यस्तो छ सन्धिको पूर्ण विवरण (मूल अङ्ग्रेजी र नेपाली अनुवादसहित) -

Article 1
There shall be everlasting peace and friendship between the Government of India and the Government of Nepal. The two Governments agree mutually to acknowledge and respect the complete sovereignty, territorial integrity and independence of each other,
१. नेपाल सरकार र भारत सरकारका बीच अटल शान्ति र मित्रता रहनेछ । दुवै सरकारले परस्परमा एकले अर्काको पूर्ण राज्यसत्ता, राज्य क्षेत्रको अक्षुण्णता र स्वाधीनता स्वीकार र आदर गर्न मन्जुर गर्छन् ।

Article 2
The two Governments hereby undertake to inform each other of any serious friction or misunderstanding with any neighbouring State likely to cause any breach in the friendly relations subsisting between the two Governments.
२. कुनै राष्ट्रसँग ठूलो खलबल वा फाटो पर्न आई त्यसबाट दुइ सरकारको बीचमा रहेको मैत्रीको सम्बन्धमा खलल पर्न जाने सम्भावना देखिएमा दुवै सरकारले परस्परमा सो कुराको समाचार दिने जिम्मेवारी कबुल गर्छन् ।

Article 3
In order to establish and maintain the relations referred to in Article 1 the two Governments agree to continue diplomatic relations with each other by means of representatives with such staff as is necessary for the due performance of their functions. The representatives and such of their staff as may be agreed upon shall enjoy such diplomatic privileges and immunities as are customarily granted by international law on a reciprocal basis  : Provided that in no case shall these be less than those granted to persons of a similar status of any other State having diplomatic relations with either Government.
३. कर्मचारी वर्गहरुसहित प्रतिनिधिहरुद्धारा परस्परमा प्रचलित अन्तर्राष्ट्रियसम्बन्ध राजदुत स्तरीय राख्न मन्जुर गर्छ ।

Article 4
The two Governments agree to appoint Consuls-General, Consuls, Vice-Consuls and other consular agents, who shall reside in towns, ports and other places in each other's territory as may be agreed to. Consuls-General, Consuls, Vice-Consuls and consular agents shall be provided with exequaturs or other valid authorization of their appointment. Such exequatur or authorization is liable to be withdrawn by the country which issued it, if considered necessary. The reasons for the withdrawal shall be indicated wherever possible. The persons mentioned above shall enjoy on a reciprocal basis all the rights, privileges, exemptions and immunities that are accorded to persons of corresponding status of any other State.
४. दुवै सरकारले परस्परमा कन्सुलेट जनरलहरु, कन्सुलेटहरु, भाईस कन्सुलेटहरु, अरु प्रकारका कन्सुलेट र प्रतिनिधिहरुको नियुक्ति मन्जुर भएका शहर, बन्दरगाह र अरु स्थानहरुमा निवास गर्नेछन् ।

Article 5
The Government of Nepal shall be free to import, from or through the territory of India, arms, ammunition or warlike material and equipment necessary for the security of Nepal. The procedure for giving effect to this arrangement shall be worked out by the two Governments acting in consultation.
५. नेपाल सरकारलाई भारत राज्य क्षेत्रबाट अथवा सो राज्य क्षेत्रको बाटो गरी नेपालको सुरक्षाको निमित्त चाहिने हातहतियार, कल-पूर्जा, गोलीगट्ठा, खरखजाना, मालसामानको पैठारी गर्ने अधिकार छ । दुई सरकारले परस्परमा सल्लाह गरी यो बन्दोबस्तलाई चालू गराउने कारबाहीको तय गर्नेछन् ।

Article 6
Each Government undertakes, in token of the neighbourly friendship between India and Nepal, to give to the nationals of the other, in its territory, national treatment with regard to participation in industrial and economic development of such territory and to the grant of concessions and contracts, relating to such development.
६. भारत र नेपालको छमेकी मैत्रीभावको प्रतीकस्वरुप दुवै सरकारले आफ्नो राज्य क्षेत्रमा रहेका आदर्श सरकारका रैतीलाई आफ्ना मुलुकको औद्योगिक र आर्थिक विकास र त्यस्तो विकाससम्बन्धि रियायत र ठेक्काहरुमा भाग लिनलाई राष्ट्रिय व्यवहार दिन कबुल गर्छ ।

Article 7
The Governments of India and Nepal agree to grant, on a reciprocal basis, to the nationals of one country in the territories of the other the same privileges in the matter of residence, ownership of property, participation in trade and commerce, movement and other privileges of a similar nature.
७. नेपाल सरकार र भारत सरकारले आफ्नो राज्य क्षेत्रमा रहेका अर्को मुलुकका रैतीलाई निवास, सम्पत्तिको भोग, व्यापार, वाणिज्यमा भाग लिन, चलफिर गर्न र अरु त्यस्तै प्रकारका विशेषाधिकारहरुका विषयमा पारस्परिक तौरले समान विशेषाधिकार लिनलाई कबुल गर्छन् ।

Article 8
So far as matters dealt with herein are concerned, this Treaty cancels all previous Treaties, agreements, and engagements entered into on behalf of India between the British Government and the Government of Nepal.
८. जहाँतक यहाँ जिकिर गरिएका कुराहरुको सम्पर्क छ, ती सबैमा यो सन्धिपत्रले भारतको तर्फबाट ब्रिटिस सरकार र नेपाल सरकारका बीचमा भएका अघिका सब सन्धिपत्र, स्वीकार पत्र, कबुलियतनामाहरुलाई खारेज गर्छ ।

Article 9
This Treaty shall come into force from the date of signature by both Governments.
९. हस्ताक्षर गरिएकै मितिदेखि यो सन्धि लागू गरिनेछ।

Article 10

This Treaty shall remain in force until it is terminated by either party by giving one year's notice.
१०. यो सन्धि कुनै एक मुलुकले १ वर्षे भाखा दिई सो सन्धि पत्रको अन्त्य गर्न नखोजेसम्म जारी रहनेछ । 

लिम्बूजातीको बाजा ‘के’ (च्याब्रुङ) उत्पती र नाच
गोविन्द आङबुहाङ । 

प्राचिन किरात जातिको प्रमुख शाखामा लिम्बू आदिवासी जनजाति एक हो । यो जाति सुदुरपूर्व नेपालको लिम्बुवानमा आदिकालदेखि बसोबास गर्दै आएका छन् । आफ्नै धर्म, संस्कृति, भाषा, लिपि र लोक संस्कृतिमा धनी जाति मानिन्छ लिम्बू जातिलाई । लिम्बू लोक सङ्गीतहरुलाई १, गीत २, नृत्य ३, बाध्य समुह गरी ३ समुहमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
बाजाहरुमा लिम्बू जातिको जातीय बाजा च्याब्रुङ(के) हो । च्याब्रुङ बाजाको उत्पतिको धेरै रोचक कथाहरु छन् । लिम्बू जातिको प्रथम घर बाजाइबाले निर्माण गरेपछि धमिराले घर खाएर पटक–पटक भत्किन्दा बाजाइबाको मन खिन्न भई केही उपायको लागि गाउँको तुतु तुम्याहाङ भद्रभलादमीहरु बोलाई छलफल गरे । यसरी छलफल हुँदा यो कुराको निकाश सोधुङगेन लेप्मुहाङ मुक्साम्बा त्रीकाल दर्शी हुनुहुन्छ । त्यहीँ गएर यी कुराहरु राखौँ भन्ने निर्णयमा पुगी सोधुगेन लेप्मुहाङकोमा गए । सोधुगेन लेप्मुतेम्बे भन्ने गाउँमा पुगेपछि आफ्ना कुराको बिन्ती गर्न थाले । हजुर त सम्पूर्ण कुराको ज्ञाता हुनुहुन्छ । धेरै वटा घरहरु बनाएँ । तर केही समयमै खम्बामा धुमिरा किरा लागि घरहरु भत्केकोले मैँले जानेसम्मको उपायहरु गरेँ, केही लागेन, धेरै दुःख भएको छ । यो दुःखबाट मुक्ति छ की ? सो उपाय पाउन हुजुरकोमा आएका छौँ । उचित सल्लाहको लागि सादर आग्रह गर्दछौँ । बाजाइबा लगायत तुम्याङहरुको यस्तो बिन्ती सुने पछि सोधुङगेन लेप्मुहाङले भने–‘यस बारेमा यी ज्ञाताहरुलाई लानु भनी साथमा लिजानु, उपाय उनीहरुले नै बताउँछन्,’ भनी फेदाङमा साम्बाहरुलाई साथमा पठाए ।

भत्केको घरमा पुगेपछि बाजाइबाले सबै कुराको बेलीविस्तार सुनाए । सबै कुरा सुनिसकेपछि ती गुरुहरुले तिम्रो घरको खम्बामा लाग्ने धमिरा किराहरु अरु उपायले नाश हुँदैन, एउटै उपाय हो, च्याब्रुङ(के) थक्थामा नाच मुलखम्बा वरिपरी नाच्नु पर्छ र मात्र धमिरा किराहरु नाश हुन्छन्, भनेपछि फेदाङमा गुरुहरुकै भनाई अनुसार लादेनहाङ र फुङदेनहाङ कलाकारहरुले हङसिङ(खमारीको रुख) धोन्द्रो परेको रुख ढालि टुक्रा पारी साँचो राखि बाघको छालाले मारी नयाँ घरको मुल खाँबा वरिपरि थक्थामा नाच नाचिसकेपछि कहिले पनि धमिरा लागेन भन्ने लिम्बू जातिहरुको आख्यानको आधारमा अहिले सम्म पनि लिम्बूहरुले बनाएको नयाँ घरमा थक्थामा नाच्ने चलन यथावत् छ ।

बाघ केसामीको छालाले मारी देब्रे पट्टि घुरुङ घुरुङ गर्दै बाघझैँ आवाज निस्कने हुँ्दा यसबाजाको लिम्बू भाषामा के नाम रहयो । यसलाई हिजोआज च्याब्रुङ भनिन्छ । दायाँ ताल च्याङ र देब्रे बायाँ घुरुङ घुरुङ आवाज निस्कने भएकोले यसलाई च्याब्रुङ भन्ने गरिन्छ । खरीविहिन ढोल आकारका बाजाहरु ५ हजार इसा पूर्वको हो भनी मान्य विद्वानहरुको विश्वास छ । यसर्थ खरीविहिन च्याब्रुङ बाजालाई अति प्राचिन बाध्य यन्त्रहरु मध्ये एउटा मानिन्छ । च्याब्रुङ बाजा सामान्यतया अठाई फिट लामो र गोलाई ५ फिटको हुन्छ । यसको दाहिने पाटालाई पोथी स्वर वा हुक्चाङगे र देब्र पाटोलाई भाले स्वर वा सिङजाङगे भनिन्छ । दाहिन्ने पट्टिको भागमा ३÷४ दिन सम्म भिजाइ राखेर खरी जस्तो देखिन्ने डाम पारिन्छ । त्यसैले त्यतापट्टिको आवाज चर्को र तिखो सुनिन्छ ।

