आध्यात्मिक र भौतिकबाट मुन्धुम

मुन्धुम् र भौतिकवादी दृष्टिकोण

मुन्धुम् संसारको सृष्टि,मानव जगतको भलो र

प्रगति गर्ने विषय वा सार संक्षेप नै वास्तविक

मुन्धुम्को सारतत्व हो। मुन्धुम् शब्दको उत्पति मुन

+हल्लिनु थुम+दुम–जोडिनु मुन+दुम–मुन्धुम् हुन्छ।

अथवा हल्लीरहने शति्शाली तत्व जोडिएर कुनै अर्थ

लाग्ने वस्तु वा सिर्जना हुने शब्दको नाम नै मुन्धुम् हो।

मुन्धुमको अर्थ

खाम्बोङ्बा लुङबोङ्बा अथवा सावा येत्हाङहरुको प्राचीन

भाषा,माङ्वाणी (माङ इङघङ) देव भाषा जो मुहिगुम्

अङ्सी,देवअङसीहरुको वाणी वा मौखिक

शास्त्रादीहरुलाइ मुन्धुम् मानिएको छ।

मुन्धुम भित्र थकसाप मुन्धुम (लिखित शास्त्र) पेसाप

मुन्धुम् (टिप्पणी शास्त्र) थुङसाप मुन्धुम् (मौखिक

शास्त्र–श्रुति परम्परा) सक्सक् मुन्धुम् (कागज शास्त्र)

र साम्यो मुन्धुम् (धर्म शास्त्र) शास्त्रहरुलाई

समग्रमा साम्जिक वा चाम्जिक मुन्धुम् मानिएको छ।

श्रुति कथा,आख्यान,लोक साहित्य र

गाथाहरुको समष्टीगतरुप नै मुन्धुम्को आधार हो।

थुङसाप मुन्धुम् (श्रुति शास्त्र)

तथा साकमुरा वादेम्मा मुन्धुम् अनुसार

मेन्छाम्याप्मी पाक्तेल्ले

मुजिना खेयङ्ना (इश्वररुपि स्त्रीरुप) मस्त जवानी भइ

यौनतृष्णाले छट्पटिएर रुखमाथि खुट्टा हल्लाउँदै

हावा खाइ बस्दा हावाको माध्यमले

मुजिना खेयङ्नाको योनीमा कालो बायु (इश्वर–

माङ्को विर्य) प्रवेशगरि जन्मेका सुसुङगे लालाङगे

(युकपुङ्गेन् सावाङगेम्बा) नै प्रथम मानव पुत्र मानिन्छ।

अर्थात शास्त्रीय मुन्धुमले भन्छ कि सुनले

बनाउँदा पनि मान्छे बनेन्। चाँदि प्रयोग

गरी बनाउँदा पनि मान्छे बनेन। अर्को शब्दमा तत्वले

जीवन बनेन्। बाजेबाट बाबु जन्मियो,बाबुबाट

छोरा जन्मियो,छोराबाट नाति जन्मियो। अर्थात

जीवन बन्नलाइ जीवन नै चाहियो/चाहिन्छ। यसलाइ

अङ्ग्रेजीमा "Law or theory अफ Biogenesis" भनिन्छ।

मुन्धुम् अनुसार जीवाङ्स

भनेको सिमिक्ला खाप्पु,वहिचेल्लेक्ना,वादुम्–पक

्वा वा आकाशे

पानी जो ढुङ्गाको खोपिल्टो वा कुनै पानी जम्ने

ठाँउमा जम्मा भई त्यो पानीमा आवश्यक जीवांशहरु

जम्मा हुन गई तागेरानिङ्वाफु माङको आशीर्वादले

मानिसको सृष्टि भयो।

यसरी मानिस वा जीवको उत्पति हुने सिद्धान्तलाइ नै

मुन्धुमले अघि सारेको छ। मुन्धुम्मा थुप्रै माङहरु उत्पन्न

भई विभिन्न् सिर्जनाहरु गरेको मुन्धुमले वर्णन गर्दछ। तर

बुझनु पर्ने कुरा के हो भने समयक्रम अनुसार ब्रह्माण्ड र

पृथ्वीमा भएका सम्पूर्ण वस्तुहरु परिवर्तन हुँदै जाने

निश्चित अवस्थालाई श्रुति परम्परामा माङ(इश्वर)

