यलम्बरहाङको पालामा मुलुक स्वतन्त्र थियो: सन्तोष शेर्मा "बिवाश"

विषय प्रवेशयो स्तम्भ किरात सभ्यता सम्बन्धी रहने छ । किरातहरुको उत्पति पृथ्वीको उत्पतिसँगै भएको मानिन्छ । चार नश्लहरु ककेसियन, नेग्रो, द्रबिड र मंगोलियन मानिएको छ । तर, यथार्थमा मंगोलियन होइन । यो किरात नश्ल हो । यसबारे अनुसन्धान नै भएन । मंगोलियन रहनको पछाडिको कारण मंगोलियाका चंगेस खानले युरोपलाई दुईचोटि आक्रमण गरेर तहस–नहस बनाइदिए । पछि इतिहास लेख्दा चंगेस खाँ को थिए भन्ने प्रश्न उठ्यो । त्यसपछि उनी मंगोलियाका सम्राट हुन् भनेर युरोपले अभिलेखिकरण गरेपछि मंगोलियन भन्ने शब्द प्रयोग हुन थाल्यो । त्यहीबाट मंगोलियन शब्दको प्रचलन भएको देखिन्छ । यथार्थमा त्यो सत्य देखिदैन । त्यो सत्यता संस्कृतमा लेखिएको किताब ‘हिमवत् खण्ड’बाट प्रमाणित हुन्छ । त्यस किताबले किरात भनेको हिमवत् क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मानिसहरु भन्ने बुझाउँछ । हिमवत् खण्ड भन्ने क्षेत्र धेरै ठूलो छ । आजका नाक थेप्चे वा मंगोलियन भनेर चिनिने मानिसहरुको बसोबास जहाँसम्म रहेको छ त्यसै क्षेत्रलाई आदिमकालमा हिमवत् खण्ड वा किरात सभ्यताको क्षेत्र मानिन्थ्यो । यसबाट के प्रमाणित गर्न सकिन्छ भने किरात क्षेत्र धेरै ठूलो थियो । यस तथ्यका आधारमा इतिहासको कालखण्डमा पक्कै पनि धेरै किरातहरु थिए होलान् । किनभने यो सभ्यता हो । आजको मितिसम्म आफूलाई किरात हुँ भनेर दाबी गर्ने राई र सुब्बा लेख्ने लिम्बूहरु मात्रै नेपालमा रहेका छन् र उनीहरु कम्तिमा आफ्नाे थातथलो जोगाउने प्रयास गर्दैछन् ।किरात उत्पतिको कथा बाहिङ किरात मुन्धुम अनुसार बाहिङ किरातहरुको पहिलो मानव धरती र आकाशको संसर्गबाट जन्म भएको हो । पहिलो मानव महिला थिइन् । उनको नाम निनिरेङ्मा थियो । उनी उमेर अनुसार बढ्दै गइन् । १६ वर्षको उमेर पुगेपछि उनलाई रजश्वला भयो । उनलाई एक प्रकारको छटपटाहट भयो । उनी यताउति कुदिरहिन् । छटपटाहट रोकिएन । त्यसपछि उनी एउटा डाँडामा पुगिन् । त्यहाँ हावा चलिरहेको थियो । उनले हावा तापिन् । उनलाई शीतल भयो । त्यसपछि उनी गर्भिणी भइन् । उनले पनि महिला नै जन्माइन् । उनको नाम हो मरेङ्मा । मरेङ्मा पनि विस्तारै बढ्दै गइन् । जब उनको उमेर १६ वर्ष पुग्यो । उनले म कसरी जन्मिए आमा भनेर प्रश्न गरिन् । आमाले आफ्नाे सबै व्यहोरा छोरीलाई बताइन् । हावा तापेको, हावा तापेपछि शीतल महशुस गरेको, त्यसपछि गर्भिणी भएको वृतान्त छोरीलाई सुनाइन् । आमाको कुरा सुन्ने बित्तिकै मरेङ्मा हावा ताप्न डाँडामा पुगिन् । तर, हावा उसको नजिक आएन । मरेङ्माले फर्केर आएर आमालाई भनिन्– म पनि तपाईँजस्तै हावा ताप्न गएको थिए, मेरो छेउमा हावा चलेन र मैले हावा ताप्न पाइनँ ।’ छोरीको कुरा सुनेपछि आमा निनिरेङ्माले भनिन्– हेर छोरी हावा तिम्रो बाउ हो । ऊ तिमीसँग आउन मिल्दैन ।’ अब के गर्ने भन्ने छलफल भएपछि आमाले अब तिमी केटा खोजेर बिहे गर्नू भन्ने आज्ञा दिइन् । त्यस समय सृष्टिकालको मिर्मिरे भएकोले कोही मानव थिएनन् । मरेङ्माले यसो आकाशतिर हेरेको शुक्र झलमल्ल बलेको देखिन् । मरेङ्माले शुक्रसँगै बिहे गर्ने भनेर लमी बनाएर समाचार पुर्याउन गरुडलाई आकाशमण्डलतिर पठाइन् । धरतीबाट गरुड उडेर जाँदा धेरै टाढा भएकोले शुक्र अस्ताएछ । र गरुड त्यहाँ पुग्दा बृहस्पति आएर बसेको भेटेछ । गरुडले बृहस्पतिलाई मरेङ्माले पठाएको बिहेको प्रस्ताव सुनायो । बृहस्पतिले गरुडको समाचारको विश्वास गरेनन् । र भने– मलाई मन पराएको होइन होला, मरेङ्मा म भन्दा धेरै राम्री छे । म त गलगाँड भएको नराम्रो छु ।’ बृहस्पतिले मरेङ्माले मन पराएको मेरो दाजु शुक्रलाई होला भनेर जवाफ दिए । तर, गरुडले तपाईँ नै हो भन्दै जिद्दि गरे ।
बृहस्पतिले भने– मलाई त विश्वास छैन, तिमी भन्छौ भने म आउँछु । तर मरेङ्माले मेरो अपमान गर्न पाउदिनन् । यो कुरा राम्रोसँग उनलाई सम्झाउनू र पूर्णिमाको रातमा मात्र एक रातको लागि म आउँछु भनेर गरुडलाई भने । यो कुराको वाचाबन्धन भएपछि बृहस्पतिले मरेङ्माको लागि सुनको काइयो गरुडमार्फत उपहार पठाए । बृहस्पतिले गरुडलाई बिदा गर्ने बेला भनेका थिए म आउँदा सिरानीको व्यवस्था राम्रो गर्नु, मरेङ्माले मेरो अपमान पटक्कै नगरोस् भनेका थिए । यही सल्लाह अनुसार गरुड धरतीमा फर्किए । मरेङ्मालाई सबै समाचार सुनाए । पूर्णिमाको रातमा शुक्र आउँछ, तिमीलाई यो सुनको काइयो उपहार पठाएको छ भनी उपहार दिए । त्यो रात राम्रो सिरानी बनाएर बस्नु भनेको छ भनी मरेङ्मालाई सुनाए । त्यही बृहस्पति गरुडको पूर्व सल्लाह अनुसार तयार भएर मरेङ्मा शुक्रलाई पर्खेर बसेकी थिइन् । तर, आयो बृहस्पति, घाँटीमा गलगाँड लिएर । मन पराएको केटा नदेखेपछि मरेङ्मा रिसले भागिन् । बृहस्पतिले पहिल्यै सर्त राखेका थिए कि मेरो अपमान नहोस् भनेर । यसमा बृहस्पतिको कमजोरी देखिदैन र मरेङ्माको पनि कमजोरी देखिदैन । समाचारदाताले सत्य बोलेको छैन । सम्झौता उल्लंघन भएपछि फेरि बृहस्पति र गरुडले सल्लाह गरेर मरेङ्मालाई सजाय दिने निर्णय गर्छन् । उनीहरुको निर्णय हुन्छ धरतीको पानी सुकाउने र मरेङ्मालाई तिर्खा मेट्न बृहस्पतिको पिसाब पिउन लगाउने।धरतीको सबै पानी सुकाएर बृहस्पतिले बनमा रहेको एउटा रुखको टोड्कामा पिसाब फेरेर आकाशमण्डलको आफ्नाे कक्षमा फर्किए । पृथ्वीमा पानी सुक्यो । मरेङ्मालाई प्यासले सताउन थाल्यो । उनी बनजंगलको शीतल छहारी खोज्दै हिडिन् । शीतल खोज्दै जाँदा एकदिन एउटा रुखको छहारीमा पुगेर बसिन् । सानो फिस्टा चरा आएर रुखको हाँगामा बसेर नाच्दा मरेङ्माको जिउमा पानीको छिटा पर्यो । त्यो फिस्टाको नाम बाहिङ भाषामा झिर्किली हो । मरेङ्माले पानीको छिटा मेरो जिउमा पर्यो, म धेरै दिनदेखि तिर्खाएकी छु पानी कहाँ छ भनेर फिस्टासँग सोध्दा ऊ माथि रुखको टोड्कामा छ भनेर फिस्टाले देखायो । त्यही टोड्कामा बृहस्पतिले पिसाब फेरेका थिए । त्यही बृहस्पतिको पिसाब पानी सम्झेर मरेङ्माले पिइन् । त्यसपछि मरेङ्मा गर्भिणी भइन् । यसरी बाहिङ किरातको उत्पति भएको भनेर बाहिङ तुम्लो वा मुन्धुमले विश्वास गर्दछ । मरेङ्माले बच्चाहरु जन्माउने बेला प्रकृतिमा रहेका विभिन्न थरिका प्रजातिहरु जन्माउछिन् । पहिलोचोटिको बोटविरुवा जन्मिन्छ । त्यसमध्ये बाहिङ भाषामा ‘कडाम चु’ भन्ने काँडेझ्यार छ, त्यो जन्माउँछिन् । त्यो काँडेझ्यार जन्माउदा आमाको अंगहरु कोरेर घाउ बनाएको कारणले त्यो काँडेझ्यारलाई आमाले सराप दिएछिन् । तिमी रुखोपाखोमा मात्र उम्रिनू भनेर । त्यो काँडेझ्यार आजभोलि पनि रुखोपाखोमा मात्र भेटिन्छ । दोस्रो चरणमा मरेङ्माले जीवजन्तु जन्माइन् । मरेङ्माको पहिलो छोरा बाघ, दोस्रो छोरा बाँदर र तेस्रो छोरा मान्छे हो । उनले यो संसार हेरचाह गर्ने मान्छे जन्माउनलाई शुक्रसँग विवाह गर्न खोजेकी थिइन् । तर थाहै नपाई बृहस्पतिबाट सन्तान जन्माउन पुगिन् । उनको ध्येय थियो मान्छे वा निनिनाप्चा जन्माउने । बाँदर र मान्छेमा धेरै फरक नदेखिने । त्यसैले बाँदर जन्मिने बित्तिकै मान्छे यही हो भनेर मरेङ्माले बाँदरलाई सुनको माला लगाइदिएछ । जसलाई चिचिमाला भनिन्छ । बाँदरलाई सुनको माला लगाइदिएपछि पो झन राम्रो मान्छे जन्मियो । आमाले बाँदरलाई फकाएर त्यो माला भाइलाई लगाउन दिइन् । पछि भाइले लगाएको खेतीपाती सित्तैमा खान पाउँछौ भनेर फकाए । अहिलेसम्म पनि बाँदर भेट्दा चिचिचुचु गरेर कराउने गर्छन् । त्यो चिचिमाला फिर्ता मागेको हो भन्ने चलन बाहिङ किरातहरुको विश्वास रहिआएको छ। बाहिङ मुन्धुम अनुसार यही पृथ्वीकै पहिलो परिवार एक आमा र तीन छोराहरुको घरगृहस्ती चलिरहेको थियो । बाघ र बाँदर अल्छे भएकोले सबै काम मान्छेले नै गर्नुपर्दथ्यो । एक दिन मान्छे एउटा विरुवाको हाँगामा फल टिप्न जाँदा छाँयामा बाघ झम्टेको मान्छेले देखेछ । आफूलाई