च्याब्रुङ नाचको आधारभूत ताल वा पारा कुसरक्पा हो । कुसरक्पा नाचको स्थान अनुसारको नाच हुन्छन् । जस्तै ः फेदापे, तमरखोले, पान्थरे, चारखोले आदि । कुसरक्पामा नै अवसर अनुसार पारा थपेर नाचिन्छ जस्तैः साम्सिङमा लाङ(तयारी नाच), मेकाम्माङ लाङ (लगन नाच), लारिङ्गेक (देउसी नाच), थक्थामा लाङ (धमिरा झार्ने नाच), हुक्चाङवा लाङ (हात हल्लाउने नाच), लाङचाङ्वा लाङ (छिटो नाच), सेमुई लाङ (विदाई नाच) आदि छन् । थपिन्ने पारा सृष्टिसँग सम्बन्धित छ जस्तो पशुपंक्षीको नित्यमा नै अनुकरण गरी नाचिन्छ । हात्ति, गैँडा, परेवा, ढुकुर, सर्प आदि नित्य नाचिन्छ । जसमा अन्नबाली लगाउने, उठाउने, खाने आदि क्रियाकलापको पारा नित्यहरु गरिन्छ ।

मेख्खिम केलाङ हेना?
मेख्खिमहिम (विहेघर) तुतुगेन गर, तुम्याहाङ सासेयाक्लादिङ गर, सुहाङमासेआदाङबा आदाङमासे, आल्ल अक्केलरे, केदिई आख्खे चोक्माग ? आल्य ज्यासङ थेगुमौवा, काक्नु वजिक, हक्तक, यङघङ, येप्नुयो गर यो, तमेदिङ वरक लेप्साङ गर, हाङसिङगेनु, थोगर थो मुदेनदिङ, पिसाङगर, साङसिङगेनु, साप्सिगेन कुलुम पिसाङ्गर, मेलासिङगेनुअक्केलरिक थक्केधावा मेत्ताङकेगाम्बा, केदेई आनिगे मेख्खिमहिमओ थक्हाकेधासुङ,मेत्ताङ् केगाम्सुङ, आनिगे हिम्मओ लाईमेधोक्नेनल, मिक्आङमेधोङलेल, हाआङ हिम खिर्लीखिर्ली के केलाक्तुम, तिदिङहेना केधासुङ, हाङवा माङवा केधासुङ,
आदाङबा आदाङमासिरे आख्खे चोम्माग्, केलाङमारे लाङ तुगेईया, केहिप्मारे हुक्तुगेईया, केसिङगेन हिप्मारे हुक्चाहा फितुङया, आख्खे चोक्मा सिक्वावुङ लिङमेदेत्नेन्, तुखेवा चिङमेदेत्नेन, वयेल्लेग अनहा, तक्मीवा तोम्मा लगिगे, आख्खे चोक्माग हाङसेमारे हाङ होप्पा, नाम्सेमारे चा होप्पामेन्जो अखेर पोक्से, आदाङबा आदाङमासे मेन्जो कम्भरसुक्नारो ।।
(यसको अर्थ हजुरहरु यसरी डाँडाकाँडा नाग्दै, खोलाहरु तर्दै दुःख कष्ट गर्दै यसरी आइदिनु भयो । तल मधेस मैदानपट्टिबाट आउनुहुनेहरु भने खमारीको च्याब्रुङसँग, माथि हिमालपट्टिबाट धुपीको च्याब्रुङसँग र विचभागबाट आउनेहरु भने खिरिलोको च्याब्रुङसँग आइदिनु भयो । घरको धमिरा झारिदिनु भयो, लगन नाचिदिनुभयो । आँखीडाई नलागोस भनी घरवरिपरि नाचिदिनु भयो । आर्शिवाद दिनुभयो । च्याब्रुङ नाच्नाले तपाईहरुको खुट्टाहरु दुःख्यो होला । च्याबु्रङ बजाउदा हातहरु दुख्यो होला, बाजा बजाउनेले च्यापिए दुख्यो होला । कसो गर्नु सिस्नुको बोट चढ्न सकिन्दैन् । गरिबीको दुःख लुकाउन सकिन्दैन् । राज्य प्रभावले पैसा छैन । घाम लाग्नाले अन्नपात छैन् । यस्तै छ के गर्ने सामान्य भयो है ।) भनी केलाङको विधिविधान बमोजिम सामाग्री राखेर बिन्ती गरिन्छ ।
के कलाङबा (च्याब्रुङ टोलीबाट)तुतुगेन गर, तुम्याहाङ सासेयाक्लादिङ गर, सुहाङमासेआनिगेग आदाङबा आदाङमासे पाङभेहिम थाङवो, तिम्बकिन लुम्लरे, मिखोइङ सुलुङलरेनारादिङ मिक्कीफुङ फेक्तेबा खेम्ना निम्ना याङ आनिगे अख्खेलरिकयो गर यो, तमेदिङ वरक लेप्साङ गर, हाङसिङगेनु, थोगर थो मुदेनदिङ, पिसाङगर, साङसिङगेनु, साप्सिगेन कुलुम पिसाङ्गर, मेलासिङगेनुमेन्जो कन नारादिङ मिक्कफुङ फेक्तेहाङ आनेगे कुभुङ फिक्चे तेइगेबाइरक्लोआनिगेग अक्केलरिक हेनायेङ झा मेजोगेबा आदाङबा आदाङमासे अल्ल आख्खे चोम्मागसिक्वावुङ लिङमेदेत्नेन्, तुखेवा चिङमेदेत्नेनहाङसेमारे याङ होप्पा, नाम्सेमारे चा होप्पा केबातुङ कर कयो आदाङबा आदाङमासे केदोदुम्बा अमोमेल्लेग……हाउ तेम्से……………..आल्ले आख्खो चोक्मा मेन्देङमाले लुङघयाप्प कुसिङतम्माभेल्ले चा केनाक्पा कुसिङआल्ल ज्यासङ तुम्याङहासारे कदोदुम केसोरुम आर च्यासङ तुम्बोक्से, तेम्सुम्लो हो चुम्से । ( भनी दिएको सगुन

(यसको अर्थ ः हजुरहरुको गाउँघरमा हामीले बन्दुक पड्केको आवाज सुन्यौँ, आगोको धुवाँ उठेको देख्यौँ । बिहे हुँदै गरेको थाहा पायौँ देख्यौँ । यसरी डाँडाकाँडा नाग्दै, खोलाहरु तर्दै दुःख कष्ट गर्दै यसरी ,तल मधेस मैदानपट्टिबाट खमारीको च्याब्रुङसँग, माथि हिमालपट्टिबाट धुपीको च्याब्रुङसँग र विचभागबाटे खिरिलोको च्याब्रुङसँग आयौँ । हजुरहरुको घरमा हामीले जाने, बुझेसम्मको नाचहरु थक्थामा(धमिरा झार्ने), मेख्खिमलाङ (लगननाच) नाचिदियौँ, आशिर्वाद दियौँ । हजुरहरुले दुःख मान्नु भयो तर हामीलाई यो सगुन राखि सम्मान गर्नुभो । त्यस्तो त देखेनौँ । (जिस्कन्दै नाच्ने साथीसाथीमा ः हाउ साथी के पो भन्छन छक्क पार्छ नी । जे दिए दिएकै हो । राम्रो होस् शुभ रहोस् । थाप हाउ झोला ।)

K_Lang लेखक किरात याक्थुङ चुम्लुङ लिम्बू सांस्कृतिक परिषदको अध्यक्ष हुन ।

लिम्बुवानका मागहरू र अबको चुनौती – खगेन्द्र माखिम आरम्भ:

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा पहिलो पटक सविधानसभाको निर्वाचन सम्पन्न भयो । सो संविधानसभाबाट संविधान बन्नेछ र त्यो सबैको संविधान हुनेछ भनेर तमाम नेपाली जनताले आशा गरेका थिए । तर संविधानसभा भङ्ग हुनपुग्यो । संविधानसभा भङ्ग हुनुमा मुख्यतः पहिचानमा आधारित संघीय व्यवस्थाअन्तर्गत राज्यहरूको नाम लिम्बुवान, खम्बुवान, तामाङ्सालिङ, नेवाः, तमुवान, खसान, मगरात, थरुहट आदि राज्यहरू हुने वा नहुने भन्ने विषय नै हो । पृथ्वीनारायणले विविधता युक्त मुलुकलाई एकात्मक राज्य बनाई आफ्नो जातिको भाषा, धर्म, संस्कृति, भेषभूषालाई सबैले अनिवार्य पालना गर्नुपर्ने राज्यको नीति बनाए । ताकि देश त बहुजातीय, बहुधार्मिक र बहुसाँस्कृतिक राज्य हो । यसरी राज्यको वास्तविकता विपरीत राज्य सञ्चालन गरेर करिब २५० वर्षदेखि निरन्तर राज्यको विभेदकारी नीतिको कारणले यहाँका अधिकांश जनताहरू पहिचानविहीन भए । अन्ततः पहिचानको मुद्दालाई सशक्तरुपमा उठाए । त्यो पहिचानको मुद्दालाई संविधानसभाले संस्थागत गर्ने अन्तिम तयारी भइरहेको बेला तीन दलका शीर्ष नेताहरूले संविधानसभा नै भङ्ग गरिदिए । एकात्मकवादी राज्य र दलहरूले नचाहेको पहिचानको मुद्दाहरूमध्ये एक लिम्बुवानको इतिहास, लिम्बुवानका मागहरू र यसका चुनौतीहरूको बारेमा छोटो विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

लिम्बुवान बारे
“लिम्बुवान” सङ्घर्षबाट स्थापित भएको राज्यको नाम हो र यसलाई पहिला फेदाप भनिन्थ्यो । यहाँका वासिन्दाहरूले आफूलाई याक्थुङ्बा जाति भन्ने गर्दछन् । भीर पखेरालाई लिम्बूहरू याक्पेक्÷याक्केक् भन्छन् । यही याक्केक्बाट याक्थुङ्बा शब्दको व्युत्पत्ति भएको अनुमान छ । आजका याक्थुङ्बा (लिम्बु) हरू कहाँबाट यस क्षेत्रमा आए ? लिम्बू जातिको आगमन र बसोबासका बारेमा विभिन्न अनुकल्पना पाईन्छन् । ले. कर्णेल इडेन भ्यान्सिटार्टले सन् १८९० अगावै लेखेर १८९५ मा प्रकाशित गरेका नोट्स अन गोर्खाजको विस्तारित संस्करण गोर्खाज (१९०६ः१०७–१०९) मा आफूले प्राप्त गरेको लिम्बू जातिको पुरानो वंशावली सर्वप्रथम प्रकाशित गरेका छन् । यस वंशावलीका अनुसार दस लिम्बूका पुर्खाहरू काशीबाट उत्तर आउँदा पाँच भाइ पहिले तिब्बतको ल्हासा पुगे र त्यसपछि लासादिङ्गको बाटोहुँदै दख्खिन झर्दा दख्खिनबाट उत्तर हानिने अन्य पाँच भाइसँग वर्तमान नेपालको पूर्वको पहाडमा भेटे । यसैकारण कतिले उत्तर भोटतिर, ल्हासाबाट हुँदै आउनेका सन्तानलाई ल्हासागोत्री र उँधो दख्खिन क्षेत्र वा काशीबाट उँभो आउने भाइका सन्तानलाई काशीगोत्री भन्ने गरेको पाइन्छ । तर धेरैको भनाइमा यिनीहरू यहीँको माटोमा उत्पन्न भएका हुन् । यस सन्दर्भमा यहाँ फेदापवासी लिम्बूहरूलाई भूइँफुट्टा भनेको स्मरणीय छ । फेदापका लिम्बूहरूलाई भीर कन्दरा फुटेर उत्पन्न भएका भनेर भूइँफुट्टा भनिँदै आएको आख्यान प्रसिद्ध छ । यहीँ उत्पन्न भएका भनेर आफूलाई यिनले भूइँफुट्टा वा आदिवासी भनिआएका हुन् (काइँला, २०७०) । त्यसबेला फेदाप राज्यमा आठ आपुङ्गी राजा (सावा येत्हाङ) हरूले राज्य गर्दथे । ती राजाहरू–
१. होन्देन हाङ
२. योकेतेत हाङ
३. चेस्वी हाङ
४. लारासो पाङबो हाङ
५. खेसिबा हाङ
६. इकाङसोहाङ
७. खादिहाङ
८. इमेहाङ थिए (चेम्जोङ,२०५९:१८) ।