को उपस्थिति मानिएको छ।

डार्विनको विकासवादी सिद्धान्त अनुसार बाँदरले

मानिसको रुप लिन पुगेको हो। त्यो वैज्ञानिक

तथ्यलाइ स्वीर्कानै पर्छ। तर अब

संसारमा भएका बाँदरहरु बाँदर नै रहि रहनेछन्। बाँदरबाट

मान्छे बन्ने वातावरणको परिवर्तन क्रम

गुज्री सकेको छ। यो वैज्ञानिक तथ्यलाइ स्वीकार

गर्दछौ भने यी मुन्धुम्का लोक आख्यान र शास्त्रीय

मुन्धुमी काब्यलाई पनि स्वीर्कानै पर्ने हुन्छ।

“थो खाम्छी छिरीरो खाम्लन्दी साःमा (साःमेन्छा)

लुङ्छी छिरीग लुङबोङ्बा साःमा

मेन्छाम तुम्बुमा याप्मी तुम्बुमा

मुजिनामारो खेयङनामाआः

थाप्साङ लन्देआङ लदेन लन्देआङ

थो फक्ताङलुङ्मेत्थो पेन्बेन वामेत्थो,

चुक्मु नेन्छिङ्ङाङ् हिङ्मु नेन्छिङ्ङाङ्

चुक्मु लोरेल्य हिङमु लोरेल्य” भन्ने मुन्धुमी लोक

आख्यानलाई पनि स्वीकार्नै पर्ने हुन्छ।

जब “सियाक्पे थेयाक्पे फक्ताङ्लुङ पेन्बेन्लुङ

माङजिरी माङ्लःदा (माङ्गन तेम्बे)

तेन”मा ढुङ्गा माटो र हावा पानीद्दरा जन्म

भएकी मुजिना खेयङ्ना मस्त जवानी हुन्छिन्

अनि मुन्धुमी भाषामा यसरी गर्भधारण हुन पुग्छिन्।

लक्लेलक लकले पेलीरक पान्लो

थो सिन्युक् पिबारो मुदेन पिबारो

थो सुरावेत तेम्बे काम्फोना तेम्बे

थोसु इङबेल्लो खाङला इङबेन्न्

योसु इङबारो सुरा इङबेन्न्

लक्लेलक लकले पेली र पारे

यो साङगफे कफे नाङवामा चङधो

मुजिनामाग खेयङनामाग

कुजेक् ....

सिसा केःरेआङ मेन्छीन् केःरेआङ

साम्मिःत् मुक्तेआङ केजङ् मुक्तेल्ले

यो साङगफे कफे नावामा चङधो

लिङगफे कफे नावामा चङधो

केरुङ तोसेल्ले कुहिम तोसेल्ले

साम्मिःकरक मुक्ते केजङरक मुक्ते

साम्मिःत्ले मुतुः केजङ्ले मुत्तुआङ

मुजिङनामाग खेयङनामाग

आबुरक लाःरुरो सारुङरक लाःरुरो।

मुन्धुममा यसरी सर्वप्रथम मानवको गर्भधारण

हिमालमा भएको छ।

यता रुसी आँखा अनुसन्धानकर्ता एवं वैज्ञानिक

अर्नस्ट मुल्भडसेभ (Ernst Muldashev) को इन्टरनेशनल

एकेडेमी अफ साइन्स युन (१९९६) द्वारा प्रकाशित

इन्टरनेशनल एक्सपेडिसन फर ह्युमानिटी ओरिएन्टल

रिसर्च (International expedition for oriental

research)पुस्तकमा मानव

जातिको उत्पति हिमाली श्रृङखला (फक्ताङलुङ) र

मानसरोवर छेउछाउ भएको उल्लेख गरिएको छ।

त्यहाँ उत्पति भएका मानवहरु विकसित अवस्थामा पुगेर

चारतिर लागेका थिए।

उल्लेखित मुन्धुम् र वैज्ञानिक अन्वेषणहरु विचार

गर्दा मानव सृष्टि र मानव विकाशको मूल

थलो यही हिमवत् खण्डको कैलाश पर्वत

वा फक्ताङलुङ सरहदभित्र भएको थियो। प्रसिद्ध

पश्चिमी विद्धान डा.स्वेलभेन लेभीले याक्थुङ (लिम्बू)