मार्न झम्टेको देखेर मान्छेले बाघलाई धनुषवाणले हानेर मारिदियो । बेलुकी आमाले मान्छेलाई तिम्रो दाजु बाघ खै ? भन्दा मलाई मार्न झम्टियो मैले धनुषवाणले हानेर मारे भनेपछि आमाले मन्त्र गरेर बाघलाई बचाएछ । आमाले तीनैजना मिलेर बस्नू भनी अह्राइन् । यसरी दिनहरु बित्दै थिए । एक दिन फेरि मान्छे आमा, बाघ र बाँदरलाई घरमा छोडेर काममा गए । बेलुकी घरमा फर्केर आउँदा मान्छेले आमालाई देखेन । मान्छेले बाघलाई सोध्यो आमा खोई भनेर । बाघले पानी लिन गएको छ भन्यो । धेरै बेरमा पनि आमा नफर्केपछि मान्छे आमालाई खोज्न कुवामा गयो । त्यहाँ आमा थिएनन् । त्यसपछि मान्छेले बाघलाई शंका गरेर तिम्रो मुख आँ गर भनेर मुख हेर्दा आमाको कपाल बाघको दाँतमा अड्किएको देख्यो । मान्छेलाई प्रष्ट भयो कि बाघले आमा खाएछ । यो घटनापछि तीनैजना बीच छुट्टिएर बस्ने सल्लाह भयो । सल्लाहले अंश लगाए । बाघको भागमा वनजंगल, बाँदरको भागमा भिरपाखा र मान्छेको भागमा घरबारी पर्यो । यो बाहिङ मुन्धुममा पारिवारिक पहिलो घटना वा सभ्यता हो । वैज्ञानिक चाल्स डार्बिनले पनि बाँदर र मान्छेको सन्दर्भ जोडेका छन् । उनको मत अनुसार एक कोषीय जीव अमिबा हुँदै डाइनोसरसम्म विकास भयो । एवम् रितले विकास हुँदै जाँदा बाँदरमा परिणत भयो । बाँदरबाट मानिसमा विकसित भयो भन्ने विचारले संसारमा डार्बिन विश्वविख्यात भए । अब डार्बिनको सिद्धान्त प्रमाणित हुनलाई पशुपतिनाथ वरिपरिको बाँदरहरु कहिले मान्छेमा परिवर्तन हुन्छन् त्यो हेर्न बाँकी छ। श्लोकमा उल्लेखित किरात क्षेत्र भाषाको इतिहास हेर्दा लिखित रुपमा लामो इतिहास भएको भाषाहरुमध्ये पूर्वमा संस्कृत र पश्चिममा ग्रिक र ल्याटिन भाषाहरु भेटिन्छन् । इतिहास पत्ता लगाउन प्रायः यिनै भाषामा लेखिएका कृतिहरुको सहायता लिनुपर्ने बाध्यता छ । संस्कृत वाङ्मयमा किरात जाति र किरात सभ्यताको उल्लेख जताततै गएको पाइन्छ । तर संस्कृतका विद्वानहरुले डा. स्वामी प्रपन्नचार्य बाहेक कसैले पनि चर्चा गर्न चाहेको देखिदैन । वर्तमान नेपाल देश किरात सभ्यताभित्र पर्ने मुलुक हो । यसबारेमा न इतिहासकार न कवि न साहित्यकार कसैले पनि यति ठूलो र गौरव बोकेको किरात सभ्यताको बारेमा कहीकतै कलम चलाएको देखिदैन । नेपाल देशको इतिहास झुटको पुलिन्दामाथि तयार गरेको देखिन्छ । यहाँका हरेक गल्ली, खोलानाला, पहाड, पर्वत सबैका नाम किरात भाषा रहेकोमा पृथ्वीनारायण शाहको गोर्खा राज्य विस्तार अभियानसँगै नामहरु हिन्दुकरण गर्दै लगेको र हालसम्म पनि पृथ्वीनारायणको उत्तराधिकारीहरुले निरन्तरता दिदै आएको छ । मरुतन्त्र हिमवत् खण्डामा उल्लेख गरिए अनुसार किरात देश कति ठूलो थियो भन्ने कुरा संस्कृत श्लोकमा निम्न अनुसार लेखिएको छ ।काश्मिरन्तु समारश्य कामरुपातु पश्चिमे । भोटान्तदेशोदेवेशि मानसेशाच्च दक्षिणे। मानसेशा पक्ष पूर्वे चीनदेशः प्रकीर्तित। कैलालीशं(तिर) समारश्य सरयुयोनितः परे। नगदेशे महेशानि महाचीनानीमिध्यो भवेत।नटेश्वर समारश्य योगिन्यन्तं महेश्वर ।यस संस्कृत भाषामा लेखिएको श्लोक अनुसार किरात देश कति ठूलो थियो भन्ने प्रष्ट्याएको छ । किरात देशको सिमाना विन्ध्याचल पर्वतसम्म फैलिएको थियो । काश्मिरदेखि कामरुपासम्म पश्चिममा फैलिएको थियो । हाल टिबेट भनिने चीनको स्वशासित क्षेत्रदेखि मानसरोवरसम्म दक्षिणतिर फैलिएको थियो । त्यस्तै पूर्वमा मानसरोवरबाट चीन देशसम्म थियो । कैलाली वा हालको महाकाली नदीको तीरबाट भारतको तत्कालिन सरयु नदी परसम्म फैलिएको थियो । भारतमा रहेको नागाल्याण्ड वा नगदेशबाट हालको मंगोलियासम्म किरात देश फैलिएको थियो । दक्षिण क्षेत्रमा भारतमा रहेको स्थान नटेश्वर योगीनी हुँदै महेश्वरीसम्म सिमाना फैलिएको थियो । यस प्रमाणहरुले के प्रमाणित हुन्छ भने आदिम कालमा किरात देश आधा एसिया महादेशको क्षेत्रमा ओगटेर फैलिएको थियो ।को–को हुन् किरात?प्रा.डा. गोपाल शिवाकोटीले आफ्नाे अनुसन्धानबाट किरातको उत्पति साल्पा पोखरीबाट भएको हो भन्ने खोज गरेका छन् । यो उनको अनुसन्धान किरात जाति पुस्तकमा छापिएको छ । उनका अनुसार साल्पा पोखरीमा किरातका पुर्खा सालपाहोङ र रिब्रिहोङ्मा थिए । उनीहरुका तीन जना छोराहरु थिए । उनीहरुको नाम होः जेठाको नाम मुकाबुङ माइलाको नाम हरकबुङकान्छाको नाम रिबलबुङ। यिनीहरुको बुबा र आमा सालपाहोङ र रिब्रिहोङमाको मृत्यु भएपछि छोराहरु आ–आफ्नाे क्षेत्रतिर बसोबास गर्न लागे । जेठा मुकाबुङ चुमुलुङ्मातिर लागे र उतैतिर बसोबास गरे । उनै जेठाका सन्तानको रुपमा भोटमा रहेका भोटे वा टिबेटेन र नेपालमा रहेका तामाङ र गुरुङ मानिन्छ । माइला छोरा हर्कबुङ यही पहाडमा बसोबास गरे । उनका पनि तीनजना छोराहरु थिए । उनका जेठा छोरा खम्बू हुन् । उनकै सन्तान सबै राई लेख्नेहरु मानिन्छन् । माइला लिम्बू हुन् जो लिम्बूहरुको पुर्खा मानिन्छन् । कान्छा कोइँच (सुनुवार) । उनलाई सुनुवारहरुले पुर्खा मान्छन् । कान्छा रिबलबुङ मधेसतिर लागे । उनका पनि तीनजना छोराहरु जन्मिए । जेठा थारु, माइला दनुवार र कान्छा धिमाल मानिन्छन् । यी सबै किरात मिथोलोजी मानिएता पनि वर्तमान अवस्थामा पनि सर्जमिन गरेर हेरे पनि यो प्रमाणित हुन्छ । भोटेहरु भोटमै बसेका छन् । जो हालको नेपाल देशको सिमाभित्र आएर बसेका छन् । तिनीहरु शेर्पा, तामाङ र गुरुङ जातिको रुपमा चिनिन्छन् । माइलाका सन्तान खम्बू, लिम्बू र कोइँच आजसम्म पनि पहाडी भूगोलमा भेटिन्छन् । कान्छाका सन्तान थारु, दनुवार र धिमालहरु पनि मधेसमै भेटिन्छन् । समय क्रमले कोही भारतमा परे होलान् । उनीहरुको जाति परिवर्तन भयो होला । तर नेपालमा रहेका थारु दनुवार र धिमालको पहिचान नेपालमा छँदैछ आधुनिक किरात इतिहास नेपाल देशको स्थापना गर्ने संस्थापक जातिमध्ये महत्वपूर्ण जाति इतिहासमा किरात जाति नै प्रमाणित हुन आउँछ । प्राचीन केही इतिहासकारहरु र केही विदेशी अनुसन्धानकर्ताहरु बाहेक आधुनिक हिन्दुवादी इतिहासकारहरुले किरात इतिहास र सभ्यताको बारेमा चासो दिएको देखिदैन । किनभने, उनीहरुले हिन्दु शासकका भजन र चाकडी लेखेरै इतिहासकार प्रमाणित गराउन कोसिस गरेको देखिन्छ । उनीहरुले इतिहासमा जे घटना भएको हो त्यो नलेखेर शासक र आफ्नाे जातिको चम्चागिरी लेखेका छन् । त्यही चम्चागिरीले आफूलाई इतिहासकार दाबी गरेका छन् । पाश्चात्य चिन्तक Michel ले भनेका छन् ‘Truth is determined by power’ । त्यस्तै नेपालका इतिहासकार भनाउँदाहरुले आफ्नाे धर्म, जाति र नश्लको गुणगान गाउँदै सत्यलाई छोपेर असत्य उजागर गरी त्यही इतिहास भनेर संसारलाई नै दिग्भ्रमित पारेका छन् । अब नेपालको इतिहासको पुनर्लेखन गर्न अनिवार्य भएको छ । र वर्तमान पहिचानवादी र सत्यवादी महानुभावहरुको मुख्य काम यही बाँकी रहेको छ । किरातहरुले नेपालमा कति समय र कस–कसले राज्य गरेका थिए भन्ने रेकर्ड नेपालको इतिहास अनुसार गोपालराज वंशावली, राइट वंशावली, कर्कपेट्रिक वंशावली र इतिहास प्रकाशनमा निम्न अनुसार उल्लेख गरिएको छ । गोपालराज वंशावली र कर्कपेट्रिक वंशावली अनुसार यसरी उल्लेख गरिएको छ। गोपालराज वंशावली राजाको नाम र राज्य वर्ष १ एलम ९० वर्ष २ चम्पि ७९ वर्ष ३ महिना३ धस्कन ३७ वर्ष४ वलन्च ३१ वर्ष ६ महिना५ हुत्ति ४१ वर्ष १ महिना६ हुम्ती ५० वर्ष७ तुस्क ४१ वर्ष ८ महिना८ क्षुपस्थ ३८ वर्ष ६ महिना९ पर्व ५६ वर्ष१० जितेदस्ती ६० वर्ष११ पन्चम ७१ वर्ष१२ क्यमक्यम ५६ वर्ष१३ स्वनन्द ५० वर्ष ८ महिना१४ थुङको ५८ वर्ष१५ गोघृ ६० वर्ष २ महिना१६ श्रीजन्य ७३ वर्ष २ महिना१७ लुकन ६० वर्ष १ महिना१८ थोर ७१ वर्ष१९ थोक्को ८३ वर्ष२० वम्र्म ७३ वर्ष ६ महिना२१ गुन्ज ७२ वर्ष ७ महिना२२ पुस्कन ८१ वर्ष२३ त्यस्नु ५६ वर्ष२४ मुग्मन ५८ वर्ष२५ सस ६३ वर्ष
२६ गुनन ७४ वर्ष
२७ खिंबु ७४ वर्ष
२८ गलिजन ८१ वर्ष, जम्मा १७४१ वर्ष २ महिना ।

