लिम्बूजातीको बाजा ‘के’ (च्याब्रुङ) उत्पती र नाच
गोविन्द आङबुहाङ ।
गोविन्द आङबुहाङ ।
प्राचिन किरात जातिको प्रमुख शाखामा लिम्बू आदिवासी जनजाति एक हो । यो जाति सुदुरपूर्व नेपालको लिम्बुवानमा आदिकालदेखि बसोबास गर्दै आएका छन् । आफ्नै धर्म, संस्कृति, भाषा, लिपि र लोक संस्कृतिमा धनी जाति मानिन्छ लिम्बू जातिलाई । लिम्बू लोक सङ्गीतहरुलाई १, गीत २, नृत्य ३, बाध्य समुह गरी ३ समुहमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
बाजाहरुमा लिम्बू जातिको जातीय बाजा च्याब्रुङ(के) हो । च्याब्रुङ बाजाको उत्पतिको धेरै रोचक कथाहरु छन् । लिम्बू जातिको प्रथम घर बाजाइबाले निर्माण गरेपछि धमिराले घर खाएर पटक–पटक भत्किन्दा बाजाइबाको मन खिन्न भई केही उपायको लागि गाउँको तुतु तुम्याहाङ भद्रभलादमीहरु बोलाई छलफल गरे । यसरी छलफल हुँदा यो कुराको निकाश सोधुङगेन लेप्मुहाङ मुक्साम्बा त्रीकाल दर्शी हुनुहुन्छ । त्यहीँ गएर यी कुराहरु राखौँ भन्ने निर्णयमा पुगी सोधुगेन लेप्मुहाङकोमा गए । सोधुगेन लेप्मुतेम्बे भन्ने गाउँमा पुगेपछि आफ्ना कुराको बिन्ती गर्न थाले । हजुर त सम्पूर्ण कुराको ज्ञाता हुनुहुन्छ । धेरै वटा घरहरु बनाएँ । तर केही समयमै खम्बामा धुमिरा किरा लागि घरहरु भत्केकोले मैँले जानेसम्मको उपायहरु गरेँ, केही लागेन, धेरै दुःख भएको छ । यो दुःखबाट मुक्ति छ की ? सो उपाय पाउन हुजुरकोमा आएका छौँ । उचित सल्लाहको लागि सादर आग्रह गर्दछौँ । बाजाइबा लगायत तुम्याङहरुको यस्तो बिन्ती सुने पछि सोधुङगेन लेप्मुहाङले भने–‘यस बारेमा यी ज्ञाताहरुलाई लानु भनी साथमा लिजानु, उपाय उनीहरुले नै बताउँछन्,’ भनी फेदाङमा साम्बाहरुलाई साथमा पठाए ।
बाजाहरुमा लिम्बू जातिको जातीय बाजा च्याब्रुङ(के) हो । च्याब्रुङ बाजाको उत्पतिको धेरै रोचक कथाहरु छन् । लिम्बू जातिको प्रथम घर बाजाइबाले निर्माण गरेपछि धमिराले घर खाएर पटक–पटक भत्किन्दा बाजाइबाको मन खिन्न भई केही उपायको लागि गाउँको तुतु तुम्याहाङ भद्रभलादमीहरु बोलाई छलफल गरे । यसरी छलफल हुँदा यो कुराको निकाश सोधुङगेन लेप्मुहाङ मुक्साम्बा त्रीकाल दर्शी हुनुहुन्छ । त्यहीँ गएर यी कुराहरु राखौँ भन्ने निर्णयमा पुगी सोधुगेन लेप्मुहाङकोमा गए । सोधुगेन लेप्मुतेम्बे भन्ने गाउँमा पुगेपछि आफ्ना कुराको बिन्ती गर्न थाले । हजुर त सम्पूर्ण कुराको ज्ञाता हुनुहुन्छ । धेरै वटा घरहरु बनाएँ । तर केही समयमै खम्बामा धुमिरा किरा लागि घरहरु भत्केकोले मैँले जानेसम्मको उपायहरु गरेँ, केही लागेन, धेरै दुःख भएको छ । यो दुःखबाट मुक्ति छ की ? सो उपाय पाउन हुजुरकोमा आएका छौँ । उचित सल्लाहको लागि सादर आग्रह गर्दछौँ । बाजाइबा लगायत तुम्याङहरुको यस्तो बिन्ती सुने पछि सोधुङगेन लेप्मुहाङले भने–‘यस बारेमा यी ज्ञाताहरुलाई लानु भनी साथमा लिजानु, उपाय उनीहरुले नै बताउँछन्,’ भनी फेदाङमा साम्बाहरुलाई साथमा पठाए ।
