थापौं। यही कुरा तपाईहरुलाई ध्यान आकर्षण गर्छु। अर्को कुरा निजी आश्रममा काम प्रसस्त भएकाले अलि कति जनशक्तिको आवश्यकता परेको छ। त्यसैले तपाईहरुले जनशक्तिको सहयोग मलाई दिनु पर्‍यो। अब म तपाईहरुसँग समय लिन चाहन्न। आज धेरै बोल्ने मेरो इच्छा त थियो। तर, समय अभावले सकिएन। एउटा विशाल धार्मिक प्रवचन गराउने मेरो योजना छ। दुई संस्थाहरु (किरात धर्म तथा साहित्य उत्थान संघ र किरात चोत्लुङ मुहिङगुम अङसीमागेन्ना सेवा)सँग सल्लाह भइराखेको छ। कुन ठाउँमा गर्ने, कहाँ गर्ने, कति मान्छे जम्मा गर्ने भन्ने कुरामा छलफल गरिराखेका छौं। यसमा तपाईहरु पनि सहभागी हुुनु होस्। तपाईहरुले पैसा कुलतमा फ्याँक्नुभन्दा धर्मको कुरा सुन्न खर्च गरेर जानु। अब गाडी बन्द भयो भने खुट्टाले हिँडेर जानु। हिजोसम्म हामी खुट्टाले हिँडेका हौं। तर, गाडी चलेर सुविधाभोगी भइयो। यहाँ जान निक्कै गाह्रो हुन्छ। त्यसैले खुट्टाले हिँडेर पनि आइपुग्नु पर्छ। हामीले खबर गर्छौं। माघलाई चाडको रुप दिएका छौं। देशमा शान्ति भयो भने राम्रो कुरा हो। अशान्ति भयो भने बाटो रोकिन्छ। बन्द हुन्छ। त्यतिबेला त हामी बन्दोबस्ती सामानसँग हिँडेर आउनु पर्छ। खर्चबर्च बोकेर हिँडेर आउनु पर्छ। त्यो पनि हामीेले मनन् गरौं। चिन्तन गरौं। यो थलोलाई नबिर्सौं। हामीले माथिल्लो निकायबाट राम्रो आश्वासन पाएका छौं। यहाँको शान्तिको निमित्त प्रहरी प्रशासन, सबैले हामीलाई सहयोग पुर्‍याउनुभएको छ। सहयोग दिनुभएकोमा म सरकारलाई नै धन्यवाद दिन चाहन्छु। महागुरु फाल्गुनन्दलाई राष्ट्रिय विभूति घोषणा गरेको र राष्ट्रले चिनेको छ। महागुरु फाल्गुनन्द जन्मजयन्तीको उपलक्ष्यमा राष्ट्रिय बिदाका लागि पनि छलफल भइराखेको छ। राष्ट्रबाट मैले आशा गरिराखेको छु। फाल्गुनन्द जन्मजयन्तीमा राष्ट्रिय बिदा भयो भने अझ राम्रो। हामी शान्तिसँग बसौं। हाम्रो भाषा, साहित्य, संस्कृति बाँच्न पाओस्। धर्म सबैले मान्न पाओस् भन्ने कामना गर्छु। हामी यसरी भेट भयौं। दु:ख, सुखका कुरा गर्‍यौं। यो थलो त्रिवेणी हो। यो थलो भनेको कुम्भकर्ण हिमाल(फक्ताङलुङ)बाट आएको डाँडाको शृङ्खला हो। यो लारुम्बामा आएर यो माइठकुरानीको, रतुवाको छेउ, यो चुलाचुलीको छेउमा टुङ्गिएको छ। यहाँ हामी विश्वका मान्छे भेला भएका छौं। त्रिवेणी, तीर्थमा भेला भयौं। यस महायज्ञमा भेला भयौं। यो महायज्ञमा भेला भएको हुनाले तपाईहरुले जे जे चिताउनुभएको छ, त्यो पूरा होस्। कसैले ठूलठूला पद पाऔं भनेर माग्न आउनुभएको होला। कोही के पाउँ भनेर माग्न आउनुभएको होला। कसैले धन शक्ति, जनशक्ति, वुद्धि, ज्ञानको शक्ति सिद्धि माग्नुभएको होला। दु:खहरु सबै निवारण होस् भनी माग्नुभएको होला। ती सबै तागेरा निङवाभूमाङले पूरा गरोस्। तपाईहरुको मनोकामना पूरा होस्। यही आशीर्वाद दिँदै म बिदा लिन चाहन्छु। आसेवारो, आसेवारो, आसेवारो। जय किरात।

मुहिङगुम अङसीमाङ आत्मानन्द लिङ्देन ‘सेइङ’को ६१औं जन्मोत्सव समारोहको अवसरमा २०७१ साल मंसिर १९ गते माङसेबुङ, इलाममा दिनुभएको प्रवचनको पूर्ण पाठ :

-