प्रागैतिहासिक र आरम्भिक कालको लामो कालखण्ड व्यतीत भएपछि सावा येत्हाङ (आठ राजा) हरूलाई विस्थापित गर्दै नयाँ पुस्ताका दस लिम्बू सरदारहरूको मध्यकालको आरम्भतिर उदय भएको अड्कल गरिन्छ । सावायेत्हाङ पाङ्फे वा देशको राज्य र शासनमा अब तिनको अधिकार हुनपुग्यो । तर राज्य र शासनमा तिनको अधिकार हुन गए पनि आजसम्म नै समग्र लिम्बू जातिको सामाजिक, सांस्कृतिक र धार्मिक जीवनलाई नियमन गर्ने विधि विधान भने त्यही येत्छाम्थिम् वा बाचा हो भन्ने रहेको छ जो सावा येत्हाङहरूले निर्माण गरेका थिए (काइँला, २०७०) । ती दश सरदारहरूमा–
१. थोसोइङ काङलाइङ हाङ
२. थिन्दाङ सावारो हाङ
३. थोसिदिङ हाम्लेवा सावारो हाङ
४. थोदिङ ताङ्साक सावारो हाङ
५. योकोदिङ सावारो हाङ
६. मुगुपलुङ्मा खाम्बेक् सावारो हाङ
७. योक्फोदिङ सावारो हाङ
८. मुगुपलुङमा लाङसोदिङ सावारो हाङ
९. योक्फोदिङ इगाङ लाइङवो हाङ
१०. तोतोलि तोइङबो हाङ थिए (चेम्जोङ,२०५९:१७) ।

माथिका दश भाइहरूले सावायेत्हाङ (आठ राजाहरू) लाई विस्थापित गर्दा भीषण युद्धको रुप लियो भन्ने भनाइ छ । यसरी पुरानो पिँढीलाई विस्थापित गरी हालको पान्थर फेदेन्स्थित् आम्बेपजमा काम्गेत्लुङ्मा सुम्हाल्लुङ्मा गढीमा भेला भई एक धर्मपत्र गरे । जसअनुसार दशभाइले दशवटा यक बनाई शासन गर्ने भनेर निर्णय गरे र देशको नाम लिम्बुवान नामकरण गरे । नयाँ पिँढीका दश भाइहरू र तिनीहरूको यक निम्नछन् –
१. साम्लुप्ली साम्बा हाङ, तम्बर यक (तम्बर खोला) ।
२. सेसेने सेरेङ हाङ, मेरिङदेन यक (मेवा खोला) ।
३. थक्तक्सो आङवो हाङ, पोमाजङ यक (आठराय) ।
४. थिन्दोलुङ खोक्याहाङ, हस्तपुर यक (याङग्रोक) ।
५. येङासो पापोहाङ, यासोक–फेदेन यक (पान्थर) ।
६. सेङसेङगुम फेदाप हाङ, पोक्लाबाङ यक (फेदाप)।
७. इमेहाङ, आङदाङ यक ( इलाम चार खोला) ।
८. सोइयाक् लाहोदो हाङ,साङगुरी यक (चौविस) ।
९. ताप्पेसो पेरुङ हाङ, थालायक्मा यक (तेह्रथुम) ।
१०. ताक्लुङ खजुमहाङ, चाम्लिङ चिम्लिङ यक (छथर) (काइँला, २०७०, चेम्जोङ, २०५९) ।

राज्य सञ्चालन गर्न सजिलोको लागि लिम्बुवानको संरचनालाई सत्रथुम्को रुपमा निर्माण गरे । ती थुमहरू– १. छथर थुम, २. फेदाप थुम, ३. तमोरखोला थुम, ४. आठराई थुम, ५. इलाम फाक्फोक थुम, ६. पान्थर थुम, ७. चौबीस थुम, ८. दश माझिया थुम, ९. पाँच खपन थुम, १०. खाल्सा (सोह्र खाल्सा) थुम, ११. सवाय थुम, १२.संखुवा उत्तर थुम, १३. झल्हारा (बेल्हारा) थुम, १४. मिकलुक पहाड थुम १५. याङरुप थुम १६.मेवाखोला थुम १७. मैवाखोला थुम (काइँला, २०७०) ।

आठ राजाहरूलाई दश सरदारहरूले विस्थापन गरेका समय करिब छैटौं शताव्दीको हो भन्ने भनाइ छ । दश सरदारका राजनेताहरू र उनीहरूपछि उनका पुस्ताहरूले क्रमशः लिम्बुवानका ती यकहरूमा वा आ–आफ्नो प्रदेशमा शासन गर्दै आइरहेका थिए । त्यतिबेला गोर्खाराज्य विस्तारको क्रम्मा पृथ्वीनारायणले पश्चिमतिरका अन्य राज्यहरूलाई परास्त गर्दै लिम्बुवान आक्रमण गर्न आइपुगे । पटक पटक लिम्बुवान आक्रमण गर्दा पनि उनी पराजित भए । त्यसपछि छलकपटपूर्वक वि.स. १८३१ सालमा लालमोहर सन्धी गरी कथित् नेपाल एकीकरणको नाममा लिम्बुवानलाई नेपालमा गाभेका थिए ।

लिम्बुवान आन्दोलनको आधार
वि.स. १८३१ साउनभन्दा अगाडिसम्म लिम्बुवान एक स्वतन्त्र मुलुक थियो । लिम्बुवानी जनताको आफ्नो स्वपहिचान, स्वअधिकार, स्वतन्त्रता थियो । आफ्नै राज्यमा आफै शासक थिए । यसरी पृथ्वीनारायणसँग लालमोहर सन्धि भयो । त्योसँगै पृथ्वीनारायण सिङ्गो नेपालको राजा घोषित भए । उनले आफना् शासनअघि बढाए तर उनीसंगै लालमोहर सन्धि गर्ने लिम्बुवानका राजनेताहरूलाई कुनै पदमा राखिएन । र विस्तारै लोप हुँदै गए । पृथ्वीनारायणले देशलाई एक धर्म, एक जाति, एक भाषा, लिपि एक संस्कृतिको देशको रुपमा घोषणा गर्नपुगे र उनले कथित् एकीकरणको नाममा नेपाली राजनीतिमा द्वन्द्वको गहिरो बीउ रोप्न पुगे । एकीकरणको नाममा आन्तरिक उपनिवेशको प्रारम्भ गरे । उनले स्थापना गरेको कानुनभन्दा बाहिर परेका जातिहरू दोस्रो दर्जाको नागरिकको रुपमा दाससरह जीउन बाध्य भए । लिम्बुवानमा शासन गरेर बसेका लिम्बुवानका राजनेताहरूका सन्तानहरूलाई अति कष्टपूर्वक भारी बोकेर जीउनु पर्ने अवस्थामा पु¥याई दिए । अन्ततः पृथ्वीनारायणको धर्म, भाषा, लिपि, संस्कार संस्कृतिभन्दा फरक धर्म, भाषा, लिपि, संस्कार संस्कृति मान्नेहरू पहिचानविहीन बन्न पुगे । आर्थिक राजनीतिकरुपमा पनि अति कमजोर बनाइयो । यसरी कथित् एकीकरणको नाममा नेपाली राजनीतिमा उदाएका पृथ्वीनारायणसँगै नेपालमा लिम्बुवान पुनः प्राप्तिको मागको प्रारम्भ भएको थियो ।

करिव करिव पृथ्वीनारायणको कार्यकालदेखि पूरै राणाकालको १०४ वर्षसम्म सबै जनताको लागि आर्थिक, राजनीतिक, शैक्षिक सबै बाटोहरू बन्द गरियो ।
२००७ सालमा नेपालमा राणाशासनको पतनपश्चात देशको हरेक क्षेत्रमा नयाँ जागरण प्रारम्भ भयो । यसै क्रम्मा पल्लो किरात लिम्बुवान क्षेत्रका किपटीया लिम्बू सुब्बाहरूले अखिल नेपाल लिम्बुवान चुम्लुङ सभाको स्थापना गरे । यस संस्थाले वि.स.२००९ साल जेठ २ गतेका दिन संस्थाको नीति तथा कार्यक्रमको घोषणा गरी लिम्बूको किपट सम्बन्धी हकअधिकार प्राप्त गर्नको लागि सरकार समक्ष १८ बुँदे मागहरू राख्यो । जसमध्ये एउटा मागमा भनिएको छ– श्री ५ पृथ्वीनारायणले पूर्व लिम्बुवानमा चढाई गरे पश्चात वि.स. १८ औं शताब्दीको मध्येमा लिम्बूलाई शासन अधिकार दिएर नेपाल राज्यमा सामेल गरे, लिम्बुवान नेपाल राज्यको अन्तर्गतमा छौं औं बसेका छौं । अर्काेमा भनिएको छ– रक्षा विभाग, मुद्रा र यातायात केन्द्र सरकारमा राखी लिम्बुवान उपजाति अञ्चलका आदिम निवासी गोष्ठीहरूको रहिरहेका बन्देज अनुसार किपटको लागि पूर्ण स्वायत्त शासन केन्द्र सरकारद्वारा अनुमोदित हुनुपर्दछ । ती मागहरूको अन्त्यमा नाराहरू राखिएका छन् ती निम्न छन्– लिम्बुवान जनता एक हौं, जनवादी सरकार हुनुपर्छ, हाम्रो लिम्बुवान अमर रहोस्, इनक्लाव जिन्दावाद (संग्रौला, २०६७ः२६८) । यसपछि इमानसिंह चेम्जोङको सभापतित्वमा लिम्बुवान सुधार संघ स्थापना भयो । यस संघले लिम्बुवान खडा हुनैपर्छ, साम्प्रदायिक नाश होस, एकता हामीले ल्याउनै पर्छ, रैतीको राज हुनैपर्छ भन्ने नाराहरू तय ग¥यो र वि.स. २०११ साल जेठ २०,२१ र २२ गते इलाममा वृहत सम्मेलन सम्पन्न ग¥यो । यस सम्मेलनबाट निम्न मागहरू पारित गरेको थियो । १. लिम्बुवान प्रान्तको गठन गर्नुपर्ने । २. स्वायत्तता हुनै पर्ने । ३.सल्लाहकार सभा भङ्ग गर्नुपर्ने । ४. राजाबाट स्वतन्त्र न्यायालय अपहरण गरेकोमा विरोध गर्ने (कियाचु, २०६१) ।