कर्क पेट्रिक वंशावली
राजाको नाम र राज्य वर्ष
१ येलुङ ९० वर्ष
२ दुस्खम ३७ वर्ष
३ बलन्ज ३२ वर्ष
४ किङले ४१ वर्ष
५ हुनन्तर ५० वर्ष
६ तुस्ख ४२ वर्ष
७ सुपुस्त ३९ वर्ष
८ पर्व ५६ वर्ष
९ जितेदास्ती ६० वर्ष
१० पन्चम ७१ वर्ष
११ किङ किङ ५६ वर्ष
१२ सुनन्द ५१ वर्ष
१३ थोमु ५८ वर्ष
१४ जघु ६० वर्ष
१५ जनरेओ ७३ वर्ष
१६ वोख ६० वर्ष
१७ थोर ७१ वर्ष
१८ थोमो ८३ वर्ष
१९ वर्म ७४ वर्ष
२० गुन्ज ७३ वर्ष
२१ कुस्कुन ५६ वर्ष
२२ तोषु ५६ वर्ष
२३ सुध्री ५९ वर्ष
२४ जोश ६३ वर्ष
२५ गोन्थो ७४ वर्ष
२६ खेम्बु ७४ वर्ष
२७ गजिलङ ८१ वर्ष, जम्मा १६४० वर्ष ।

पछिल्लो किरात भूमि

मरुतन्त्र हिमवत् खण्ड अनुसार आधा एसिया किरात देश थियो । समयको विकास क्रमसँगै धेरै जातिहरुले आफू किरात जाति वा सभ्यताको मान्छे हुँ भन्ने कुरा बिर्सिसकेका छन् । केही वर्षअघिसम्म काठमाडौ उपत्यकादेखि पूर्वतिर वल्लो किरात, माँझ किरात र पल्लो किरातको नामले भूमिलाई सम्बोधन गरिन्थ्यो । केही सरकारी कार्यालयहरुको पुरानो अभिलेखमा वल्लो किरात, माझ किरात र पल्लो किरात लेखिएको भेटिन्छन् । पूर्वप्रमुख निर्वाचन आयुक्त भोजराज पोखरेलको शैक्षिक प्रमाण–पत्रको ठेगाना माँझ किरात लेखिएकोले पनि प्रमाणित गर्दछ । यस बारेमा पहिलो संविधानसभाको दुई तिहाइ आदिवासीहरुको उपस्थितिले बहसमा ल्याएको थियो । तर, नेतृत्वमा सबै पार्टीको हिन्दु उच्च जातिका मानिसहरुको बाहुल्यता भएकोले पहिचानलाई अवमूल्यांकन गर्दै संविधान नै निर्माण नगरी संविधानसभा भंग गरिदिए । दोस्रो संविधानसभामा आदिवासीहरुको उपस्थिति अति न्यून रह्यो । र संविधान पनि फास्ट ट्रयाकमा बनाउने भनेर महेन्द्रपथको आधारमा प्रदेशको नाम र संख्याकरण गरियो । त्यसकारण फेरि पनि किरात सभ्यताको अपमान भयो ।