हरुको सम्बन्धमा लेखेका छन “त्यो हिमाल

वास्तवमा उसैको हो जो त्यहीँ आदिकालदेखि बसिरहेका थिए

र अहिले पनि बसि रहेकाछन।” माक्सवादी विद्धान

फेडरिक एंगेल्स(Frederick Engels) को भनाई अनुसार

पनि “एसिया नै मानव जातिको उत्पति स्थल हो।

मानव शास्त्रीहरुको वैज्ञानिक खोज र

विद्धानहरुको अनुमान जस्तै मुन्धुमभित्र

संसारको सृष्टिवारे चाख लाग्दो र वैज्ञानिक

दृष्टिकोणसंग मेलखाने

मुन्धुमी भाषाहरुको प्रयोग भएको पाइन्छ। युङ्पुङगेन

सावाङगेम्बा सिकार गर्न फङदुरा(काश)

चङधो वेक्तुरा चङधो उकालो लाग्छन्। मुन्धुम् अनुसार

उस बेलाको माङ्गन तेम्बे (माङहरुको घुमफिर गर्ने ठाउँ

वा समथल मैदान,वर्तमान फक्ताङ्लुङ हिमाल वरिपरि)

तिर उकालो लागेको ब्याख्या भएबाट के बुझिन्छ भने

अहिले पहाड र हिमश्रृङखला भएर

उभिएका हिमाली श्रृङ्खलाहरु अग्लिने क्रम

जारी थियो। अहिले जस्तो विशाल हिमाल पर्बत

भएर अग्लि सकेको थिएन् र नदी किनारतिर

काशका गाँजहरु फुलेको थियो।

भूगर्भशास्त्रीहरुको मत अनुसार हिमाल

भूखण्डको निर्माण आजभन्दा करिब साढे १२ करोड

बर्ष अगाडी उत्तरको लुरेसिया(Laurasia) र

दक्षिणको गोण्डवाना ल्याण्ड (Gondwana Land)