पल्लो किरात लिम्बुवानका प्रतिनिधि मण्डलले वि.स. २०१३ साल मङ्सिर १३ गतेका दिन राजा महेन्द्रलाई एक स्मृतिपत्र चढाएको थियो । जुन स्मृतिपत्रमा विषयवस्तुको आधारमा मागहरूलाई खण्ड क. मा १६ वटा, ख. मा ११ वटा र ग. मा १३ वटा मागहरू राखिएका थिए । जसमध्ये एउटा मागमा लेखिएको छ– वि.स. १८३१ को सन्धिको लालमोहर किरात लिम्बुवानले उल्लङ्घन गर्न नसक्ने र राजाबाट पनि सोही लालमोहर बमोजिम गरी पाउ र उक्त लालमोहरको विरुद्धमा विभिन्न समयमा भएका सनद्, सवाल, खड्ग निशानको दफा दफामा विरोध परेकोले सो दफाहरू खारेज गर्नुपर्ने (लि.सा.वि.सं, २०५९) ।

वि.स. २०२१ सालमा भूमि सुधार ऐन् जारी भयो । यो ऐन् लागू भएपछि किपट व्यवस्थाको अन्त्य हुने निश्चित भयो । विभिन्न ठाउँमा रहेका किपटीयाहरूले विद्रोह गर्न थाले । सोही क्रम्मा धेरै पक्राउ परे । त्यस ऐनको विरुद्धमा वि.स.२०२२ साल माघ १७ गते पल्लो किरात लिम्बुवानका १७ वटै थुमका किपटीयाहरूले जुलुस तथा आमसभाको आयोजना गरे । त्यसैक्रम्मा आठराई, फेदाप, ताप्लेजुङ, मेवाखोला, तम्मरखोलाका किपटीयाहरू मेवाखोला दोभानमा भेला भए र राजासँग वार्ता गर्नको लागि ३ सदस्यीय वार्ता टोली बनाए । त्यस वार्ताटोलीले राजा समक्ष वि.स. २०२३ साल पुष ८ गते चढाएको विन्तिपत्रमा भनिएको छ– पल्लो किरात लिम्बुवानमा भूमि सुधार लागु हुँदा राजा र प्रजामा भएको सत्य सन्धिपत्र (१८३१ सालको लालमोहर) उल्लङ्घन भई थितिमा बाधा पर्ने भएकोले महाराजसामूमा साविक थिति कायम राखी यस राज्यमा भूमिसुधार लागू नगरियोस् भनी जाहेर गरेकाछौं भन्ने उल्लेख गरिएको थियो । त्यस जाहेरीको कुनै सुनुवाई भएन र वि.स. २०२४ जेठ १९ गते धनकुटास्थित् दरवारमा राजा महेन्द्र र लिम्बुवानका प्रतिनिधि मण्डलवीच भेटवार्ता भयो, सो भेट वार्तामा पनि लिम्बुवानका किपटीयाहरूको माग पूरा हुन सकेन र त्यसपछि पल्लोकिरात लिम्बुवानका किपटीयाहरूले आफ्नो अभियानलाई झन तीव्रता दिए । वि.स.२०२४ फागुन २५ गते धरानस्थित् बुढासुब्वा मन्दिर परिषरमा भेला भई सरकारसँग पुनः वार्ता गर्न जानको लागि एक प्रतिनिधि मण्डल बनाएका थिए । त्यस्तै २०२५ साल मङ्सिर १७ गते तेह्रथुमको म्याङ्लुङमा बिशाल सम्मेलनको आयोजना भयो । सो सम्मेलनले सरकारको भूमि सम्बन्धी ऐन् २०२१ मा संशोधन गरी किपट जग्गा समेत छिन्ती राजीनामा हुने कानुनी व्यवस्था गरेबाट लिम्बुवान क्षेत्रका पिछडिका गरिब किपटीयाको जग्गा जमिनको संरक्षण हुन नसक्ने ठहर ग¥यो । किपट संरक्षण नभएका किपटीया, गैर–किपटीया तथा गरीब जनताहरू धनी पूँजीपतिहरूको शोषणबाट कहिले मुक्त नहुने स्थिति उत्पन्न हुने सम्भावना देखिएको व्यहोरा पनि प्रष्ट ग¥यो । किपटीया सम्मेलनले संशोधित भूमि सम्बन्धी ऐन्बाट किपट जग्गा रैकरसरह छिन्ती राजीनामा हुने व्यवस्थाप्रति भने दुःखका साथ असहमति प्रकट गर्ने निर्णय गरेको थियो (संग्रौला,२०६७) ।
वि.स. १८३१ सालमा लालमोहर सन्धि हुनुभन्दा अघि लिम्बुवान स्वतन्त्र राष्ट्र थियो । त्यस लालमोहर सन्धिसंगै लिम्बुवान स्वतन्त्र राज्य हो भन्ने नाम निशान मेटियो । तथापि, गोर्खाली राजाले लिम्बुवानलाई लालमोहरद्वारा कुलभाइ मानेर सुभाङ्गी प्रथा अन्तर्गत् उच्चतम स्वायत्तता प्रदान गरेका थिए । समयको गतिसंगै राज्य (नेपाल) बलियो हुँदै जाँदा लिम्बूहरूको स्वायत्ततामा पनि राज्यको र सरकारको हस्तक्षेप बढ्दै गयो । हालको समयमा आएर वि. स. २०२१ सालमा पल्लो किरात भनेको लिम्बुवानमा पनि सरकारले भूमिसुधार व्यवस्था लागू गरेर भूमिको नाप नक्शा गरेपछि भने लिम्बूहरूको स्वायत्तता निमिट्यान्न नै पारिदियो (काइँला, २०७०) ।

पञ्चायती व्यवस्थापछि बहुदलीय व्यवस्थाको प्रारम्भसँगै लिम्बुवान राज्यको माग पुनः सुरुभयो । तर त्यति प्रभावकारी बन्न सकेन । २०५२ सालमा शुरुभएको माओवादी जनयुद्ध र २०५८ सालमा भएको निरङ्कुश राजतन्त्रको प्रतिगामी कदमसँगै लिम्बुवान आन्दोलन फेरि नयाँढङ्गबाट उठ्न थाल्यो । २०६२ देखि शसक्त रुपमा शुरुभएको लिम्बुवान आन्दोलनका मागहरूमा संघीयता, गणतन्त्र, धर्मनिरपेक्षता, ऐतिहासिक पृष्ठभूमिको आधारमा लिम्बुवान राज्य, पूर्णसमानुपातिक निर्वाचनप्रणाली मुख्य मागहरू थिए । यिनै मागहरू लिएर अहिले करिव २५० वर्षपछि नयाँ शीराबाट सशक्तरुपमा लिम्बुवान आन्दोलन अघि बढीरहेको छ ।

अबको चुनौती
राणाशासन काल, पञ्चायती व्यवस्थामा लोकतन्त्र र बहुदलीय व्यवस्था थिएन । त्यतिखेरका ऐन्, कानुनहरू विभेदकारी थिए । २०४६ सालपछि लोकतन्त्रको बहाली भयो । बहुदलीय व्यवस्थाको स्थापना भयो । व्यावस्था परिवर्तन भयो । तर राणा र पञ्चायतीकालका ऐन् कानुनहरूलाई नै झन मजवुत र विकसित बनाएर लगियो । पृथ्वीनारायण शाहको कालदेखि लिम्बुवानले उठाउँदै आएको मागहरूलाई झन संस्थागत रुपमा राज्यले बेवास्था गर्दै लग्यो । पहिलो सिङ्गो व्यवस्था नै लिम्बुवानका मागहरूको विरुद्धमा थियो । तर अहिले जनताकै प्रतिनिधित्व गरिरहेका पार्टीहरू नै लिम्बुवानको विरुद्धमा रहेका छन् । पहिला लिम्बुवानका लागि राज्य मुख्य चुनौती थियो भने अहिले आएर दलहरू पनि चुनौतीको रुपमा थपिएका छन् । पहिला लिम्बुवानको माग गर्ने शक्तिहरू एकापसमा एकता भएर आफ्नो मुद्दाको पक्षमा गोलवन्द हुन सकेनन् । अलग–थलग नेतृत्व र मोर्चा भएर आ–आफ्नो मागहरू प्रस्तुत गरे । जसले गर्दा राज्यले उनीहरूलाई फुटाउन सफल भयो । परिणामस्वरुप, लिम्बुवानका मागहरू पूरा हुन सकेनन् । अहिले आएर लिम्बुवानको विरुद्धमा राज्य झन कठोर र अनुदार भएर गएको छ । यतिखेर लिम्बुवान एकताको आवश्यकता बढेको छ । लिम्बुवान एकताको कुरा गर्दा लिम्बुवान एकता किन ? के का लागि ? भन्ने कुरामा पहिला प्रष्ट हुनुपर्दछ । अनि लिम्बुवान एकता कसरी गर्ने भन्ने बहस हुँदै जानु उपयुक्त हुन सक्दछ । यसरी लिम्बुवान राज्य प्राप्ति गर्ने सन्दर्भमा रहेको लिम्बुवानका आन्तरिक चुनौतीहरूमा लिम्बुवानका नेतृत्व र पार्टीहरू एकहुन नसक्नु प्रमुख र पहिलो चुनौती रहेको छ । दोस्रोमा कुनै दल लिम्बुवान नेपालबाटै स्वतन्त्र हुनुपर्दछ भन्नेहरू छन् । कुनै दल सिक्किम र दार्जीलिङसहितको ग्रेटर लिम्बुवान हुनुपर्दछ भन्नेहरू पनि छन् । यसरी लिम्बुवान आन्दोलनकारीहरूबीच नै लिम्बुवानको मुख्य मागमा फरक फरक विचार देखिनु अर्को चुनौतीको रुपमा रहेकोछ । र बाह्य चुनौतीको रुपमा चाहिँ नेपालको अहिलेको प्रमुख राजनीतिक पार्टीहरू लिम्बुवान राज्यको मागमा असहमत हुनु र लिम्बुवानको सिमाना अरुण–सप्तकोशी पूर्वको नौ जिल्लामध्ये झापा, मोरङ, सुनसरीलाई मधेसी लगायतले दाबी गर्नु अर्को चुनौतीको रुपमा रहेको छ ।