किरात दाबी गर्ने जातिहरु

सबैभन्दा पुरानो सभ्यतामध्ये एक सभ्यता किरात सभ्यता मानिन्छ । मानिसको कति पुस्ताले वनजंगल र ओडारमा बिताएर यो आधुनिक भनिने युगसम्म पुर्खाहरुले ठूलो त्याग र तपस्या गरेर अवतरण गराए । यो मान्छे बसोबास गरेको पृथ्वीको आयु पाँच करोड वर्ष बितिसक्यो भन्छन् । त्यसलाई युगको आधारमा विभाजन गरिएको छ । ती बितेका समयलाई सत्य युग, द्वापर युग, त्रेता युग र कलि युगमा विभाजन गरिएको छ । त्यसमध्ये अहिलेको युग कलि युग मानिन्छ । कलि युगको आयु जम्मा चार लाख ३२ हजार वर्ष रहेको छ । कलिको आयुमध्ये जम्मा ५ हजार वर्ष मात्र बितेको छ । कलि युगको ५ हजार वर्ष बितेको प्रमाण विशेषत महाभारत कृतिलाई मानिन्छ र जब पाँच पाण्डवहरुले आफ्नाे नाति परिक्षित जिम्मा लगाएर बान प्रस्था लागे त्यही दिनदेखि कलि युगको आरम्भ भएको मानिन्छ । आधिकारिक रुपमा मानिएको शास्त्रहरु वेद र महाभारत नै हुन् । त्यस समयमा पनि किरातहरु यत्रतत्र सर्वत्र भेटिन्थे । वेदब्यासले मेरो त जन्म मात्र आर्य हो मेरो पालनपोषण सबै किरातहरुले गरेका हुन् भन्ने जिवनीमा लेखेका छन् । यो अनुसन्धान डा. स्वामी प्रपन्नचार्यले गरेका हुन् । यसको आधारमा कति किरात थिए होलान् भनेर आकलन गर्न सजिलै सकिन्छ । हिन्दुहरुको हस्तक्षेप र बोन धर्मावलम्बी किरातहरुलाई पदमसम्भ वा गुरु रिम्पोचेले बौद्ध धर्ममा रुपान्तरित गराए । सबै धर्मबाट बाँचेर वल्लो किरात, माँझ किरात र पल्लो किरातमा बसोबास गर्ने निम्न जातिहरुलाई किरात भनिन्छ ।
१ कोयु
२ खालिङ
३ चाम्लिङ
४ पोहिङ
५ छिन्ताङ
६ छिलिङ
७ छुलुङ
८ जेरङ
९ तिलुङ
१० थुलुङ
११ दुङ्माली
१२ दुमी
१३ नाछिरिङ
१४ फाङदुवाली
१५ पुमा
१६ बाहिङ
१७ बान्तावा
१८ बुङलावा साम
१९ बेलहारे
२० मुगाली
२१ मेवाहाङ
२२ लिङिखमा
२३ वाम्बुले
२४ साङपाङ
२५ सोताङ
२६ कुलुङ
२७ याक्खा
२८ यम्फू
२९ लोहरुङ
३० हायु
३१ कोइच

पहिचानवादी दल

२१औं शताब्दी पहिचानकै शताब्दी हो । यसमा कसैले शंका गर्नुपर्ने छैन । संसारभरिको भूगोलमा यो अभियान वा पहिचानको लडाईं डंका पिटेरै सुरु भएको छ । सुनिदैछ, अमेरिकामा कोलम्बसको मूर्ति ढाले । हाम्रै आँखा अगाडि छिमेकी देश भारतमा झारखण्ड र तिलंगना राज्य पहिचानको आधारमा अर्को राज्यबाट छुट्टिएका छन् । पूर्वमाओवादी भन्ने राजनीतिक दलले २०५२ सालमा जनवादी क्रान्ति गरी जनवाद ल्याउने भनेर सशस्त्र युद्ध सुरु गरेको थियो । सशस्त्र युद्ध भन्ने नारा राजनीतिक बजारमा नबिकेपछि मानवशास्त्रमा नेपालका पिता मानिने डोरबहादुर विष्टको किताब Fatalism and development मा टेकेर केही थपघट राज्यहरुको अवधारणा प्रस्तुत गरी युद्ध बढाएपछि जनयुद्धले फड्को मार्यो । सरकारी आकडा अनुसार जनयुद्धमा १७ हजार मान्छे मारिए भनिएको छ, तर त्यो भन्दा धेरै मानिसहरु मारिएको आशंका छ । त्यो युद्धमा माओवादी पार्टीले सबै उत्पीडित समुदायलाई पहिचान दिन्छु भनेर होम्यो । दश वर्षको युद्धपछि १२ बुँदे सम्झौता गरेर शान्तिपूर्ण अवतरण गरियो । देशमा गणतन्त्र स्थापना भयो र नाम मात्रको भए पनि धर्मनिरपेक्षता पनि प्राप्त भयो । यस युद्धमा सबै नेपालीहरुले चाहेर वा नचाहेर पनि लगानी गरेका छन् । मुलुक आतंकमय रह्यो । माओवादी लडाकुहरु भोकानांगा दस्ताहरु संगठनको नाममा गरिब जनताको घरमा गएर बास बस्दथे । गाउँघर गएर थर्काउथे र खान्थे । फेरि नेपाली सेना सर्च गर्ने भन्ने निहुमा गाउँ जान्थ्यो । सेनाले माओवादी पाल्छस् भन्दै जनतालाई यातना दिन्थ्यो । उता माओवादीले सुराकी गर्छस् भन्दै कतिलाई गोली हानी मार्यो । कतिलाई अपांग बनायो । कतिको सम्पति लुट्यो । सबै समुदायले यो जनयुद्धको नाममा माओवादी र नेपाली सेनाको नाटकमा केही न केही तिरेका छन् । कसैले ज्यान दिए, कसैले रगत र पसिना दिए । कसैले जायजेथा गुमाउनुपर्यो । यसमा देशी विदेशीहरुको स्वार्थ त छँदै थियो । तिनीहरुको स्वार्थ अहिले कसरी अगाडि बढाउँदैछन् भन्ने कुरा पनि दिनप्रतिदिन उदांगिदै छ । यत्रो ठूलो लगानीले सयौ, हजारौ कमिसनखोरहरु अरबपति भए होलान् । यो युद्धले राजनीतिको र नजान्नेहरु केही समय सांसद र मन्त्री भए होलान् ।
सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि यस जनयुद्धले छदम्भेषी पुष्पकमल दाहाललाई दुईपटक प्रधानमन्त्री बनायो र एकपटक डा. बाबुराम भट्टराईलाई प्रधानमन्त्री बनायो । नेपालमा गणतन्त्र आउनु भनेको गोरुगाडा चढेर अमेरिका जान्छु भन्नुजस्तै हो भन्ने केपी शर्मा ओली नेपालका प्रधानमन्त्री छन् । २०७२ सालमा गणतान्त्रिक संविधान बनेपछि यस्ता नालायक व्यक्ति देशका प्रधानमन्त्री रहेका छन् । उनी पहिचानवादी र उत्पीडितहरुलाई कुल्चेर देश चलाउन चाहन्छन् । जनतालाई अधिकार दिन भनेपछि उसको बाउको अंश बाँड्नुपर्ने जस्तो ठान्छन् । अहिले त झन् जनयुद्धको रापताप पनि लगेर पुष्पकमलले केपी ओलीको टाङमुनि छिराएका छन् । अब त प्रष्टै छ, हिजो माओवादीले उठाएको पहिचानको मुद्दा, समानुपातिक समावेशीको मुद्दा र जातीय छुवाछुतको मुक्तिको कुरा कहाँ पुग्यो ? अझ जातीय छुवाछुत मेटाउने सर्वहारा पार्टीले दलित शब्द संविधानकरण गरेर संविधान ल्याएको छ । तैपनि नेपालका जनता स्व. गणेशमान सिंहले भनेजस्तै थपडी बजाएर बसिरहेका छन् ।

जसपा नेपाल

पहिचानवादी दलको रुपमा प्रस्तुत हुँदै आएको पार्टी २०६९ देखि संघीय समाजवादी पार्टी नेपाल हो । यसले राज्य पुनरसंरचना आयोगका तत्कालिन प्रमुख मदन परियारले बुझाएको प्रतिवेदनको आधारमा १० प्लस १ प्रदेशको खाका बनाई २०६९ मंसिर ७ गते अशोककुमार राईको अध्यक्षतामा पार्टी स्थापना भएको थियो । यस पार्टीले २०७० सालको संविधानसभाको निर्वाचनमा अधिकतम निर्वाचन क्षेत्रमा भाग लिएको थियो । प्रत्यक्षतर्फ कुनै सिट हासिल गर्न सकेन । त्यस बखत यो पार्टीले जातीय आरोप चर्को रुपमा खप्न परेको थियो । समानुपातिक सिट ५ सिट प्राप्त गरेको थियो । यो पार्टी त्यसताका नयाँ हुनु, सबै जिल्लाहरुमा बलियो संगठन पुगिसकेको नहुनु, वैचारिक कार्यकर्ता निर्माण भइसकेको नहुनु र केही बाहेक पदाधिकारीहरुले प्रत्यक्ष निर्वाचन लड्ने हिम्मत गर्न नसक्नु प्रमुख कमजोरी थियो । १० प्लस १ प्रदेश समितिहरु नेपालको मानव भूगोलको आधारमा नै निर्माण गरिएको थियो । त्यसमा लिम्बुवान प्रदेश समिति, किरात प्रदेश समिति, शेर्पा प्रदेश समिति, ताम्सालिङ प्रदेश समिति, नेवा प्रदेश समिति, तमुवान प्रदेश समिति, मगरात प्रदेश समिति, खसान प्रदेश समिति, मधेश प्रदेश समिति, थारुवान प्रदेश समिति र दलित भनिएकाहरुको लागि देशलाई नै एउटै निर्वाचन क्षेत्र मानेर शिल्पी विशेष प्रदेश समिति बनाएको थियो । पार्टीले निर्वाचनमा भाग लिएर परिणाम आएपछि नेता कार्यकर्ताहरुमा एक प्रकारको निराशा देखिन आयो । पुरातनवादी पार्टीहरु नेपाली कांग्रेस र एमालेले सानो पार्टीहरुलाई दबाउन साम, दाम, दण्ड भेद प्रयोग गरेर लागेकै थिए । त्यसलाई चिर्नका लागि जनतामा राष्ट्रिय एकता बलियो बनाउनका लागि तथा नेतृत्वमा सबै जातिको अनुहार देखिने गरी पार्टी निर्माण गर्ने क्रममा २०७२ साल जेठमा अशोक राईले नेतृत्व गरेको ससपा, उपेन्द्र यादवले नेतृत्व गरेको मजफो र युवराज कार्कीले नेतृत्व गरेको खस राष्ट्रिय पार्टी मिलेर संघीय समाजवादी फोरम नेपाल बन्यो । यो पार्टी एकताले राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा एउटा सकारात्मक सन्देश गयो । पहिलोचोटि राष्ट्रिय स्तरका भनिने दलाल मिडियाहरुले पनि पार्टीका नेताहरुसँग अन्तर्वार्ता लिए । अर्कोतर्फ कांग्रेस र एमालेहरुको मुटु चर्को गरी दुख्न थाल्यो । किनभने उनीहरुले यो मिलन भएको हेर्न सक्दैनथे । यो एकताले पनि पहाडमा दुवै निर्वाचनमा सफलता हासिल भएन । जनताले पनि एमालेको स्याल हुँइयामै भोट हाले । तर मधेसमा दुवै निर्वाचनमा आशातित् सफलता प्राप्त भयो । त्यो मधेसले गरेको आन्दोलनको परिणाम पनि थियो । पार्टी संगठनका केही आयामहरु चलिरहेकै समयमा ससफो र डा. बाबुराम भट्टराईको नेतृत्व रहेको नयाँ शक्तिबीच २०७६ वैशाखमा एकता भई पार्टीको नाम समाजवादी पार्टीमा रुपान्तरण भयो । जातीय, भाषिक, लैंगिक, धार्मिक र भूगोल देखिने गरी राष्ट्रिय एकताको एक फड्को अगाडि बढ्यो । यो सत्यतालाई कांग्रेस र नेकपाको ब्रम्हास्तले भेद्न सक्दैन । यो कुरा दिनमा लागेको सुर्यको प्रकाशझै छर्लङ्गै देखिन्छ । नयाँ वर्ष २०७७ सालको आगामण सँगै कोभिड–१९ ले संसारभरमा तहल्का मच्चायो । नेपालमा पनि मच्चाउने कुरै भएन ।