का रुपमा बाँडिएका जमिनका केवल

दुईओटा ठूला भूखण्डहरु साढे ६ करोड बर्ष अगाडी आएर

वर्तमानका विभिन्न दीपहरुमा बाँडिनु

अगाडी वर्तमान नेपालको भूभाग टेथिस

सागरको गर्भभित्र लुकेको थियो।

(मेहरी दत्ता १९८५;१५,१७)। वर्तमान दक्षिण

एसियाली उपमहाद्धीप सरिसृपहरुको युग अथवा मध्य

जीवकल्प(Mesozoic)सम्म अफ्रिकी महादेशसंग

जोडिएको थियो। पछि आएको भौगोलिक

हलचलमा समुन्द्रको दक्षिणी पिँध पेलिने तर

उत्तरको तिब्बती ढालले सर्न नदिने हुँदा समुन्द्र सतह

चुलिदै गएको थियो। यो परिवर्तनको लहरमा कतिपय

जमिनका उच्च भू–भागहरु पानी भित्र डुब्न पुगे र

कतिपय सागर भित्रका भू–भागहरु उच्च

भूमि वा पहाडका रुपमा उठ्न पुगे।

यही हलचलकै क्रममा महादीपीय विस्थापनका कारण

अफ्रिकासंग जोडिएको भू–भाग समुन्द्रमा धस्न

गयो र उत्तरतर्फ भएको टेथिस सागरको भू–भाग

माथि उठ्न गई चुरे,महाभारत र कतिपय उच्च पहाडी भू–

भागको निर्माण हुन पुगेको थियो। तिब्बतीय

पठारतिर विशाल ढिक्के नुन खानी हुनुलाई

त्यहीँ समुन्द्रको नुनपानीलाई कारण मानिएको छ।

यी वैज्ञानिक तत्थ्य अनुसार आज

देखिएका पहाड,हिमालहरु एकै पल्ट निर्माण

भएका थिएनन्। समुन्द्री टेथिस अग्लो हुने क्रमसंगै

त्यहाँ भएका एक कोषिय जीवहरु

पनि पानीको सतहमा आएका थिए।

वैज्ञानिक अनुसन्धान अनुसार पृथ्वीमा आइरन–

सल्फाइड भएको महासागरीय पिँधको उष्ण

चट्टानमा अन्दाजी अढाई अरव बर्ष देखि ४ अरव बर्ष

अघिको समयअवधिमा जीवको पहिलो रुप अल्गी–

वैक्टेरिया जीव–कोषको उत्पति भएको थियो।

डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्त अनुसार

अमिवाबाट जीवहरु र मानव सम्मको विकास

भएको हो। सम्भवतः यो विकास हुने क्रम पहाड र

हिमालको अग्लाई एकै साथ हुँदै गयो। मुन्धुमले

पनि यही विकासवादी सिद्धान्तकै

आधारमा ब्रह्माण्ड र

संसारको सृष्टि जीवहरुको उत्पति र

फक्ताङलुङमा (कुम्भकर्ण हिमालमा)

ढुङ्गा माटोद्धारा मुजिना खेयङ्नाको जन्म

भएको हो भनेर ब्याख्या गरेकोछ। जीवहरुको उत्पति र

विकास हुने क्रम भई सकेर पनि अहिले देखिएका पहाड

र हिमालहरु भने क्रमश अग्लिन्दै

जाँदा अहिलेको अवस्थामा पुगेको हो।

श्री मदन मणि दीक्षित अनुसार नेपाल भनिने

भूमिको इतिहास करिव ७ करोड बर्ष

पुरानो भएको अनुमान गरिएकोछ।

महाभारतमा हस्तिनापुरको नाम ५२ पटक उल्लेख

गरिएकोछ तर हिमालयको नाम दुईसय ५४ पटक उल्लेख

गरिएकोछ। यसबाट हिमालय वरिपरिको मानव

सभ्यता र नेपालको अस्तित्व धेरै पहिले नै सुढृढ भई

सकेको थियो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ।

अनुसन्धानकर्ताहरुले तिब्बतमा लाखौं बर्ष

पुरानो बोन धर्मका चिहान साथै अन्य मानव अवशेषहरु

फेला पारेका छन्। आर्यावर्तको प्राचीन

साहित्यहरुलाई हेर्दा हिम प्रदेशका प्राचीन

जातिहरुका नामहरु भेटिन्छन्।

जसमा मुख्यतया खम्बोज,दरद,किरात,शक,यवन

(याक्थुङ?) खस आदिका नामहरु विशेष उल्लेखनीय

रहेका छन। सुप्रसिद्ध इतिहासकार श्रीराम गोयलले

पनि आर्यहरुको आगमन अगाडी नै किरात

जातिको यस हिमालय वरिपरिको क्षेत्रमा बसोबास

भईरहेको तथ्यको पुष्टि गरेका छन्।

अफ्रिकामा पाइएको “लुसि” भनिने मानव

भग्नावशेषलाइ वर्तमान मानवको पहिलो पुर्खा भनेर

पश्चिमी अनुसन्धानकर्ताहरुको दाबी रहे पनि “बहुमत

मानवशाश्त्रीहरु एसिया क्षेत्र नै मानव उत्पति स्थल

हुनु पर्छ” भन्ने निर्क्योलमा एकमत देखिन्छन्। हिन्दु

धर्मशास्त्रले मानव उत्पति स्थल हिमालयतिर

भएको सङ्केत गर्दछ। यही सङ्केतलाई मुन्धुमले विस्तृत

रुपमा वर्णन गरेको छ। सन १९८० मा नेपाल

अमेरिकी संयुक्त अभियान दलले नेपाल

बुटवलको तिनाउ

नदीको दायाँ किनारमा रामापिथेकस (राम नरवानर)

वा बुटवल नरवानरको बायाँ बङ्गाराको अवशेष

चट्टानमा भस्मिभूत(Fossilized)