अन्त्यमा
लिम्बुवान राज्य स्थापनाको मुद्घा लामो समयदेखि निरन्तर उठेको मागको रुपमा रहेको छ । अहिलेका प्रमुख मागहरूमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र, पहिचानमा आधारित संघीयता, धर्मनिरपेक्षता, पूर्णसमानुपातिक निर्वाचन प्रणाली, आदिवासी÷जनजाति अधिकार सम्बन्धि संयुक्त राष्ट्र संघीय घोषणा–पत्र र आई.एल.ओ. अभिसन्धि १६९ लाई कार्यन्वयन गर्नु पर्ने आदि मुख्य मागहरू नै लिम्बुवानी जनताको आमूल परिवर्तनकारी मुद्दाको रुपमा रहेका छन् । एकात्मकवादी दलहरू र राज्यको व्यवहार हेर्दा यी मुद्दाहरू पूरा हुन नदिन बलियो पर्खाल भएर उभिने सङ्केत मिल्दछ । अब फेरि संविधानसभाबाटै लिम्बुवान राज्य प्राप्त हुने सम्भावना न्यून हुँदैगएको छ । त्यसकारण, लिम्बुवान राज्य प्राप्तिका लागि सम्पूर्ण लिम्बुवानका शक्तिहरू एक भएर लिम्बुवान विरोधी र एकात्मकवादीहरूको पर्खाल भत्काउन नयाँ शीराबाट नयाँ उचाइमा लिम्बुवान आन्दोलनको आँधीवेहरी सिर्जना गर्नु एकमात्र बाटो बचेको छ ।
Email: khambekmakhim@gmail.com

मूलस्रोतः
याक्थुङ् आवाज वार्षिक, वर्ष–६, अङ्क–६, बैशाख २०७१ (किरात येले तङ्गप् ५०७४), प्रकाशकः लिम्बु विद्यार्थी मञ्च, धनकुटा, सम्पादकः भविन्द्रकुमार सेर्मा र खगेन्द्र चेम्जोङ लगायत ।

सन्दर्भसूची
काइँला, वैरागी । २०७०। आदिम लिम्बू परिवार, कुल, वंश र समाज नियमनको विधि व्यवस्था । लाहादङ्ना–सुहाम्फेबा मुन्धुमः आख्यान र अनुष्ठान । वेलायत: लिम्बू भाषा तथा साहित्य प्रकाशन, वेलायत/ब्रुनाई ।
कियाचुः किरात याक्थुङ चुम्लुङ । २०६१। इमानसिंह चेम्जोङ व्यक्तित्व र कृतित्व । ललितपुरः किरात याक्थुङ चुम्लुङ, ललितपुर ।
चेम्जोङ, इमानसिंह । २०५९ । किरात इतिहास । ललितपुरः किरात याक्थुङ चुम्लुङ, ललितपुर ।
भ्यान्सिटार्ट, कर्नेल । १९०६, १९११ ई.। गुर्खाज । अफिस् अफ द सुपरिटेन्डेण्ट, गवर्मेन्ट प्रिन्टिङ् पे्रस, इन्डिया, हल एशियन एजुकेसनल सर्भिसे, न्यु दिल्ली १९०१ ई. । पृ. १०७–१०९, १२२–२७ ।
लि.सा.वि.सं: लिम्बू साहित्य विकास संस्था । २०५९ । पल्लो किरात लिम्बुवानका मागहरू । काठमाडौं: लिम्बू साहित्य विकास संस्था, काठमाडौं ।
संग्रौला, नारायणप्रसाद । २०६७ । पल्लो किरातको किपट व्यवस्था । काठमाडौं: श्रीमती अम्बिकादेवी संग्रौला ।

दसैं किन मनाउन मान्दैनन लिम्वूवानका लिम्बुहरु-

दसैं किन मनाउन मान्दैनन लिम्वूवानका लिम्बुहरु- 

केदार उप्रेती

लिम्वूवुढापाकाहरुका अनुसार पहिले दशै लिम्वूहरुले मान्दैन थिए । लिम्वूहरु आफनो मौलिक चाड पर्वहरु मान्ने गर्दथे । वि सं १८३१ पछि लिम्वूहरुलाई दशै चाड मान्न लगाईएको विभिन्न लिम्वूवानमा पाईने पुराना कागजपत्रहरुमा उल्लेख गरिएको भेटिन्छ । पुर्वमा वसोवास गर्ने किरात लिम्वूहरुले दशै नमान्दा गोरखा राजावाट विभिन्न कार्वाहीहरु हुने भएकोले दशै पर्व लिम्वूहरुलाई जवरजस्ती मान्न लगाईएको मुन्धुमविद भरत तुङ्घङ वताउँछन् । वि स १८३१ सालमा लिम्वूवान गोरखाका शाह राजाले षडयन्त्रपुर्वक लिम्वूहरुसंग सम्झौता गरी अरुण कोशी पुर्वको लिम्वूवान भु–भाग माथि अधिकार जमाए । त्यस पछि लिम्वूवानका विभिन्न क्षेत्रहरुमा आफनो किल्ला निर्माण गर्न सुरु ग¥यो ।लिम्वूवान युद्ध गरेर जित्न नसकेपछि लिम्वूवानको जगरवगर, (जल, जंगल जमिन, जडिवुटी) खोलाको तितेमाछा, भीरमौरी आदि तिमीहरुकै हो भनि झुक्याएर सम्झौता गरे । त्यस पछि विस्तारै लिम्वूवानमा गोरखाको शासन वढदै गयो । यही क्रममा गोरखाले लिम्वूवानका लिम्वूहरुलाई दशै मान्न लगाईएको वताईन्छ ।

वि सं १८४३ मा रणवहादुर शाहले लिम्वूहरुलाई दशै अनिवार्य मान्नु भनि लालमोहर दिए । लालमोहर लिम्वूवानका लिम्वूहरुलाई दिएपछि वि सं १८४८ सालमा पुर्वमा वसोवास गर्ने लिम्वूहरुमा दशै मान्ने नमान्ने विवाद नै भयो ।हिन्दु धर्म मान्ने या आफनो परम्परा संस्कृति मान्ने भन्ने विच दुई समुह निर्माण गरी लिम्वूहरुलाई विभाजन गरियो । यत्तिमात्रै नभएर दशै नमान्ने लिम्वूहरुलाई कार्वाही गर्न सुरु गरियो । वि सं १८४८ पछि लिम्वूवानका लिम्वूहरुलाई दशै मान्न वाध्य वनाईयो । यदि दशै नमाने सुव्वाङगी र किपट खोस्ने जस्ता कार्य शाह राजाहरुले गर्न थाले । विस्तारै लिम्वूहरुको परम्परागत चाडवाड भन्दा वढी दशै मान्ने उर्दी जारी भयो । यसकारण दशै लिम्वूहरुको मौलिक चाड नभई लादिएको चाड भएको लिम्वूवानमा पाईने पुराना कागजहरुले प्रष्ट पार्छन् ।वि सं १८४८ साल पछि लिम्वूवानका सुव्वा, कार्वारी र जिम्मावालहरुले अनिवार्य नौ दुर्गा भवानीको पुजा आजा गर्नुपर्ने , दशै मान्नका लागि घर लिपपोत गर्नुपर्ने र नयाँ लिपपोत गरेको घरको भित्तामा अनिवार्य वलि दिएको खसी वोका, परेवा, राँगा, सुगुरको रगतमा हात तथा पैताला डुवाई छाप हान्नुपर्ने उर्दि जारी भयो । दशै सकिए पछि कार्तिक महिनामा लिम्वूवानमा वसोवास गर्ने लिम्वूहरुले दशै माने की मानेन् भनेर फेरीवाला जोगीको भेषमा जय गोरखनाथ भन्दै जासुस गर्न शाह राजाले पठाउँथे । लिम्वूवानको गाँउ गाँउ जोगीको भेषमा पुगेका गोरखनाथहरुले गरेको रिपोर्टिङको आधारमा लिम्वूहरु कार्वाहीको भागिदार वन्नु पथ्र्यो ।

यसरी लिम्वूवानमा वसोवास गर्ने लिम्वूहरुलाई दशै मान्न लगाईएको रणवहादुर शाहको पालामा लिम्वूहरुलाई दिएको लालमोहरले पनि प्रष्ट पार्दछ । प्रकृतिपुजक लिम्वूहरु यस भन्दा अगाडी आफनो कुल देवताको पुजा अर्चना गर्दथे । विशेष गरेर वाली भित्रयाउने समयमा चासोक (न्वागीपुजा) गर्दथे । त्यस्तै वाली लगाउने समयमा यक्वापुजा गर्ने गर्दथे । नयाँ वर्षकोरुपमा माघेसंक्रान्ती (कक्फेक्वा तङ्नाम्) मान्ने र साउने संक्रान्तीलाई (सिसेक्पा तङ्नाम) कोरुपमा मान्ने गर्दथे । लिम्वूहरु प्रकृति पुजक भएकोले मठमन्दिर र मुर्ति पुजा गर्देनथिए

 ।लिम्वूवानमा निशान पुर्वी नेपालको विभिन्न क्षेत्रमा दशैको समयमा निशान निकाल्ने चलन छ । पुर्वको मुख्य ऐतिहासिक गौडा मानिएको धनकुटामा ९ वटा निशान छन् । ती ९ वटा निशानलाई हरेक वर्षको दशैको सप्तमी तिथि अर्थात फुलपातीको दिन प्रर्दशन गरिन्छ । विभिन्न पुराना हात हतियार सहित हाल धनकुटामा रहेको निशान देवी मन्दिरवाट विषेश पुजा आज गरी नेपाली सेना र प्रहरीको सलामी पछि धनकुटाको टुडीखेल सम्म पु¥याएर पुजा आजा गर्ने गरिन्छ ।धनकुटामा रहेका ९ वटा निशान मध्ये एउटा जंगी निशान, श्रीजंग पल्टनका ४ वटा, ईन्द्रध्वज गणका ४ गरी जम्मा ९ वटा रहेका छन् । श्रीजंग पल्टन अहिले नेपालको रामेछाममा छ भने ईन्द्रध्वज गण झापामा रहेको छ । यसरी पुर्वको लिम्वूवानमा हुने युद्धहरुमा आँउदा यी निशानहरु धनकुटा ल्याईपु¥याएको मुन्धुमविद भरत तुङघङ वताउँछन् । यसैगरी धनकुटाको जस्तै अरु निशान लिम्वूवानको विभिन्न क्षेत्रमा छन् ।छथर, पान्थरका सुव्वाहरु संग अझै पनि निशानहरु छन् । जस अनुसार धनकुटा जिल्लाको छथर ताङखुवामा २ वटा नगरा, हातहतियार सहितको निशान छन् । ताङखुवामा पनि हरेक वर्ष दशैको नवमीको दिन विशेष पुजा आजा गरी मन्दिरवाट वाहिर निकाली करिव ३ किलोमिटर टाढा सम्म पु¥याएर मौलोडाँडा भन्ने स्थानमा पुजाआजा गर्ने गर्दछन् । ताङखुवाको निसान छथरका खजुम पारघरी लिम्वू र खजुम चोङवाङ लिम्वूहरुले राखेका छन् ।यस्तै अर्काे निशान लिम्वूवानकै छथर क्षेत्र अन्र्तगत तेह्रथुम जिल्लाको सुदाप र ओख्रेमा पनि छन् । ओख्रे गाविसमा नगरा, पुराना हात हतियार अनि तोप सहितको निशान छ । यो निसान खेवा तूम्वा लिम्वू संग छ भने भने अर्काे सुदाप गाविसमा पुराना हात हतियार र नगरा सहितको निशान छ । सो निशान खेवा मादेन लिम्वूहरु संग छ । त्यहाँ पनि हरेक सालको दशैको नवामीकै दिन पुजा आजा गर्ने र प्रर्दशन गर्ने गरिन्छ । त्यस्तै अर्काे निसान लिम्वूवानको छथर पोखरीमा पनि छ । यहाँ भने प्रर्दशन गर्ने गरिदैन । अर्काे निशान लिम्वूवानको पान्थर थुम हालको पाँँचथर जिल्लामा पनि छ । पाँचथरमा पनि योङहाङ लिम्वूहरुले हरेक वर्षको नवमीकै दिन प्रर्दशन गर्ने गर्दछन् । यहाँ भने निशान प्रर्दशन गरिनुका साथै नचाउने गरिन्छ ।वि सं १९४० सालमा चैनपुरवाट रणोद्धीपसिं राणाको पालामा धनकुटा लिम्वूवान हेर्ने गौडा सरे पछि वि सं १९४२ साल देखि निशानको पुजाआजा गर्न थालिएको वताईन्छ । विभिन्न शक्तिकोरुपमा मानिने निशान पुर्वी लिम्वूवानमा करिव १५ वटा छन् । लिम्वूवानमा रहेका सवै निशानहरु श्रीजंग पल्टनका निशानहरु हुन् भन्ने गरिन्छ । तर लिम्वूवानको पुर्खाैली भुमी र परम्परागत संस्था विषयमा विद्यावारिधी गर्दे गरेका कमल तिगेलाका अनुसार सरसर्ती हेर्दा १५ थान निशान देखिएता पनि धनकुटाका नौ थान निसानहरु वस्तवमा जंगी निसान, श्रीजंग पल्टनको निसान र ईन्द्रध्वज गणको निसान गरी तीनवटा मात्रै हुन । यसमा अनि र पनि हुने गर्दछ । जसको अर्थ अगाडी निसान र पछाडी निसान भनेर वुझिन्छ । यसमा चार थान निसानको प्रयोग हुन्छ । यी निसानहरुको साथमा पाले निसानहरु पनि हुन्छन् । जंगी निसान एउटै मात्र हुन्छ । धनकुटा वाहेक अरु क्षेत्रमा रहेका निसानहरु श्रीजंग पल्टन अन्र्तगत पछि राखिएका हुन् । सेन राजाकै पालामा समेत लिम्वूवानमा नगरा निसान दिने चलन भएकोले यि निसानहरुको वारेमा थप खोज अनुसन्धान गर्नुपर्ने देखिन्छ