छिमेकी देश चीनबाट सुरु भएको कोभिड–१९ अझ पश्चिमा देशहरु घुमेर मात्र नेपालमा आयो । नेपाल सरकारले यसको रोकथाम गर्नको साट्टो ओमनी ग्रुपलाई प्रयोग गरेर कमिसनको खेल खेल्यो । लकडाउन गरेर जनतालाई थुनेर समाजवादी पार्टी र राजपा फुटाउने असफल नाटक मञ्चन गर्यो । यही मौका छोपी समाजवादी पार्टी र राजपाबीच २०७७ सालमै एकता भई जनता समाजवादी पार्टी निर्माण भएको छ । पार्टी ठूलो हुँदै गएको छ । यो अति असल कुरा हो । पार्टीले मुख्य तत्वको रुपमा लिएको पहिचानका प्रदेशहरुलाई १० प्लस १ शिल्पी विशेष बाहेक राष्ट्रिय समितिहरुको मान्यता दिएको छ । अहिले यो पार्टी देशको तेस्रो पार्टी भएको छ । यस हिसाबले अब संगठन विस्तार गर्न पनि सजिलो हुँदै गएको छ । यस पार्टीमा जनताको समर्थन बढ्दै गएको कुरा प्रतिपक्षीहरुले पनि नकार्दैनन् होला । जनता समाजवादी पार्टीले जति छिटो २ नम्बर प्रदेशलाई मधेस प्रदेश नामाकरण गर्न सफल हुन्छ त्यति अरु प्रदेशमा पहिचानको आधारमा नामाकरण गर्न पहलकदमी गर्न सजिलो हुनेछ । अर्को महत्वपूर्ण कुरा अब मधेसको पल्ला भारी पुगेको छ । मधेसका नेतादेखि कार्यकर्तासम्म सक्षम देखिन्छन् । पहाडतर्फ पहिचानको कार्यक्रम सागुरिएर गएको हो कि ? भन्ने भान भएको छ । नेपालको संविधान २०७२ को निर्माण भएपछि पार्टीले त्यही संविधान अनुसारको सात प्रदेशलाई कार्यकारी समितिको जिम्मेवारी सुम्पेको छ । खाकाभित्र १० प्लस १ प्रदेश राष्ट्रिय समितिहरु रहेका छन् । पार्टीको माथिल्लो तहका नेताहरु आफ्नाे भूमिमा संगठन खाका, कार्यकर्ताहरुलाई उत्प्रेरणा, आवश्यक व्यवस्थापनको साटो आफ्नाे पोर्टफोलियोमा ध्यान दिएको देखिन्छ । पहिचानका राष्ट्रिय प्रदेशहरुमा काम गर्ने नेता कार्यकर्ताहरुलाई उत्प्रेरित हुने कुनै कार्यक्रम पार्टीले ल्याउन नचाहेको हो कि भनेर शंका गर्ने अवस्था समेत सिर्जना भएको छ । पार्टीको मूल उदेश्य १० प्लस १ मा रहेका छन् । भौगोलिक प्रदेशका नेता कार्यकर्ताहरुलाई छिटो मुख्यमन्त्री हुने सपनाले पिरोलिसकेको छ । भौगोलिक प्रदेशभित्र राष्ट्रिय समितिसँग कुनै सल्लाह र परामर्श गर्न चाहेको देखिदैन । पार्टीको सर्कुलरहरुमा पनि यसमा बारेमा केही देखिदैन । त्यसैले जनता समाजवादी पार्टीले राष्ट्रिय समितिहरुको बारेमा विशेष कार्यक्रम ल्याउनपर्ने देखिन्छ । किनभने यो पार्टीको मूल लक्ष्य हो ।

पृथ्वीनारायण शाहलाई हेर्ने दृष्टिकोण

भन्न त प्रेम र युद्धमा सबै थोक जायज हुन्छ भन्छन् । तर जसको राज्य पृथ्वीनारायण शाहले हडपेर खोर्खा राज्य विस्तार गरे । हडपिने समुदाय किरात, लिम्बू, तामाङ, गुरुङ, मगर र थारुले कसरी पृथ्वीनारायण शाहलाई राष्ट्र निर्माता र एकीकरणकर्ता मान्न सक्छन् भन्नेबारे सत्ताका चाकडीबाज इतिहासकार भनाउँदाहरुले कहिल्यै केही लेख्न चाहेनन् । पृथ्वीनारायण शाहको वंश को थिए ? भन्ने कुरा पनि प्रष्टसँग खुलेको छैन । नेपालका मानवशास्त्रका पिता मानिने डोरबहादुर विष्टले शाहरुको वंश मगर हो भन्ने अनुसन्धानबाट निचोड निकालेका छन् । जसले यत्रो अनुसन्धान गरे त्यो मान्छे आज लापत्ता छ र राज्यले खोजी गरेको छैन । उनले एकीकरणको नाममा यहाँका किरात राष्ट्रियताको, लिम्बुवान राष्ट्रियताको, तामाङ, नेवा, गुरुङ, मगर र थारु राष्ट्रियताको सम्पूर्ण सभ्यता जसले सखाप पारेर हिन्दु अहंकारवाद थोपरे त्यसलाई नेपालका आदिवासीले राष्ट्रनिर्माता मान्ने कुरा कसरी सही हुन सक्छ ? मेरा साना दुःखले आज्र्याको मुलुक होइन, सबै जातको फुलबारी हो, सबैलाई चेतना भया भन्थे उनी । तर फुलबारी त एक जाति आर्य, एक भाषा खस, एक धर्म हिन्दु मात्रै पृष्ठपोषण राज्यले गर्दै आएको छ । खस भाषाका विद्वान मानिने कृष्णचन्द्र अर्याल र वैधनाथ जोशी (सेढाई)हरुले ‘अझसम्म एक ही गोर्खा भाषाको सर्व व्यापकता हुन सकेको छैन, किन्तु नेवार, भोटे, मगर, गुरुङ, लिम्बू, सुनुवार, दनुवार, थारु प्रवृतिका जंगली भाषाहरुले आफ्नाे जन्मस्थानलाई एक कदम छाड्न सकेका छैनन् जहाँसम्म एक मात्र गोर्खा भाषाले अरु सबै जंगली भाषालाई अर्ध–चन्द्र (गलहत्ति) लगाउन्न त्यहाँसम्म गोर्खा भाषाको उन्नति हुन्छ र मुख्य भाषा कहिनयोग्य छ’ भन्नुको केवल मनोलड्डु मात्र हो (गुरुङ ई २००४ पृ. १४१) । त्यसै धरालतमा रहेर खस भाषाको महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा बनायो । त्यसै सुविधा राज्यले माधवप्रसाद घिमिरेलाई राष्ट्रकवि बनायो । अरु १२९ भाषाहरु हालसालै भाषा आयोगमा अभिलेखित रहेका छन् ।

यसरी राज्य लागेर आदिवासीहरुको भाषा सखाप पार्ने अभियान अहिलेसम्म निरन्तर जारी छ । खस भाषा र हिन्दु धर्मावलम्बीहरुलाई राज्यले पृष्ठपोषण गरेको कारणले नेपाल राज्यको हरेक अंगमा खस भाषी र हिन्दु अहंकारवादीहरुको मात्र उपस्थिति रहेको छ । यस सम्बन्धमा कुरा उठाउँदा खस र हिन्दु अहंकारवादीहरुले आदिवासीहरुले अध्ययन नै गर्न सक्दैनन् भन्ने कुतर्क गर्छन् । तिनीहरुको भनाइ कहीकतै सत्य सावित हुन सक्दैन । यो भनाइ दुई जना कुस्तिवाजलाई कुस्ति खेलाउँदा एउटाको हात र खुट्टा बाँधिदिने र अन्तिममा रेफ्रीले हात खुट्टा न बाधिएको कुस्तिवाजले खेल जित्यो भनेर घोषणा गरेको जस्तै हो । यो न्यायोचित कुरा हो त ? स्वतन्त्र विश्लेषण गरौ । हालको २१औ शताब्दीको आधुनिक युगमा पनि नेपाल राज्यले यही नीति अपनाएको छ । किरातले किरात भाषा पढ्न पाउनुपर्छ भन्यो भने राज्यले जातीय आरोप लगाउँछ । यति धेरै वर्षसम्म यो आदिवासी भूमिमा आयातित् आर्यहरु जसलाई हिन्दु शास्त्र शिक्षक बाहेक राज्यको कार्यकारी पदमा बस्ने अधिकार नै दिएको छैन । तिनीहरुले राज्य चलाइराखेका छन् र राज्यको यस्तो दुर्भाग्य भएको छ ।