भएको अवस्थामा फेला पारेका थिए। उक्त राम

नरवानरको बङ्गारालाई चुम्बकीय विधीबाट

समयको परीक्षण गर्दा एक करोड दश लाख बर्ष

अघिको अनुमान गरिएको थियो। इतिहास र

संस्कृतिविद् भुवनलाल प्रधान अनुसार “एक करोड बर्ष

भन्दा अगाडि नै

हिमाली भेगको फेदीमा प्रागमानवको प्रादुर्भाब

भईसकेको थियो। लिम्बूहरुको साम्जिक मुन्धुम् अनुसार

इम्बिरि याङधाङवा (तमोर) को किनार “मुधिङगुम

लेक्वा” मा मुजिना खेयङनाको जन्म भइ फक्ताङलुङ

हिमालको फेदीमा रहेको मारुङफुक्को पारुङफुक्कोबाट

आदी मानवहरुको मानव सभ्याता शुरु भएको थियो।

ति ठाउँहरुलाई मुन्धुम्मा “मना पोङदेन”

वा मानवको सृष्टि स्थल मानिन्छ।

गुरुङहरुको आदिम वस्ति भनिने अन्नपूर्ण मलखुगेर

भञ्ज्याङ् दक्षिण तर्फ क्होलःसोँथर अर्थात

क्होलः सोप्रे (तीन हजार तीन सय ३० मीटर) हुनु

जस्ता प्रमाणहरुले आदिम मानवहरु हिमालबाटै

फैलिएका थिए। यी आदी(Indigenous) मानवहरुले

ब्रम्ह्माण्डका ग्रहहरु दायाँबाट बायाँ घुमे

जसरी आफ्ना साधन (जाँतो,घट्ट,) साथै

आफ्ना धार्मिक एवं सांस्कृतिक अनुष्ठानिक (के

लाङ,येवा लाङ,साखेवा सिलीहरु) कार्यहरु गर्दा घर

तरुलले दायाँबाट थाङग्रो चढे जस्तै दाँयाबाट

बायाँ घुम्ने विधि विधानहरु चलन

चल्तीमा ल्याएका थिए।

यी विधिविधानहरुको शुरुवात गर्ने

खाम्जिरी खाम्बोङ्सा वा सावा येत्हाङ वंशहरु

यही फक्ताङ्लुङ पेन्बेनलुङ

वरिपरि उत्पति भएका तागेरा निङ्वाफु

माङका सन्तानहरु जो वास्तविक Indigenous मानवहरु

थिए। तिनै सावा येत्हाङका सन्तानहरुले

आफ्नो पुर्ख्यौली शक्ति (Hereditary power)

द्धारा भारतीय उपमहाद्धीपको हिमालयबाट

झुल्किएर विश्वमा आफ्नो आध्यात्मिक तथा भौतिक

शक्तिको परिचय दिएका थिए।

नेपालमा भएका विभिन्न जनजातिहरुमा अहिसात्मक

संस्कारको मुन्धुम् संस्कारगत प्रमाणहरु पाइए झैं

विश्वका अन्य भागमा बस्ने

जनजातिहरुमा पनि यस्तो सत्य संस्कारको अवशेषहरु

पाइन्छ। दक्षिण अमेरिकाका मेक्सिकन इण्डियन

एजटेकहरु सर्व शक्तिमान इश्वरलाई धुप र तुलफूल मात्र

चढाउँने गर्दछन्। मध्य भारतका गोन्ध जनजातिहरु

पनि सर्वशक्तिमान इश्वरलाई घ्यू र चिनि मात्र

चढाउँछन्। बर्माको कारेन जातिहरु इश्वरलाई चामल र

फलफूल चढाउँने गर्दछन्। साइबेरियाको आस्तिक

जनजातिहरु शुद्ध इश्वर प्रार्थना मात्र गर्दछन्।

नेपालका लिम्बू जातिहरुले गाली सराप

बगाउँदा फेदाङमाले ७/८ वटा ढुङ्गा ठड्याउँछन्।

अनि अलग्गै एउटा मूल ढुङ्गा ठड्याएर सिन्दुर

सुपारी चढाउँछन्। रगतको छिटा सम्म पर्न दिँदैनन्। भुत

प्रेतहरुलाई भोग वलि दिने वेलामा इश्वरले नदेखुन भनेर

सो मूल ढुङ्गालाई सोत्तरले बेरेर ”कातक्वा ए मिक थेक्

थेक्“ भन्दै भगवानको आँखा छल्ने गरिन्छ।

नेपालमा भएका विभिन्न

जनजाति संस्कारमा सेतो रङलाई शुभ,प्रिय,पवित्र

रङ्को रुपमा मानिन्छ। भगवानलाई

सेतो फूल,सेतो कपडा,सेतो चन्दन चढाइन्छ।

बेहुला वेहुलीलाई सेतो र्ङगको वस्त्र पहिर्याइन्छ।

तामाङ,सेर्पा,थकाली,गुरुङहरु

फूलको सट्टा सेतो खादा (सेतो कपडा) प्रयोग

गर्दछन्। लोहोसार पर्व (नयाँ वर्ष)