।दशै नमान्दा मृत्यूदण्ड शाह राजाहरुले पुर्व लिम्वूवानमा वसोवास गर्नेहरुलाई अनिवार्य दशै मान्नुपर्ने उर्दि जारी गरे पछि धनकुटाको आसपासमा वसोवास गर्ने अठप्रे (आठपरीय) जातिहरुले दशै नमान्दा दुई जनालाई मृत्यूदण्ड दिई शहिद वनाईयो । जंगवहादुर राणा प्रधानमन्त्री भएको समयमा दिईएको यो मृत्यूदण्डमा नाम्रीहाङ र रिदमा नाम गरेका दुई पुजारीलाई झुण्डाएर मारिएको हो । आठपरीया जातिहरु अहिले पनि दशै मान्दैनन् । उनीहरु वाली भित्रयाउने समयमा (कात्तिके पुर्णिमा) मा वाडाङमेट चाड मान्दछन् ।

 उनीहरुले यो चाडमा आठपरीयाहरुको घरघरमा पुगी च्यावु्रङ नाच्दैसि

पैले माग्यो सुनै पगरी…..

राजाले दियो कालो पगरी….

भावी कर्मले यस्तै लेख्यो …..

यही पगरीले खायो ज्यान …भन्दै गीत गाउने गर्दछन् ।

 यसरी पुर्वमा वसोवास गर्ने आदिवासी लिम्वूले मात्रै होईन धेरै जसो जनजातिहरुले पहिला दशै मान्दैन थिए । तर पछि जर्वजस्ती शाहवंसिय राजाले दशै पर्व मान्न भनी लगाएको उर्दीको कारण मान्न थालिएको हो । पछिल्लो समयमा केही सचेत आदिवासी जनजातिहरुले दशै आफनो चाड नभएको भन्दै मनाउन छाडेकाछन् ।

आध्यात्मिक र भौतिकबाट मुन्धुम

मुन्धुम् र भौतिकवादी दृष्टिकोण

मुन्धुम् संसारको सृष्टि,मानव जगतको भलो र

प्रगति गर्ने विषय वा सार संक्षेप नै वास्तविक

मुन्धुम्को सारतत्व हो। मुन्धुम् शब्दको उत्पति मुन

+हल्लिनु थुम+दुम–जोडिनु मुन+दुम–मुन्धुम् हुन्छ।

अथवा हल्लीरहने शति्शाली तत्व जोडिएर कुनै अर्थ

लाग्ने वस्तु वा सिर्जना हुने शब्दको नाम नै मुन्धुम् हो।

मुन्धुमको अर्थ

खाम्बोङ्बा लुङबोङ्बा अथवा सावा येत्हाङहरुको प्राचीन

भाषा,माङ्वाणी (माङ इङघङ) देव भाषा जो मुहिगुम्

अङ्सी,देवअङसीहरुको वाणी वा मौखिक

शास्त्रादीहरुलाइ मुन्धुम् मानिएको छ।

मुन्धुम भित्र थकसाप मुन्धुम (लिखित शास्त्र) पेसाप

मुन्धुम् (टिप्पणी शास्त्र) थुङसाप मुन्धुम् (मौखिक

शास्त्र–श्रुति परम्परा) सक्सक् मुन्धुम् (कागज शास्त्र)

र साम्यो मुन्धुम् (धर्म शास्त्र) शास्त्रहरुलाई

समग्रमा साम्जिक वा चाम्जिक मुन्धुम् मानिएको छ।

श्रुति कथा,आख्यान,लोक साहित्य र

गाथाहरुको समष्टीगतरुप नै मुन्धुम्को आधार हो।

थुङसाप मुन्धुम् (श्रुति शास्त्र)

तथा साकमुरा वादेम्मा मुन्धुम् अनुसार

मेन्छाम्याप्मी पाक्तेल्ले

मुजिना खेयङ्ना (इश्वररुपि स्त्रीरुप) मस्त जवानी भइ

यौनतृष्णाले छट्पटिएर रुखमाथि खुट्टा हल्लाउँदै

हावा खाइ बस्दा हावाको माध्यमले

मुजिना खेयङ्नाको योनीमा कालो बायु (इश्वर–

माङ्को विर्य) प्रवेशगरि जन्मेका सुसुङगे लालाङगे

(युकपुङ्गेन् सावाङगेम्बा) नै प्रथम मानव पुत्र मानिन्छ।

अर्थात शास्त्रीय मुन्धुमले भन्छ कि सुनले

बनाउँदा पनि मान्छे बनेन्। चाँदि प्रयोग

गरी बनाउँदा पनि मान्छे बनेन। अर्को शब्दमा तत्वले

जीवन बनेन्। बाजेबाट बाबु जन्मियो,बाबुबाट

छोरा जन्मियो,छोराबाट नाति जन्मियो। अर्थात

जीवन बन्नलाइ जीवन नै चाहियो/चाहिन्छ। यसलाइ

अङ्ग्रेजीमा "Law or theory अफ Biogenesis" भनिन्छ।

मुन्धुम् अनुसार जीवाङ्स

भनेको सिमिक्ला खाप्पु,वहिचेल्लेक्ना,वादुम्–पक

्वा वा आकाशे

पानी जो ढुङ्गाको खोपिल्टो वा कुनै पानी जम्ने

ठाँउमा जम्मा भई त्यो पानीमा आवश्यक जीवांशहरु

जम्मा हुन गई तागेरानिङ्वाफु माङको आशीर्वादले

मानिसको सृष्टि भयो।

यसरी मानिस वा जीवको उत्पति हुने सिद्धान्तलाइ नै

मुन्धुमले अघि सारेको छ। मुन्धुम्मा थुप्रै माङहरु उत्पन्न

भई विभिन्न् सिर्जनाहरु गरेको मुन्धुमले वर्णन गर्दछ। तर

बुझनु पर्ने कुरा के हो भने समयक्रम अनुसार ब्रह्माण्ड र

पृथ्वीमा भएका सम्पूर्ण वस्तुहरु परिवर्तन हुँदै जाने

निश्चित अवस्थालाई श्रुति परम्परामा माङ(इश्वर)

को उपस्थिति मानिएको छ।

डार्विनको विकासवादी सिद्धान्त अनुसार बाँदरले

मानिसको रुप लिन पुगेको हो। त्यो वैज्ञानिक

तथ्यलाइ स्वीर्कानै पर्छ। तर अब

संसारमा भएका बाँदरहरु बाँदर नै रहि रहनेछन्। बाँदरबाट

मान्छे बन्ने वातावरणको परिवर्तन क्रम

गुज्री सकेको छ। यो वैज्ञानिक तथ्यलाइ स्वीकार

गर्दछौ भने यी मुन्धुम्का लोक आख्यान र शास्त्रीय

मुन्धुमी काब्यलाई पनि स्वीर्कानै पर्ने हुन्छ।

“थो खाम्छी छिरीरो खाम्लन्दी साःमा (साःमेन्छा)

लुङ्छी छिरीग लुङबोङ्बा साःमा

मेन्छाम तुम्बुमा याप्मी तुम्बुमा

मुजिनामारो खेयङनामाआः

थाप्साङ लन्देआङ लदेन लन्देआङ

थो फक्ताङलुङ्मेत्थो पेन्बेन वामेत्थो,

चुक्मु नेन्छिङ्ङाङ् हिङ्मु नेन्छिङ्ङाङ्

चुक्मु लोरेल्य हिङमु लोरेल्य” भन्ने मुन्धुमी लोक

आख्यानलाई पनि स्वीकार्नै पर्ने हुन्छ।

जब “सियाक्पे थेयाक्पे फक्ताङ्लुङ पेन्बेन्लुङ

माङजिरी माङ्लःदा (माङ्गन तेम्बे)

तेन”मा ढुङ्गा माटो र हावा पानीद्दरा जन्म

भएकी मुजिना खेयङ्ना मस्त जवानी हुन्छिन्

अनि मुन्धुमी भाषामा यसरी गर्भधारण हुन पुग्छिन्।

लक्लेलक लकले पेलीरक पान्लो

थो सिन्युक् पिबारो मुदेन पिबारो

थो सुरावेत तेम्बे काम्फोना तेम्बे

थोसु इङबेल्लो खाङला इङबेन्न्

योसु इङबारो सुरा इङबेन्न्

लक्लेलक लकले पेली र पारे

यो साङगफे कफे नाङवामा चङधो

मुजिनामाग खेयङनामाग

कुजेक् ....