पृथ्वीनारायण शाहले गोर्खा राज्य विस्तार अभियान चलाउँदा बिसे नगर्चीले नै आर्थिक सहयोग गरी सुरु भएको थियो भन्ने भनाइ छ । उनले विस्तार गरेको राज्यमा बिसे नगर्चीका सन्तानहरु वर्तमान कालमा पनि जनावरको जीवन बिताउन बाध्य पारिएको छ । हिन्दु धर्म त यसको पृष्ठपोषक हो । यही हिन्दु धर्मको धरातलमा टेकेर राज्यले पनि दलितको नाममा चरम् उत्पीडन गरेको छ । पृथ्वीनारायण शाहको कालमा छुवाछुत सामुदायिक तहमा मात्र थियो । राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाको पालादेखि उनले यस प्रथा मुलुकी ऐनमार्फत संस्थागत गरे । त्यसको निरन्तरता कायम रहँदै आयो । आधुनिक युगको उत्तम राज्य व्यवस्था मानिने २०७२ सालको संविधानले दलित शब्दलाई संवैधानिक गरेको छ । जुन संविधान बनाउनका लागि नेकपा र नेपाली कांग्रेसको ठूलो योगदान रहेको छ । यसलाई पनि जंगबहादुर राणाले बनाएको अर्को मुलुकी ऐनको निरन्तरता मान्नुपर्दछ । जब संविधानसभाले निर्माण गरेको संविधानले नै दलितलाई संविधान अन्तर्गत नै मान्यता दिन्छ, अनि दलितको मुक्ति कसरी हुन्छ ? मान्छेको जात त मानवनिर्मित हो भने छुत अछुत त हुनै सक्दैन । मान्छेको जात सबैको बराबरी हो । यसमा कुनै दुई मत रहन सक्दैन । नेपालमा पनि हिन्दु अतिवादीहरुले यही हतियार अपनाएर युगौयुग शासन गर्दै आएका छन् । यो कुरा गहिरो रुपमा उत्पीडित समुदायका मानिसहरुले बुझ्न जरुरी छ । जुन दिन उत्पीडित समुदायले अन्याय बुझ्नेछन् त्यही दिन यो कुराको अन्तिम निर्णय हुनेछ ।

नेकपा र कांग्रेस प्रतिगमनकारी

नेकपा र कांग्रेस आफूलाई प्रगतिशील दाबी गर्दछन् । तर, व्यवहारमा त्यस्तो देखिदैन । २०४८ सालको आम निर्वाचनपछि नेपाली कांग्रेसले सरकार बनायो । कमजोर सरकार पनि थिएन । पूरै एकमाना सरकार थियो । उदारिकरणको नाममा कमिसन खाएर बासबारी छालाजुत्ता कारखाना बेच्यो । साझा यातायात, ट्रली बस सेवा, भृकुटी कागज कारखाना, हेटौडा कपडा उद्योग आदि सबै जुन नेपाल सरकारको नाममा थियो सबै कमिसनखोरहरुले कमिसन खाएर बेचे । यसको सरदार संसारकै विज्ञ अर्थशास्त्री कमिसन महारथि डा. रामशरण महत थिए । यिनलाई नेपाल र नेपालीहरुको आर्थिक जीवनको बारेमा कुनै ज्ञान छैन । आफू कमिसन खाएर देशलाई टाट पल्टाउने आर्थिक कार्यक्रम ल्याइरहे । उनलाई सजिलो थियो । प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला कुनै धेरै पढेलेखेको मान्छे त थिएनन् । देश र जनता जहाँ गए, जाओस् गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई आफू प्रधानमन्त्री भए पुग्थ्यो । रामशरण महत अर्थमन्त्री भएर कमिसन खाएर विदेशीहरुको दलाल गर्न पाए हुन्थ्यो । शिक्षा र स्वास्थ्यमा पनि त्यही रबैया अपनाएका थिए ।

२०४८ सालको कांग्रेसी सरकारले स्वास्थ्य र शिक्षा यसरी अनियन्त्रित निजीकरण नगरेको भए सायद आज स्वास्थ्य र शिक्षा क्षेत्रमा माफियाहरुको बिगबिगी देख्न पर्दैनथ्यो । जनयुद्ध काल भनिने समयमा माओवादी भन्ने लुटेराहरुले विदेशी नामको स्कुल, कलेजलाई कारबाही गर्ने स्यालहुँइया चलाएका थिए । आज आएर हेर्दा सबभन्दा बढी प्राइभेट स्कुल, कलेज र अस्पतालहरु उनीहरुकै नाममा पो भेटिन्छन् । उनीहरुको जनवाद यही रहेछ । २०५१ सालमा एमाले सरकार अल्पमतमा थियो । त्यसैले केही गर्न पाएन भन्ने ठाउँ थियो । वर्तमान केपी सरकार झण्डै दुई तिहाइ बहुमतको नाममा सरकारले जे काम गरेको छ त्यो कसैले बयान गर्र्र्नै पर्दैन । गृहमन्त्रालय अन्तर्गत रहेको सार्वजनिक जग्गाको अधिकार रक्षा मन्त्रालयमा लगेर यति समूहलाई सरकारी जग्गा २५ वर्षको लागि जिम्मा लगाएको छ । स्वास्थ्य मन्त्रालयमा आजिवन चिकित्सा विज्ञान अनुसन्धानदाता विज्ञहरु हुँदा–हुँदै ओमनी कम्पनी र रक्षा मन्त्रालयलाई कोभिड–१९ स्वास्थ्य सामग्री कमिसनका लागि खरिद गर्ने अधिकार सरकारले प्रदान गर्यो ।

चीनको वुहानबाट कोभिड–१९ सुरु भएपछि २०७६ साल माघ महिनातिरै सरकारले त्यही वुहानस्थित नेपाली विद्यार्थीहरुलाई निशुल्क रुपमा नेपाल ल्यायो । यो कामलाई नराम्रो भन्न मिल्दैन । तर, हाल खाडी र मलेसियामा जसको भिसा सकिएको छ उनीहरुलाई सरकारले बेवास्ता गरेको छ । त्यही खाडीमा काम गर्न गएका मजदुरहरुले पठाएको रेमिट्यान्सले देश चलेको छ । सम्पन्नका छोराछोरीहरु वुहान पढ्न गएका थिए । सरकारले उनीहरुलाई निशुल्क देश फिर्ता ल्याउँछ तर देश धान्ने मजदुरहरुलाई ल्याउन सरकारले आलटाल गरेको देखिन्छ । यो सरकारको जनवाद यहीनेर हेर्नुपर्ने हुन्छ । नेकपा राजनीतिक बजारमा आफ्नाे माल बिकाउन जनताको बहुदलीय जनवाद भन्छ । त्यो जनवाद भनेको के रहेछ भन्ने कुरा सरकारमा गएपछि देखाएको रबैयाले प्रष्ट पारिसकेको छ । नेपाली कांग्रेसलाई झन् नेपालमा २०४६ सालपछि सबभन्दा बढी सरकार चलाउने अवसर मिल्दा उसले देखाएको चरित्रले प्रष्ट पार्छ । नेपालका ठूला दल भनिएका यी दलहरु शाह र पञ्चायतको अर्को रुप मान्दा कुनै अनर्थ लाग्दैन । किनभने, उनीहरु यो नेपाल देश बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र भौगोलिक विविधताले निर्माण भएको छ भन्ने यथार्थ ह«दयंगम गर्न तयार छैनन् । यो सत्यता स्वीकार गर्दा सबै भाषी, जाति, धर्म र लिंगलाई राज्यको विभिन्न अंगहरुमा समानुपातिक समावेशी गर्नुपर्दछ । त्यसो गरेपछि हिन्दुवादी र खस भाषी एकल जातीय भाषिक बर्चश्व तोडिन्छ । र, राज्यमा हालीमुहाली गर्न पाइँदैन भनेर यो सत्यतालाई नजानिदो पाराले तिलाञ्जली दिदै आएका छन् । नेकपाले समावेशीको नाममा आफ्नाे भाषा र संस्कृतिविरुद्ध बोल्ने सुवास नेम्वाङ, पृथ्वीसुब्बा गुरुङ र शेरधन राईजस्ता मुखौटीहरु राखेका छन् भने कांग्रेसले कुलबहादुर गुरुङ, मिन विश्वकर्माजस्ता लम्पसारवाद चौकीदारको रुपमा राखेका छन् ।