भत्केको घरमा पुगेपछि बाजाइबाले सबै कुराको बेलीविस्तार सुनाए । सबै कुरा सुनिसकेपछि ती गुरुहरुले तिम्रो घरको खम्बामा लाग्ने धमिरा किराहरु अरु उपायले नाश हुँदैन, एउटै उपाय हो, च्याब्रुङ(के) थक्थामा नाच मुलखम्बा वरिपरी नाच्नु पर्छ र मात्र धमिरा किराहरु नाश हुन्छन्, भनेपछि फेदाङमा गुरुहरुकै भनाई अनुसार लादेनहाङ र फुङदेनहाङ कलाकारहरुले हङसिङ(खमारीको रुख) धोन्द्रो परेको रुख ढालि टुक्रा पारी साँचो राखि बाघको छालाले मारी नयाँ घरको मुल खाँबा वरिपरि थक्थामा नाच नाचिसकेपछि कहिले पनि धमिरा लागेन भन्ने लिम्बू जातिहरुको आख्यानको आधारमा अहिले सम्म पनि लिम्बूहरुले बनाएको नयाँ घरमा थक्थामा नाच्ने चलन यथावत् छ ।
बाघ केसामीको छालाले मारी देब्रे पट्टि घुरुङ घुरुङ गर्दै बाघझैँ आवाज निस्कने हुँ्दा यसबाजाको लिम्बू भाषामा के नाम रहयो । यसलाई हिजोआज च्याब्रुङ भनिन्छ । दायाँ ताल च्याङ र देब्रे बायाँ घुरुङ घुरुङ आवाज निस्कने भएकोले यसलाई च्याब्रुङ भन्ने गरिन्छ । खरीविहिन ढोल आकारका बाजाहरु ५ हजार इसा पूर्वको हो भनी मान्य विद्वानहरुको विश्वास छ । यसर्थ खरीविहिन च्याब्रुङ बाजालाई अति प्राचिन बाध्य यन्त्रहरु मध्ये एउटा मानिन्छ । च्याब्रुङ बाजा सामान्यतया अठाई फिट लामो र गोलाई ५ फिटको हुन्छ । यसको दाहिने पाटालाई पोथी स्वर वा हुक्चाङगे र देब्र पाटोलाई भाले स्वर वा सिङजाङगे भनिन्छ । दाहिन्ने पट्टिको भागमा ३÷४ दिन सम्म भिजाइ राखेर खरी जस्तो देखिन्ने डाम पारिन्छ । त्यसैले त्यतापट्टिको आवाज चर्को र तिखो सुनिन्छ ।
च्याब्रुङ नाचको आधारभूत ताल वा पारा कुसरक्पा हो । कुसरक्पा नाचको स्थान अनुसारको नाच हुन्छन् । जस्तै ः फेदापे, तमरखोले, पान्थरे, चारखोले आदि । कुसरक्पामा नै अवसर अनुसार पारा थपेर नाचिन्छ जस्तैः साम्सिङमा लाङ(तयारी नाच), मेकाम्माङ लाङ (लगन नाच), लारिङ्गेक (देउसी नाच), थक्थामा लाङ (धमिरा झार्ने नाच), हुक्चाङवा लाङ (हात हल्लाउने नाच), लाङचाङ्वा लाङ (छिटो नाच), सेमुई लाङ (विदाई नाच) आदि छन् । थपिन्ने पारा सृष्टिसँग सम्बन्धित छ जस्तो पशुपंक्षीको नित्यमा नै अनुकरण गरी नाचिन्छ । हात्ति, गैँडा, परेवा, ढुकुर, सर्प आदि नित्य नाचिन्छ । जसमा अन्नबाली लगाउने, उठाउने, खाने आदि क्रियाकलापको पारा नित्यहरु गरिन्छ ।
मेख्खिम केलाङ हेना?