मनाउँदा अविरको सट्टा सेतो पिठोले अभिषेक

गर्दछन्। जनजातिहरुमा सेतो रङ सत्य,शान्ति,अहि

ंसाको प्रतिक हो भन्ने मान्यता नेपाल र

विश्वका जनजातिहरुमा एकता हुनु उनीहरुको मूल

थलो एउटै हो भन्ने सङ्केत गर्दछ।

याक्थुङ लाजे लिम्बूवान नाममा फेरिनु अघि याक्थुङ

लाजेमा सावायेत्हाङ आठ राजाका सन्तानहरुले राज्य

गर्दै थिए। उनीहरुको एउटा विशेषता के थियो भने हरेक

देव देवी र प्रतिष्ठित ब्याति्कहरुको नाम “य” वर्णबाटै

राखिएको हुन्थ्यो। जस्तै याक्थुङबा,येहाङ

,युक्पुङगेन,यकलब्यहाङ,येबा,येमा,यल

म्बाहाङ,युमा आदि। सम्भवतःउनै

सावायेत्हाङका सन्तान दर सन्तानहरु नै

मुजिना खेयङनाका सन्तानहरु हुन। तिनै सुSसुवेङ

लाSलावेङ वा सुSसुवालिSलिम (ढुङ्गा माटोसंगै

जन्मिएका मूलबासी) याक्थुङबाहरुलाई नै आगन्तुक

शासकहरुले “सुSसुवा लिSमलिम” भन्दा भन्दै लिम्बू

भनिएको हुन सक्ने सम्भाब्यतालाई इतिहासकारहरुले

स्वीकारेका छन्।

सावायेत्हाङका सन्तानहरुले उत्क मुन्धुम्

श्रुति परम्परामा आधारित शास्त्रीय ऐतिहासिक

काब्यको थालनी गरेका थिए। येत्हाङ,फाङहाङ,

साम्बा,फेजिरी फेदाङमा,येवा,येमा,अङ्सी,येहाङ,

कान्देनहाङ,सिरीजंगाहाङ,थाक्थाक्कुम

माबोहाङ,तेओङ्सी सिरिजङ्गा,महागुरु फाल्गुनन्द

लिङ्देन,किरात भाषा तथा संस्कृति विशेषज्ञ

इमानसिंह चेम्जोङ साथै आत्मानन्द लिङ्देन

जस्ता इतिहास तथा मुन्धुमका ज्ञाताहरुले

संसारको सृष्टि,मानव उत्पति कथा तथा मानव

विकास र धार्मिक एवं सांस्कृतिक श्रुति परम्परालाई

एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा सार्दै ल्याइ

रहेका थिए,सार्दै ल्याई रहेका छन्।

मुन्धुमले वर्णन गरे झैं हिमालमा मानवको उत्पति र

विकासबारे हिमालमा पाइएका शालीग्राम र

नवपाषणकालीन ढुङ्गाका हात हतियारहरु,ताप्ल

ेजुङ,संखुवासभा,इलाम,झापा,सुनसरी,मोरङ,उदयपुर,द

ोलखा,मुस्ताङ,रामेछाप,सुर्खेत,काभ्रेपलाञ्चोक,ल

लितपुर,तनहुँ,कास्की,पाल्पा,दाङदेउखुरी,मकवानपुर र

नवलपरासी आदि स्थानमा पाइएका छन्।

यी हतियारहरुले के सङ्केत गदर्छ भने यिनै हिमाल

पहाडको आसपास मानवको उत्पति भई

नवपाषणकालीन

युगमा यी स्थानहरुमा मानिसहरुको ब्यापक बसोबास

भइ सकेको थियो। तर गाउँघरमा आफ्ना हजारौं बर्ष

अघिका पुर्खाका ढुङ्गे हात हतियारहरु नचिनेर बज्र

ढुङ्गा (सेरिलुङ) लाई पूजा गर्ने साथै

औषधीको रुपमा प्रयोग गर्ने चलन रहेकोछ।