शाह वंश र पञ्चायतको किन पनि उत्तराधिकारी हुन् भने देश धर्मनिरपेक्ष घोषित नेपालको संविधान २०७२ ले गरिसकेको छ । अहिलेसम्म नेपाली सेनाद्वारा दशैमा गोर्खाबाट फुलपाती हनुमान ढोका ल्याउने चलन यथावत राखेको छ । हिन्दु धर्मलाई प्राथमिकतामा राखेर सरकारले बजेट छुट्याउँछ । इतिहासमा यो देशको निर्माताहरु नै किरात देखिछन् । यसबारेमा नेकपा र कांग्रेस कहिकतै चर्चा समेत गर्न चाहदैनन् । संसारमै लाइट अफ एसिया भनेर गौतम बुद्धलाई चिनिन्छ । तर सुर्खेतको काक्रे बिहारमा बुद्ध मूर्ति स्थापना गर्न चरम् हिन्दुवादी सरकारले दिएन । जबकि, भगवान् गौतम बुद्धको जन्मस्थान नेपाल हो । नेकपा र कांग्रेसले फाल्टै झण्डा र साइनबोर्ड राखे पनि यिनीहरुको भित्री मनसाय एउटै छ, पालैपालो सरकारमा जाने र भ्रष्टाचार गरेर अकुत सम्पति कमाउने । आफ्नाे सन्तानलाई विदेशमा स्थापित गर्ने र देश खोक्रो बनाउने । जबज र प्रजातान्त्रिक समाजवादलाई यिनीहरुले यसरी प्रयोग गर्दै आएका छन् । शक्ति बढाउन कांग्रेसले पार्टीका सिनियर नेताहरुलाई कारबाही गरेर पूर्वपञ्चहरुलाई धमाधम भित्राउँदैछ भने एमाले र माओवादी हातेमालो गरिसकेकै छन् । यी सबै हतकण्डा नेपालका आदिवासी जनजाति, शिल्पी, खस, थारु, मधेसी र महिलाहरुलाई अधिकारबाट बञ्चित गराउन शक्ति सञ्चय गर्दैछन् । हिजो शाह, राणा र पञ्चायतले यस्तै गथ्र्यो । अहिले नेकपा र कांग्रेसले त्यही पुनरावृत्ति गर्दैछन् । यिनीहरु प्रतिगमनकारी हुन् कि होइनन् स्वतन्त्र भएर पनि मूल्यंकन गरौ ।

हिन्दु राष्ट्रवाद

पृथ्वीनारायण शाहको गोर्खा राज्य अभियानसँगै हिन्दु धर्म मान्ने बाहुन जातिलाई उच्च जाति र खस भाषा बोल्ने मात्र राष्ट्रवादी हुन् भन्ने साहित्य र संस्कृति स्थापना गर्न राज्यले लगानी गर्दै आयो । पृथ्वीनारायण शाह कालदेखि अविछिन्न यो काम चलिरहेकै छ । नेपालमा कांग्रेसको सरकार आए पनि अथवा नेकपाकै सरकार आए पनि यसलाई निरन्तरता दिदै आएका छन् । यो पञ्चायत कालमा, प्रजातान्त्रिक कालमा र हालको संघीय गणतन्त्र कालमा पनि यथावत छ । मधेसमा बस्ने मधेसीहरु हिन्दु धर्मावलम्बी भए पनि राज्य उनीहरुलाई मूल नेपाली राष्ट्रियता मान्न आनाकानी गर्छ र भोट पाउनका लागि मात्र मधेसीलाई प्रयोग गर्दै आएको छ । पहाडमा रहेका किरात, लिम्बू, शेर्पा, मगर, तामाङ, गुरुङ र नेवारहरुलाई धेरैजसो जिल्लामा सिडिओ भएर गएका अधिकृतले नागरिकता र राहदानी दिने बेलामा गैरनेपाली जस्तै व्यवहार गर्छ । हरेक शिक्षण संस्थामा विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्म यही नीति लागू गरेकोले सरकारको कुनै कार्यालयमा आदिवासी सेवाग्राही पुग्दा म अरुकै देशमा रहेको छु कि के हो भन्ने भान हुन्छ । किनभने सेवाग्राहीले त्यो कार्यालयमा आफ्नाे भाषा बोल्ने र आफ्नाे अनुहारको व्यक्ति देख्नै पाउँदैनन् । अर्कोतर्फ राज्यले आन्तरिक रुपमा बाहुन बाहेक अरु जातिले पढ्दैनन्, आदिवासी जनजातिहरु जंगली हुन् । यिनीहरु लाहुरे बाहेक कही फिट हुँदैनन् भन्ने माहोल सिर्जना गर्दैछ । लाहुरे पनि विदेशी सेनामा मात्र फिट हुन्छन् । नेपाली सेनामा त अफिसरको कुरै नगरौ जवानहरु पनि सजिलै लिदैनन् । हिन्दु शास्त्रले नै भन्छ शरीरभरि रौं उम्रेको मान्छे राक्षसको सन्तान भन्छ । नेपालमा सबै जुंगादाह्री भएका व्यक्तिहरु आफूलाई अब्बल ठान्छन् र आफ्नै सन्तानहरु जो शक्तिको आधारमा पेलेर समाजबाट बहिष्कृत गरिएकाहरुलाई अछुत वा दलित ठान्छन् । अनुहार दाँजेर हेर्दा पनि उपाध्य बाहुन र दमाई कामी अनि सार्कीमा केही फरक देखिदैन । तर, एउटालाई हिन्दु समाजले ब्राम्हण देवताको दर्जा दिएको छ, अर्कोलाई पानी नचल्ने जात भनेर अपमानित गरेको छ । यही हो हिन्दु धर्मको विशेषता ।

यसैको आधारमा पृथ्वीनारायण शाको राज्य विस्तारदेखि शासन चलिराखेको छ, कहिले राणा शासनको नाममा, कहिले पञ्चायत शासनको नाममा, कहिले कांग्रेसको नाममा र कहिले नेकपाको नाममा । केही फेरिएको छैन । किनभने राज्यको सबै अंगहरु यिनीहरुले मुठ्ठीमा राखेका छन् । संसद, मन्त्रिपरिषद्, अदालत, सेना, प्रहरी, निर्वाचन आयोग र गैरसरकारी संस्था समेत सबै यिनीहरुले हातमा राखेका छन् । निर्वाचनमा कुन अमुक व्यक्तिलाई कति हजार मतले जिताउने यिनीहरुको पूर्वतयारी हुन्छ । मुद्दा कसलाई जिताउने र कसलाई हराउने पहिल्यै व्यवस्थापन गर्छन् । त्यसको उदाहरण माननीय रेशम चौधरी र पूर्व डिआईजी रञ्जन कोइरालाको मुद्दा हेर्दा छर्लङ्ग हुन्छ । रेशम चौधरी थारुहरुको अधिकार माग गर्दा राज्यले दबाउन खोज्दा विद्रोहको आरोप मात्र लागेका व्यक्ति हुन् । रञ्जन कोइराला सशस्त्र प्रहरीका उच्च पदका अधिकृत हुन् । जसले आफ्नाे श्रीमतीलाई मारेर टुक्रैटुक्रा पारेर प्रमाण मेटाउनलाई जंगलमा लगेर जलायो । जघन्य अपराध गरेको अदालत अगाडि स्विकार गर्यो । त्यस्तो अपराधीलाई अदालतले हालै अदालतले तोकेको सजायको एकचौथाइ सजाय पनि नकाटी अदालतले छोडेको छ । सरकारले निर्मला बलात्कार र हत्याकाण्ड पत्ता लगाउन सक्दैन ३३ किलो सुन तस्करी पत्ता लगाउन सक्दैन । देशमा यस्ता दलहरु र यस्ता दलहरुको सरकार रहुञ्जेलसम्म शान्ति, न्याय र समृद्धिको आशा गर्नु अति नै मुर्खता हुन्छ ।

को कति उत्पीडित ?

नेपालमा सबैभन्दा उत्पीडित हिन्दु अतिवादीबाट दलित दर्जामा राखिएका जातिहरु छन् । चाहे त्यो पहाडी हुन् या मधेसी । तिनीहरुले यो मानव भूगोलमा अमानवीय वा जनावर भन्दा पनि तल्लो तहको विभेद र उत्पीडन सहेर जिवनयापन गरिरहेका छन् । यो विषयले हरेक वौद्धिक बहसमा स्थान पाउँछ । तर कसैले समाधान निकाल्न सकेका छैनन् । हजारौले यसबारेमा सोधपत्र तयार पारे होलान्, लाखौ करोडौ डलर यसैको नाममा झ्वाम पारे होलान् । यो हिन्दु जगत्मा मानवले मानवलाई पशु व्यवहार गर्न छाडेको छैन । यसको मुख्य कारण हिन्दु धर्म नै हो । किनभने अरु धर्म र सभ्यतामा छुवाछुतको कुनै चिज छैन । यो किरात धर्ममा छैन । बौद्ध धर्ममा छैन । यो ईसाई धर्ममा पनि देखिदैन । हिन्दु धर्ममा पनि मनुको पालादेखि मनुस्मृति ग्रन्थमार्फत संस्थागत गर्दै आएको हो ।

नेपालको संविधान २०७२ ले मानव कलंकित शब्द ‘दलित’लाई संविधानमै संवैधानिकरण गरेको छ । यसैको आधारमा हालसालै रुकुम पश्चिममा दलित केटाले गैरदलित केटीसँग प्रेम गर्यो भनेर ६ जना युवाहरुको हत्या गरियो । छुवाछुतको अन्त्य नगरेसम्म यो निर्मम घटनाहरु निरन्तर दोहोरिनेछन् । यो समस्या समाधानका लागि हिन्दु धर्म शास्त्र नै खारेज गर्नुपर्छ भनेर डा. बाबुराम भट्टराई भन्छन् । कुरा त ठीक हो, तर कसले यसलाई खारेज गर्ने भन्ने समस्या छ । भारतका संविधान निर्माता डा. भीमराव अम्बेडकरले हिन्दु धर्ममा छुवाछुतको मुक्तिको उपाय नदेखेपछि उसको नेतृत्वमा १० लाख दलितहरुले एकै दिनमा बौद्ध धर्म अपनाएका थिए । नेपालमा यसो गर्न पनि सम्भव नहोला । यो विषय त जहिल्यै वौद्धिक विलाश मात्र रहने हो कि भन्ने शंका हुन थालेको छ ।