मेख्खिमहिम (विहेघर) तुतुगेन गर, तुम्याहाङ सासेयाक्लादिङ गर, सुहाङमासेआदाङबा आदाङमासे, आल्ल अक्केलरे, केदिई आख्खे चोक्माग ? आल्य ज्यासङ थेगुमौवा, काक्नु वजिक, हक्तक, यङघङ, येप्नुयो गर यो, तमेदिङ वरक लेप्साङ गर, हाङसिङगेनु, थोगर थो मुदेनदिङ, पिसाङगर, साङसिङगेनु, साप्सिगेन कुलुम पिसाङ्गर, मेलासिङगेनुअक्केलरिक थक्केधावा मेत्ताङकेगाम्बा, केदेई आनिगे मेख्खिमहिमओ थक्हाकेधासुङ,मेत्ताङ् केगाम्सुङ, आनिगे हिम्मओ लाईमेधोक्नेनल, मिक्आङमेधोङलेल, हाआङ हिम खिर्लीखिर्ली के केलाक्तुम, तिदिङहेना केधासुङ, हाङवा माङवा केधासुङ,
आदाङबा आदाङमासिरे आख्खे चोम्माग्, केलाङमारे लाङ तुगेईया, केहिप्मारे हुक्तुगेईया, केसिङगेन हिप्मारे हुक्चाहा फितुङया, आख्खे चोक्मा सिक्वावुङ लिङमेदेत्नेन्, तुखेवा चिङमेदेत्नेन, वयेल्लेग अनहा, तक्मीवा तोम्मा लगिगे, आख्खे चोक्माग हाङसेमारे हाङ होप्पा, नाम्सेमारे चा होप्पामेन्जो अखेर पोक्से, आदाङबा आदाङमासे मेन्जो कम्भरसुक्नारो ।।
(यसको अर्थ हजुरहरु यसरी डाँडाकाँडा नाग्दै, खोलाहरु तर्दै दुःख कष्ट गर्दै यसरी आइदिनु भयो । तल मधेस मैदानपट्टिबाट आउनुहुनेहरु भने खमारीको च्याब्रुङसँग, माथि हिमालपट्टिबाट धुपीको च्याब्रुङसँग र विचभागबाट आउनेहरु भने खिरिलोको च्याब्रुङसँग आइदिनु भयो । घरको धमिरा झारिदिनु भयो, लगन नाचिदिनुभयो । आँखीडाई नलागोस भनी घरवरिपरि नाचिदिनु भयो । आर्शिवाद दिनुभयो । च्याब्रुङ नाच्नाले तपाईहरुको खुट्टाहरु दुःख्यो होला । च्याबु्रङ बजाउदा हातहरु दुख्यो होला, बाजा बजाउनेले च्यापिए दुख्यो होला । कसो गर्नु सिस्नुको बोट चढ्न सकिन्दैन् । गरिबीको दुःख लुकाउन सकिन्दैन् । राज्य प्रभावले पैसा छैन । घाम लाग्नाले अन्नपात छैन् । यस्तै छ के गर्ने सामान्य भयो है ।) भनी केलाङको विधिविधान बमोजिम सामाग्री राखेर बिन्ती गरिन्छ ।
के कलाङबा (च्याब्रुङ टोलीबाट)तुतुगेन गर, तुम्याहाङ सासेयाक्लादिङ गर, सुहाङमासेआनिगेग आदाङबा आदाङमासे पाङभेहिम थाङवो, तिम्बकिन लुम्लरे, मिखोइङ सुलुङलरेनारादिङ मिक्कीफुङ फेक्तेबा खेम्ना निम्ना याङ आनिगे अख्खेलरिकयो गर यो, तमेदिङ वरक लेप्साङ गर, हाङसिङगेनु, थोगर थो