सिसा केःरेआङ मेन्छीन् केःरेआङ

साम्मिःत् मुक्तेआङ केजङ् मुक्तेल्ले

यो साङगफे कफे नावामा चङधो

लिङगफे कफे नावामा चङधो

केरुङ तोसेल्ले कुहिम तोसेल्ले

साम्मिःकरक मुक्ते केजङरक मुक्ते

साम्मिःत्ले मुतुः केजङ्ले मुत्तुआङ

मुजिङनामाग खेयङनामाग

आबुरक लाःरुरो सारुङरक लाःरुरो।

मुन्धुममा यसरी सर्वप्रथम मानवको गर्भधारण

हिमालमा भएको छ।

यता रुसी आँखा अनुसन्धानकर्ता एवं वैज्ञानिक

अर्नस्ट मुल्भडसेभ (Ernst Muldashev) को इन्टरनेशनल

एकेडेमी अफ साइन्स युन (१९९६) द्वारा प्रकाशित

इन्टरनेशनल एक्सपेडिसन फर ह्युमानिटी ओरिएन्टल

रिसर्च (International expedition for oriental

research)पुस्तकमा मानव

जातिको उत्पति हिमाली श्रृङखला (फक्ताङलुङ) र

मानसरोवर छेउछाउ भएको उल्लेख गरिएको छ।

त्यहाँ उत्पति भएका मानवहरु विकसित अवस्थामा पुगेर

चारतिर लागेका थिए।

उल्लेखित मुन्धुम् र वैज्ञानिक अन्वेषणहरु विचार

गर्दा मानव सृष्टि र मानव विकाशको मूल

थलो यही हिमवत् खण्डको कैलाश पर्वत

वा फक्ताङलुङ सरहदभित्र भएको थियो। प्रसिद्ध

पश्चिमी विद्धान डा.स्वेलभेन लेभीले याक्थुङ (लिम्बू)

हरुको सम्बन्धमा लेखेका छन “त्यो हिमाल

वास्तवमा उसैको हो जो त्यहीँ आदिकालदेखि बसिरहेका थिए

र अहिले पनि बसि रहेकाछन।” माक्सवादी विद्धान

फेडरिक एंगेल्स(Frederick Engels) को भनाई अनुसार

पनि “एसिया नै मानव जातिको उत्पति स्थल हो।

मानव शास्त्रीहरुको वैज्ञानिक खोज र

विद्धानहरुको अनुमान जस्तै मुन्धुमभित्र

संसारको सृष्टिवारे चाख लाग्दो र वैज्ञानिक

दृष्टिकोणसंग मेलखाने

मुन्धुमी भाषाहरुको प्रयोग भएको पाइन्छ। युङ्पुङगेन

सावाङगेम्बा सिकार गर्न फङदुरा(काश)

चङधो वेक्तुरा चङधो उकालो लाग्छन्। मुन्धुम् अनुसार

उस बेलाको माङ्गन तेम्बे (माङहरुको घुमफिर गर्ने ठाउँ

वा समथल मैदान,वर्तमान फक्ताङ्लुङ हिमाल वरिपरि)

तिर उकालो लागेको ब्याख्या भएबाट के बुझिन्छ भने

अहिले पहाड र हिमश्रृङखला भएर

उभिएका हिमाली श्रृङ्खलाहरु अग्लिने क्रम

जारी थियो। अहिले जस्तो विशाल हिमाल पर्बत

भएर अग्लि सकेको थिएन् र नदी किनारतिर

काशका गाँजहरु फुलेको थियो।

भूगर्भशास्त्रीहरुको मत अनुसार हिमाल

भूखण्डको निर्माण आजभन्दा करिब साढे १२ करोड

बर्ष अगाडी उत्तरको लुरेसिया(Laurasia) र

दक्षिणको गोण्डवाना ल्याण्ड (Gondwana Land)

का रुपमा बाँडिएका जमिनका केवल

दुईओटा ठूला भूखण्डहरु साढे ६ करोड बर्ष अगाडी आएर

वर्तमानका विभिन्न दीपहरुमा बाँडिनु

अगाडी वर्तमान नेपालको भूभाग टेथिस

सागरको गर्भभित्र लुकेको थियो।

(मेहरी दत्ता १९८५;१५,१७)। वर्तमान दक्षिण

एसियाली उपमहाद्धीप सरिसृपहरुको युग अथवा मध्य

जीवकल्प(Mesozoic)सम्म अफ्रिकी महादेशसंग

जोडिएको थियो। पछि आएको भौगोलिक

हलचलमा समुन्द्रको दक्षिणी पिँध पेलिने तर

उत्तरको तिब्बती ढालले सर्न नदिने हुँदा समुन्द्र सतह

चुलिदै गएको थियो। यो परिवर्तनको लहरमा कतिपय

जमिनका उच्च भू–भागहरु पानी भित्र डुब्न पुगे र

कतिपय सागर भित्रका भू–भागहरु उच्च

भूमि वा पहाडका रुपमा उठ्न पुगे।

यही हलचलकै क्रममा महादीपीय विस्थापनका कारण

अफ्रिकासंग जोडिएको भू–भाग समुन्द्रमा धस्न

गयो र उत्तरतर्फ भएको टेथिस सागरको भू–भाग

माथि उठ्न गई चुरे,महाभारत र कतिपय उच्च पहाडी भू–

भागको निर्माण हुन पुगेको थियो। तिब्बतीय

पठारतिर विशाल ढिक्के नुन खानी हुनुलाई

त्यहीँ समुन्द्रको नुनपानीलाई कारण मानिएको छ।

यी वैज्ञानिक तत्थ्य अनुसार आज

देखिएका पहाड,हिमालहरु एकै पल्ट निर्माण

भएका थिएनन्। समुन्द्री टेथिस अग्लो हुने क्रमसंगै

त्यहाँ भएका एक कोषिय जीवहरु

पनि पानीको सतहमा आएका थिए।

वैज्ञानिक अनुसन्धान अनुसार पृथ्वीमा आइरन–

सल्फाइड भएको महासागरीय पिँधको उष्ण

चट्टानमा अन्दाजी अढाई अरव बर्ष देखि ४ अरव बर्ष

अघिको समयअवधिमा जीवको पहिलो रुप अल्गी–

वैक्टेरिया जीव–कोषको उत्पति भएको थियो।

डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्त अनुसार

अमिवाबाट जीवहरु र मानव सम्मको विकास

भएको हो। सम्भवतः यो विकास हुने क्रम पहाड र

हिमालको अग्लाई एकै साथ हुँदै गयो। मुन्धुमले

पनि यही विकासवादी सिद्धान्तकै

आधारमा ब्रह्माण्ड र

संसारको सृष्टि जीवहरुको उत्पति र

फक्ताङलुङमा (कुम्भकर्ण हिमालमा)

ढुङ्गा माटोद्धारा मुजिना खेयङ्नाको जन्म

भएको हो भनेर ब्याख्या गरेकोछ। जीवहरुको उत्पति र

विकास हुने क्रम भई सकेर पनि अहिले देखिएका पहाड

र हिमालहरु भने क्रमश अग्लिन्दै

जाँदा अहिलेको अवस्थामा पुगेको हो।

श्री मदन मणि दीक्षित अनुसार नेपाल भनिने

भूमिको इतिहास करिव ७ करोड बर्ष

पुरानो भएको अनुमान गरिएकोछ।

महाभारतमा हस्तिनापुरको नाम ५२ पटक उल्लेख

गरिएकोछ तर हिमालयको नाम दुईसय ५४ पटक उल्लेख

गरिएकोछ। यसबाट हिमालय वरिपरिको मानव

सभ्यता र नेपालको अस्तित्व धेरै पहिले नै सुढृढ भई

सकेको थियो भन्ने कुरा बुझ्न सकिन्छ।

अनुसन्धानकर्ताहरुले तिब्बतमा लाखौं बर्ष

पुरानो बोन धर्मका चिहान साथै अन्य मानव अवशेषहरु

फेला पारेका छन्। आर्यावर्तको प्राचीन

साहित्यहरुलाई हेर्दा हिम प्रदेशका प्राचीन

जातिहरुका नामहरु भेटिन्छन्।

जसमा मुख्यतया खम्बोज,दरद,किरात,शक,यवन

(याक्थुङ?) खस आदिका नामहरु विशेष उल्लेखनीय

रहेका छन। सुप्रसिद्ध इतिहासकार श्रीराम गोयलले

पनि आर्यहरुको आगमन अगाडी नै किरात

जातिको यस हिमालय वरिपरिको क्षेत्रमा बसोबास

भईरहेको तथ्यको पुष्टि गरेका छन्।

अफ्रिकामा पाइएको “लुसि” भनिने मानव

भग्नावशेषलाइ वर्तमान मानवको पहिलो पुर्खा भनेर

पश्चिमी अनुसन्धानकर्ताहरुको दाबी रहे पनि “बहुमत

मानवशाश्त्रीहरु एसिया क्षेत्र नै मानव उत्पति स्थल

हुनु पर्छ” भन्ने निर्क्योलमा एकमत देखिन्छन्। हिन्दु

धर्मशास्त्रले मानव उत्पति स्थल हिमालयतिर

भएको सङ्केत गर्दछ। यही सङ्केतलाई मुन्धुमले विस्तृत

रुपमा वर्णन गरेको छ। सन १९८० मा नेपाल

अमेरिकी संयुक्त अभियान दलले नेपाल

बुटवलको तिनाउ

नदीको दायाँ किनारमा रामापिथेकस (राम नरवानर)

वा बुटवल नरवानरको बायाँ बङ्गाराको अवशेष

चट्टानमा भस्मिभूत(Fossilized)

भएको अवस्थामा फेला पारेका थिए। उक्त राम

नरवानरको बङ्गारालाई चुम्बकीय विधीबाट

समयको परीक्षण गर्दा एक करोड दश लाख बर्ष

अघिको अनुमान गरिएको थियो। इतिहास र

संस्कृतिविद् भुवनलाल प्रधान अनुसार “एक करोड बर्ष

भन्दा अगाडि नै

हिमाली भेगको फेदीमा प्रागमानवको प्रादुर्भाब

भईसकेको थियो। लिम्बूहरुको साम्जिक मुन्धुम् अनुसार

इम्बिरि याङधाङवा (तमोर) को किनार “मुधिङगुम

लेक्वा” मा मुजिना खेयङनाको जन्म भइ फक्ताङलुङ

हिमालको फेदीमा रहेको मारुङफुक्को पारुङफुक्कोबाट

आदी मानवहरुको मानव सभ्याता शुरु भएको थियो।

ति ठाउँहरुलाई मुन्धुम्मा “मना पोङदेन”

वा मानवको सृष्टि स्थल मानिन्छ।

गुरुङहरुको आदिम वस्ति भनिने अन्नपूर्ण मलखुगेर

भञ्ज्याङ् दक्षिण तर्फ क्होलःसोँथर अर्थात

क्होलः सोप्रे (तीन हजार तीन सय ३० मीटर) हुनु

जस्ता प्रमाणहरुले आदिम मानवहरु हिमालबाटै

फैलिएका थिए। यी आदी(Indigenous) मानवहरुले

ब्रम्ह्माण्डका ग्रहहरु दायाँबाट बायाँ घुमे

जसरी आफ्ना साधन (जाँतो,घट्ट,) साथै

आफ्ना धार्मिक एवं सांस्कृतिक अनुष्ठानिक (के

लाङ,येवा लाङ,साखेवा सिलीहरु) कार्यहरु गर्दा घर

तरुलले दायाँबाट थाङग्रो चढे जस्तै दाँयाबाट

बायाँ घुम्ने विधि विधानहरु चलन

चल्तीमा ल्याएका थिए।

यी विधिविधानहरुको शुरुवात गर्ने

खाम्जिरी खाम्बोङ्सा वा सावा येत्हाङ वंशहरु

यही फक्ताङ्लुङ पेन्बेनलुङ

वरिपरि उत्पति भएका तागेरा निङ्वाफु

माङका सन्तानहरु जो वास्तविक Indigenous मानवहरु

थिए। तिनै सावा येत्हाङका सन्तानहरुले

आफ्नो पुर्ख्यौली शक्ति (Hereditary power)