जनकलाल शर्माका (हाम्रो समाज एक अध्ययन पृष्ठ

३५०) अनुसार ति पाषणकालीन ढुङ्गे हतियारहरु ३०

हजार बर्ष पुरानो भएको अनुमान गरिएकोछ।

भू–गर्भशास्त्रीहरुको मत अनुसार नेपालका अधिकांस

उपत्यकाहरु तलाउका रुपमा थिए। आज भन्दा २ लाख

बर्ष अगाडी धाद्रा (भुइँचालो वा कुनै कारणले जमिन

धस्सिनु वा गतिशिल प्लेटहरु एक अर्कामा

ठोक्किनु) लागी पानी निस्किएर गएको अनुमान

गरिएको छ।

दक्षिण एशियाली महाद्धिप प्लेट र तिब्बतीय भूभाग

रहेको अर्को प्लेट दुवै गतिशिल भएको हुनाले उच्च

पहाड र उपत्यकाहरुको निर्माण भएको थियो। कुनै

कारणबस ति उपत्यकाहरुबाट पानी निस्केर गए

पछि बनेको समतल मैदानहरुलाइ मुन्धुम्मा तेम्बे

(समथल,मैदान) शब्दले पुकारिएको थियो।

कुनैपनि जातिको धर्म संस्कारसंग पात्रको नाम,स्थान

र घटना अनिवार्य जोडिएको हुन्छ। मुन्धुममा वर्णन

भएका यी तेम्बेहरुले पनि तिनै ऐतिहासिक

घटनाको प्रतिविम्ब प्रस्तुत गर्दै आएकोछ।

मुन्धुम्मा वर्णन भएका केही तेम्बेहरु :–

मुरिङला खारिङला तेम्बे,साङ्गरक नुगरक तेम्बे,चेन्जेनलुङ

तेम्बे,चिङलिङ हारा (हडा) तेम्बे,काप्लिङ

तेम्बे,मिनुताखोङ तेम्बे,तेल्लेङ तेम्बे,मुना तेम्बे,नाखोङलुङ

तेम्बे,पुङलिङ तेम्बे,फेसिङ तेम्बे,इवा हडा तेम्बे,साघोङ्लुङ

तेम्बे,खङ्फोना तेम्बे,माङ्गन् तेम्बे,सुरावेत तेम्बे,खोन्दोप्

ला तेम्बे,साजारा तेम्बे,तुङ्साबा तेम्बे,लिङ्घायक तेम्बे

र पिरिङ्गे तेम्बे जस्ता कैयौं तेम्बेहरुको वर्णन

गरिएकोछ। मुन्धुम्मा वर्णन गरिएका तेम्बेहरुमा मानव

उत्पति र मानव सभ्यताको विकास भएको विश्वास

गरिन्छ।

यसरी मुन्धुम् र भौतिकवादी तथ्यमा तारतम्य मिल्नु

संयोग मात्र नभई मुन्धुमले वर्णन गरेको चराचर जगत र

मानव सभ्यतालाई केलाउँदै जान सकियो भने

अलङ्कारिक मुन्धुमी भाषाको रहस्यमय मानव

सभ्यता पत्यार नलाग्दो तर भौतिकवादसंग मेल खाने

एउटा दस्तावेज बन्न सक्छ।

सन्दर्भ सामग्री -

१.पापोहाङ” सेर्मा चन्द्र कुमार –बि.स.२०५८–किरा

त धर्म प्रश्नोउत्तर माला भाग – १

२.पन्धाक लिम्बू जसराज –सन २००६–लिम्बू

जनजातिका जीवन पछिका जीवन

धारणा तथा अन्त्यष्टि अनुष्ठानहरु

३.लिङदेनफुङ सराही साम्बा हाङयम्बु भिम बहादुर

लिबाङ र येजिरी येफःया हाङयम्बु बिर्खबहादुर

वनेम–मुजोःक्लुङ खाजोःक्लुङ मुन्धुम्

४.अधिकारी निलम शेखर– बि.स.२०५७–नेपाल

मा जातीय आन्दोलन–आरक्षण,स्वशाासन,सङ्घिय

राज्यतर्फ–पृष्ठ–३१