मुदेनदिङ, पिसाङगर, साङसिङगेनु, साप्सिगेन कुलुम पिसाङ्गर, मेलासिङगेनुमेन्जो कन नारादिङ मिक्कफुङ फेक्तेहाङ आनेगे कुभुङ फिक्चे तेइगेबाइरक्लोआनिगेग अक्केलरिक हेनायेङ झा मेजोगेबा आदाङबा आदाङमासे अल्ल आख्खे चोम्मागसिक्वावुङ लिङमेदेत्नेन्, तुखेवा चिङमेदेत्नेनहाङसेमारे याङ होप्पा, नाम्सेमारे चा होप्पा केबातुङ कर कयो आदाङबा आदाङमासे केदोदुम्बा अमोमेल्लेग……हाउ तेम्से……………..आल्ले आख्खो चोक्मा मेन्देङमाले लुङघयाप्प कुसिङतम्माभेल्ले चा केनाक्पा कुसिङआल्ल ज्यासङ तुम्याङहासारे कदोदुम केसोरुम आर च्यासङ तुम्बोक्से, तेम्सुम्लो हो चुम्से । ( भनी दिएको सगुन
मेख्खिमहिम (विहेघर) तुतुगेन गर, तुम्याहाङ सासेयाक्लादिङ गर, सुहाङमासेआदाङबा आदाङमासे, आल्ल अक्केलरे, केदिई आख्खे चोक्माग ? आल्य ज्यासङ थेगुमौवा, काक्नु वजिक, हक्तक, यङघङ, येप्नुयो गर यो, तमेदिङ वरक लेप्साङ गर, हाङसिङगेनु, थोगर थो मुदेनदिङ, पिसाङगर, साङसिङगेनु, साप्सिगेन कुलुम पिसाङ्गर, मेलासिङगेनुअक्केलरिक थक्केधावा मेत्ताङकेगाम्बा, केदेई आनिगे मेख्खिमहिमओ थक्हाकेधासुङ,मेत्ताङ् केगाम्सुङ, आनिगे हिम्मओ लाईमेधोक्नेनल, मिक्आङमेधोङलेल, हाआङ हिम खिर्लीखिर्ली के केलाक्तुम, तिदिङहेना केधासुङ, हाङवा माङवा केधासुङ,
आदाङबा आदाङमासिरे आख्खे चोम्माग्, केलाङमारे लाङ तुगेईया, केहिप्मारे हुक्तुगेईया, केसिङगेन हिप्मारे हुक्चाहा फितुङया, आख्खे चोक्मा सिक्वावुङ लिङमेदेत्नेन्, तुखेवा चिङमेदेत्नेन, वयेल्लेग अनहा, तक्मीवा तोम्मा लगिगे, आख्खे चोक्माग हाङसेमारे हाङ होप्पा, नाम्सेमारे चा होप्पामेन्जो अखेर पोक्से, आदाङबा आदाङमासे मेन्जो कम्भरसुक्नारो ।।
(यसको अर्थ हजुरहरु यसरी डाँडाकाँडा नाग्दै, खोलाहरु तर्दै दुःख कष्ट गर्दै यसरी आइदिनु भयो । तल मधेस मैदानपट्टिबाट आउनुहुनेहरु भने खमारीको च्याब्रुङसँग, माथि हिमालपट्टिबाट धुपीको च्याब्रुङसँग र विचभागबाट आउनेहरु भने खिरिलोको च्याब्रुङसँग आइदिनु भयो । घरको धमिरा झारिदिनु भयो, लगन नाचिदिनुभयो । आँखीडाई नलागोस भनी घरवरिपरि नाचिदिनु भयो । आर्शिवाद दिनुभयो । च्याब्रुङ नाच्नाले तपाईहरुको खुट्टाहरु दुःख्यो होला । च्याबु्रङ बजाउदा हातहरु दुख्यो होला, बाजा बजाउनेले च्यापिए दुख्यो होला । कसो गर्नु सिस्नुको बोट चढ्न सकिन्दैन् । गरिबीको दुःख लुकाउन सकिन्दैन् । राज्य प्रभावले पैसा छैन । घाम लाग्नाले अन्नपात छैन् । यस्तै छ के गर्ने सामान्य भयो है ।) भनी केलाङको विधिविधान बमोजिम सामाग्री राखेर बिन्ती गरिन्छ ।