द्धारा भारतीय उपमहाद्धीपको हिमालयबाट

झुल्किएर विश्वमा आफ्नो आध्यात्मिक तथा भौतिक

शक्तिको परिचय दिएका थिए।

नेपालमा भएका विभिन्न जनजातिहरुमा अहिसात्मक

संस्कारको मुन्धुम् संस्कारगत प्रमाणहरु पाइए झैं

विश्वका अन्य भागमा बस्ने

जनजातिहरुमा पनि यस्तो सत्य संस्कारको अवशेषहरु

पाइन्छ। दक्षिण अमेरिकाका मेक्सिकन इण्डियन

एजटेकहरु सर्व शक्तिमान इश्वरलाई धुप र तुलफूल मात्र

चढाउँने गर्दछन्। मध्य भारतका गोन्ध जनजातिहरु

पनि सर्वशक्तिमान इश्वरलाई घ्यू र चिनि मात्र

चढाउँछन्। बर्माको कारेन जातिहरु इश्वरलाई चामल र

फलफूल चढाउँने गर्दछन्। साइबेरियाको आस्तिक

जनजातिहरु शुद्ध इश्वर प्रार्थना मात्र गर्दछन्।

नेपालका लिम्बू जातिहरुले गाली सराप

बगाउँदा फेदाङमाले ७/८ वटा ढुङ्गा ठड्याउँछन्।

अनि अलग्गै एउटा मूल ढुङ्गा ठड्याएर सिन्दुर

सुपारी चढाउँछन्। रगतको छिटा सम्म पर्न दिँदैनन्। भुत

प्रेतहरुलाई भोग वलि दिने वेलामा इश्वरले नदेखुन भनेर

सो मूल ढुङ्गालाई सोत्तरले बेरेर ”कातक्वा ए मिक थेक्

थेक्“ भन्दै भगवानको आँखा छल्ने गरिन्छ।

नेपालमा भएका विभिन्न

जनजाति संस्कारमा सेतो रङलाई शुभ,प्रिय,पवित्र

रङ्को रुपमा मानिन्छ। भगवानलाई

सेतो फूल,सेतो कपडा,सेतो चन्दन चढाइन्छ।

बेहुला वेहुलीलाई सेतो र्ङगको वस्त्र पहिर्याइन्छ।

तामाङ,सेर्पा,थकाली,गुरुङहरु

फूलको सट्टा सेतो खादा (सेतो कपडा) प्रयोग

गर्दछन्। लोहोसार पर्व (नयाँ वर्ष)

मनाउँदा अविरको सट्टा सेतो पिठोले अभिषेक

गर्दछन्। जनजातिहरुमा सेतो रङ सत्य,शान्ति,अहि

ंसाको प्रतिक हो भन्ने मान्यता नेपाल र

विश्वका जनजातिहरुमा एकता हुनु उनीहरुको मूल

थलो एउटै हो भन्ने सङ्केत गर्दछ।

याक्थुङ लाजे लिम्बूवान नाममा फेरिनु अघि याक्थुङ

लाजेमा सावायेत्हाङ आठ राजाका सन्तानहरुले राज्य

गर्दै थिए। उनीहरुको एउटा विशेषता के थियो भने हरेक

देव देवी र प्रतिष्ठित ब्याति्कहरुको नाम “य” वर्णबाटै

राखिएको हुन्थ्यो। जस्तै याक्थुङबा,येहाङ

,युक्पुङगेन,यकलब्यहाङ,येबा,येमा,यल

म्बाहाङ,युमा आदि। सम्भवतःउनै

सावायेत्हाङका सन्तान दर सन्तानहरु नै

मुजिना खेयङनाका सन्तानहरु हुन। तिनै सुSसुवेङ

लाSलावेङ वा सुSसुवालिSलिम (ढुङ्गा माटोसंगै

जन्मिएका मूलबासी) याक्थुङबाहरुलाई नै आगन्तुक

शासकहरुले “सुSसुवा लिSमलिम” भन्दा भन्दै लिम्बू

भनिएको हुन सक्ने सम्भाब्यतालाई इतिहासकारहरुले

स्वीकारेका छन्।

सावायेत्हाङका सन्तानहरुले उत्क मुन्धुम्

श्रुति परम्परामा आधारित शास्त्रीय ऐतिहासिक

काब्यको थालनी गरेका थिए। येत्हाङ,फाङहाङ,

साम्बा,फेजिरी फेदाङमा,येवा,येमा,अङ्सी,येहाङ,

कान्देनहाङ,सिरीजंगाहाङ,थाक्थाक्कुम

माबोहाङ,तेओङ्सी सिरिजङ्गा,महागुरु फाल्गुनन्द

लिङ्देन,किरात भाषा तथा संस्कृति विशेषज्ञ

इमानसिंह चेम्जोङ साथै आत्मानन्द लिङ्देन

जस्ता इतिहास तथा मुन्धुमका ज्ञाताहरुले

संसारको सृष्टि,मानव उत्पति कथा तथा मानव

विकास र धार्मिक एवं सांस्कृतिक श्रुति परम्परालाई

एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा सार्दै ल्याइ

रहेका थिए,सार्दै ल्याई रहेका छन्।

मुन्धुमले वर्णन गरे झैं हिमालमा मानवको उत्पति र

विकासबारे हिमालमा पाइएका शालीग्राम र

नवपाषणकालीन ढुङ्गाका हात हतियारहरु,ताप्ल

ेजुङ,संखुवासभा,इलाम,झापा,सुनसरी,मोरङ,उदयपुर,द

ोलखा,मुस्ताङ,रामेछाप,सुर्खेत,काभ्रेपलाञ्चोक,ल

लितपुर,तनहुँ,कास्की,पाल्पा,दाङदेउखुरी,मकवानपुर र

नवलपरासी आदि स्थानमा पाइएका छन्।

यी हतियारहरुले के सङ्केत गदर्छ भने यिनै हिमाल

पहाडको आसपास मानवको उत्पति भई

नवपाषणकालीन

युगमा यी स्थानहरुमा मानिसहरुको ब्यापक बसोबास

भइ सकेको थियो। तर गाउँघरमा आफ्ना हजारौं बर्ष

अघिका पुर्खाका ढुङ्गे हात हतियारहरु नचिनेर बज्र

ढुङ्गा (सेरिलुङ) लाई पूजा गर्ने साथै

औषधीको रुपमा प्रयोग गर्ने चलन रहेकोछ।

जनकलाल शर्माका (हाम्रो समाज एक अध्ययन पृष्ठ

३५०) अनुसार ति पाषणकालीन ढुङ्गे हतियारहरु ३०

हजार बर्ष पुरानो भएको अनुमान गरिएकोछ।

भू–गर्भशास्त्रीहरुको मत अनुसार नेपालका अधिकांस

उपत्यकाहरु तलाउका रुपमा थिए। आज भन्दा २ लाख

बर्ष अगाडी धाद्रा (भुइँचालो वा कुनै कारणले जमिन

धस्सिनु वा गतिशिल प्लेटहरु एक अर्कामा

ठोक्किनु) लागी पानी निस्किएर गएको अनुमान

गरिएको छ।

दक्षिण एशियाली महाद्धिप प्लेट र तिब्बतीय भूभाग

रहेको अर्को प्लेट दुवै गतिशिल भएको हुनाले उच्च

पहाड र उपत्यकाहरुको निर्माण भएको थियो। कुनै

कारणबस ति उपत्यकाहरुबाट पानी निस्केर गए

पछि बनेको समतल मैदानहरुलाइ मुन्धुम्मा तेम्बे

(समथल,मैदान) शब्दले पुकारिएको थियो।

कुनैपनि जातिको धर्म संस्कारसंग पात्रको नाम,स्थान

र घटना अनिवार्य जोडिएको हुन्छ। मुन्धुममा वर्णन

भएका यी तेम्बेहरुले पनि तिनै ऐतिहासिक

घटनाको प्रतिविम्ब प्रस्तुत गर्दै आएकोछ।

मुन्धुम्मा वर्णन भएका केही तेम्बेहरु :–

मुरिङला खारिङला तेम्बे,साङ्गरक नुगरक तेम्बे,चेन्जेनलुङ

तेम्बे,चिङलिङ हारा (हडा) तेम्बे,काप्लिङ

तेम्बे,मिनुताखोङ तेम्बे,तेल्लेङ तेम्बे,मुना तेम्बे,नाखोङलुङ

तेम्बे,पुङलिङ तेम्बे,फेसिङ तेम्बे,इवा हडा तेम्बे,साघोङ्लुङ

तेम्बे,खङ्फोना तेम्बे,माङ्गन् तेम्बे,सुरावेत तेम्बे,खोन्दोप्

ला तेम्बे,साजारा तेम्बे,तुङ्साबा तेम्बे,लिङ्घायक तेम्बे

र पिरिङ्गे तेम्बे जस्ता कैयौं तेम्बेहरुको वर्णन

गरिएकोछ। मुन्धुम्मा वर्णन गरिएका तेम्बेहरुमा मानव

उत्पति र मानव सभ्यताको विकास भएको विश्वास

गरिन्छ।

यसरी मुन्धुम् र भौतिकवादी तथ्यमा तारतम्य मिल्नु

संयोग मात्र नभई मुन्धुमले वर्णन गरेको चराचर जगत र

मानव सभ्यतालाई केलाउँदै जान सकियो भने

अलङ्कारिक मुन्धुमी भाषाको रहस्यमय मानव

सभ्यता पत्यार नलाग्दो तर भौतिकवादसंग मेल खाने

एउटा दस्तावेज बन्न सक्छ।

सन्दर्भ सामग्री -

१.पापोहाङ” सेर्मा चन्द्र कुमार –बि.स.२०५८–किरा

त धर्म प्रश्नोउत्तर माला भाग – १

२.पन्धाक लिम्बू जसराज –सन २००६–लिम्बू

जनजातिका जीवन पछिका जीवन

धारणा तथा अन्त्यष्टि अनुष्ठानहरु

३.लिङदेनफुङ सराही साम्बा हाङयम्बु भिम बहादुर

लिबाङ र येजिरी येफःया हाङयम्बु बिर्खबहादुर

वनेम–मुजोःक्लुङ खाजोःक्लुङ मुन्धुम्

४.अधिकारी निलम शेखर– बि.स.२०५७–नेपाल

मा जातीय आन्दोलन–आरक्षण,स्वशाासन,सङ्घिय

राज्यतर्फ–पृष्ठ–३१