के कलाङबा (च्याब्रुङ टोलीबाट)तुतुगेन गर, तुम्याहाङ सासेयाक्लादिङ गर, सुहाङमासेआनिगेग आदाङबा आदाङमासे पाङभेहिम थाङवो, तिम्बकिन लुम्लरे, मिखोइङ सुलुङलरेनारादिङ मिक्कीफुङ फेक्तेबा खेम्ना निम्ना याङ आनिगे अख्खेलरिकयो गर यो, तमेदिङ वरक लेप्साङ गर, हाङसिङगेनु, थोगर थो मुदेनदिङ, पिसाङगर, साङसिङगेनु, साप्सिगेन कुलुम पिसाङ्गर, मेलासिङगेनुमेन्जो कन नारादिङ मिक्कफुङ फेक्तेहाङ आनेगे कुभुङ फिक्चे तेइगेबाइरक्लोआनिगेग अक्केलरिक हेनायेङ झा मेजोगेबा आदाङबा आदाङमासे अल्ल आख्खे चोम्मागसिक्वावुङ लिङमेदेत्नेन्, तुखेवा चिङमेदेत्नेनहाङसेमारे याङ होप्पा, नाम्सेमारे चा होप्पा केबातुङ कर कयो आदाङबा आदाङमासे केदोदुम्बा अमोमेल्लेग……हाउ तेम्से……………..आल्ले आख्खो चोक्मा मेन्देङमाले लुङघयाप्प कुसिङतम्माभेल्ले चा केनाक्पा कुसिङआल्ल ज्यासङ तुम्याङहासारे कदोदुम केसोरुम आर च्यासङ तुम्बोक्से, तेम्सुम्लो हो चुम्से । ( भनी दिएको सगुन
(यसको अर्थ ः हजुरहरुको गाउँघरमा हामीले बन्दुक पड्केको आवाज सुन्यौँ, आगोको धुवाँ उठेको देख्यौँ । बिहे हुँदै गरेको थाहा पायौँ देख्यौँ । यसरी डाँडाकाँडा नाग्दै, खोलाहरु तर्दै दुःख कष्ट गर्दै यसरी ,तल मधेस मैदानपट्टिबाट खमारीको च्याब्रुङसँग, माथि हिमालपट्टिबाट धुपीको च्याब्रुङसँग र विचभागबाटे खिरिलोको च्याब्रुङसँग आयौँ । हजुरहरुको घरमा हामीले जाने, बुझेसम्मको नाचहरु थक्थामा(धमिरा झार्ने), मेख्खिमलाङ (लगननाच) नाचिदियौँ, आशिर्वाद दियौँ । हजुरहरुले दुःख मान्नु भयो तर हामीलाई यो सगुन राखि सम्मान गर्नुभो । त्यस्तो त देखेनौँ । (जिस्कन्दै नाच्ने साथीसाथीमा ः हाउ साथी के पो भन्छन छक्क पार्छ नी । जे दिए दिएकै हो । राम्रो होस् शुभ रहोस् । थाप हाउ झोला ।)
K_Lang लेखक किरात याक्थुङ चुम्लुङ लिम्बू सांस्कृतिक परिषदको अध्यक्ष हुन ।
No comments:
Post a Comment