दोस्रोमा हिन्दुहरुबाट नजानिदो पाराले नेपालका खसहरु उत्पीडनमा परेका छन् । यो कुरा खसहरुले थाहै नपाई उच्च जाति ब्राम्हण भनिनेहरुले गरिरहेका छन् । यो कुरा उनीहरुलाई थाहै छैन । बाहुनहरुले हामी एउटै हिन्दु धर्मावलम्बी भन्छन्, तर गायत्री मन्त्र पढ्ने अधिकार खसहरुलाई दिदैनन् । नेपालमा एउटै जातिको जनसंख्या गणना गर्दा सबभन्दा ठूलो जनसंख्या १६ प्रतिशत भन्दा बढी खसहरुकै छ । खसहरुलाई बच्चा जन्मेदेखि अन्त्येष्टिसम्म बाहुन आवश्यक पर्दछ । खस भनेको बाहुन पण्डितको आम्दानीको स्रोत हो । हिन्दु धर्मले धार्मिक साम्राज्यको कोपभाजन पारेको छ भने त्यो अरु नभएर खस जाति नै हो । बाहुनविना खस जाति धार्मिक अपांगतामा परिणत हुने अवस्था सिर्जना भएको छ । सुरुमा खसको राज्य थियो । त्यही आडम्बरमा बाँचेको थियो । पछि केही समयसम्म सेनामा प्रायःजसो अधिकृतहरु विभिन्न क्षेत्रीको नाममा खसहरु नै थिए । अब सेना पनि बाहुनहरुले भरिन लागेको छ । सरकारको निकायहरुमा पनि प्रतिशतको आधारमा हेर्दा कमै देखिन्छ खसहरु । अहिले हिन्दु धर्म र बाहुनवादको अभेध्य कवच खसहरु नै रहेका छन् । बाहुनहरुको १२ प्रतिशत जनसंख्या हो । तर उनीहरुले राज्यको निकायमा ८० प्रतिशत भन्दा बढी ओगटेका छन् । खसहरुको १६ प्रतिशत जनसंख्या हो । तर सरकारी निकायमा आर्यभन्दा न्यून देखिन्छ । समानुपातिक समावेशी युगमा यो पनि न्यायोचित हुन सक्दैन । तर खसहरुले आफूलाई राज्यले सम्मान दिएकै छ भन्ने सम्झन्छन् । अब उत्पीडितले उत्पीडन महशुस नगरेपछि भन्ने र लेख्ने कुरा पनि केही भएन । स्वतन्त्र आँखाले हेर्दा खसहरुले हिन्दु धर्मबाट एउटा ठाउँमा पनि लाभान्वित भएको देखिदैन । अब हिन्दु धर्मले स्वस्थानी व्रतकथामा नवराजलाई राजा बनाएजस्तो कुनै खसलाई राजा त बनाउदैन होला ।

पृथ्वीनारायण शाहको हस्तक्षेपपछि नेपालमा आदिवासी र जनजातिहरुले आफ्नै भूमिमा एक प्रकारको भाषिक सांस्कृतिक दास भएर बस्न परेको छ । यिनीहरुको आफ्नै भूगोल र राष्ट्र थियो । आफ्नै भाषा र संस्कृति थियो । नेपाल एकीकरणको नाममा यी सबै अमूल्य निधिहरु हिन्दु राज्यको अभियानकर्ताहरुले तहस–नहस गरी र आफ्नाे भाषा अनि संस्कृति आदिवासीमाथि थोपरे । यसैको सौन्दर्यकरण गर्दै पृथ्वीनारायण शाहको भजन गाउँदै कवि, इतिहासकार र वौद्धिक व्यक्तित्व भनिनेहरु अहिलेसम्म पनि रटान लगाइराखेकै छन् । २०६३/६३ को दोस्रो जनआन्दोलन सफल भएपछि पनि विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मका पाठ्यक्रम जस्ताको तस्तै राखिएको छ । अझ सरकारले संस्कृत भाषा अनिवार्य गर्ने कार्यक्रम ल्याउँदैछ । यो देशको सत्यता के थियो ? कुन कुन जाति र भाषी थिए ? राज्यले उत्पीडन गर्दा पनि कुन जाति, कुन भाषी र धार्मिक बाचिरहेका छन् ? भन्ने सरकारलाई हेक्का छैन । हेक्क राख्न पनि चाहँदैन । धर्मनिरपेक्ष राष्ट्रमा नेपाली सेनाले दशैमा करोडौ रुपैयाँ खर्च गरेर गोर्खाबाट काठमाडौंको टुँडिखेलमा फुलपाती ल्याएर हर्कबढाइ गर्छ । उधौली–उभौली, ल्होसार, माघी चाड मनाउन टुँडिखेलको छेउको मैदानमा आयोजना गरेको कार्यक्रममा राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्री अतिथि बन्न स्वीकार गर्दैनन् । त्यसैले नेपालका आदिवासीहरुको चाड, धर्म, संस्कृति, खानपान, भेषभुषा राज्यले आफ्नाे ठानेको छैन ।

यलम्बरहाङको पालामा मुलुक स्वतन्त्र थियो

किरात सम्राट यलम्बरहाङको पालामा हालको नेपाल तत्कालिन किरात देश विशाल रहेको थियो । विशाल किरात सभ्यताभित्र सबै राजा रजौटाहरुले सम्राट यलम्बरहाङलाई कर तिर्दथे । यो कुरा मरुतन्त्र हिमवत् खण्डले पनि प्रमाणित गर्दछ । तत्कालिन उनका राज्यभित्र शाक्य, कोलिय, मल्ल (कुशीनगर), मल्ल (पाना), बुली, लिच्छबी, विदेह, भाग, कालम गरी १० राज्यहरु किरात साम्राज्यभित्र पर्दथ्यो । त्यसपछि नेपाल पृथ्वीनारायण शाहलाई उनका चाकडीवाजहरुले जति देवत्वकरण गरे पनि यलम्बरहाङको पालामा भएको भूमिको चार भागको एक भाग एक चौथाइ पनि देखिन्न । पृथ्वीनारायण शाहका भजनमण्डलीहरुले जति भजन लेखे पनि सत्यता देखिदैन । नेपाल पूर्णसार्वभौम सत्तासम्पन्न छ भनेर नथाक्नेहरु नेपालमा धेरै छन् । शाह र राणाले पनि ईष्ट इन्डिया कम्पनीको चाकडी गरेर नै राज्य चलाएको देखिन्छ । राज्य चलाउँदा पनि जनताको हितमा होइन, आफ्नाे जहानिया वैभवको लागि राज्य चलाएको रहेछ भन्ने कुरा इतिहास अध्ययन गर्दा पत्ता लाग्छ । भिमसेन थापाले टिबेटबाट व्यापार गर्न ईष्ट इन्डिया कम्पनीलाई काठमाडौ हुँदै बाटो प्रयोग गर्न दिने सम्झौता गरेका थिए । त्यो सम्झौता कार्यान्वयन गर्न ढिलो गर्दा फेरि नेपाल–अंग्रेजबिच लडाईँ भयो । लडाईँमा नेपालको हार भयो । फलस्वरुपः सुगौली सन्धि सन् १८१६ मा सम्पन्न भयो । त्यो सन्धि एक तिहाई नेपालको भूमि तत्कालित भारतमा रहेको ईष्ट इन्डिया कम्पनी सरकारले लियो । यही निहु पारेर ब्रायन हड्सनले राणाहरुलाई उकासी राज्यद्रोहको मुद्दा लगाई भिमसेन थापाको निर्मम तरिकारले हत्या गराएका थिए । भिमसेन थापाले साम्राज्यवादी अंग्रेजहरुलाई राष्ट्रवादीहरु मिलेर एसियाबाट लखेट्न पर्छ भनेका थिए । यसैको बदला लिन ब्रायन हडसन्ले भिमसेन थापाको हत्या गराएका हुन् । उनी नेपालमा वाणिज्य दूतको रुपमा काठमाडौंको लैनचौरमा २४ वर्ष बसे । जहाँ अहिले बेलायती र भारतीय राजदुतावास रहेको छ । यो भारत स्वतन्त्र नभएको बेलाको घटना हो । सन् १९४७ मा भारत अंग्रेजबाट स्वतन्त्र भयो । भारतको सरकार भारतीय नेताहरुको हातमा आयो तर बोल्नेहरु अंग्रेजी नै थिए । सन् १९५० मा नेपाल र भारतबिच शान्ति सम्झौता भयो । सम्झौताको नाम नै षडयन्त्रपूर्ण छ । झगडा नभएको देशसँग शान्ति सम्झौता भनियो । यसै शान्ति सम्झौताले नेपालको सार्वभौमसत्ता अप्ठ्यारोमा पार्यो । यस सम्झौताको कारणले नेपाल पूर्ण सार्वभौमत सत्तासम्पन्न देश देखिदैन । यो शान्ति सम्झौताको बुँदा नं ५ मा लेखिएको छ ।
The government of Nepal shall be free to import from through the territory of India, arms, ammunition or warlike material and equipment necessary for the security of Nepal. The procedure for giving effect to this arrangement shall be worked out by the two government acting in consultation.

यसमा नेपालले आफ्नाे सुरक्षाको लागि चाहिने हतियारहरु भारतको जुनसुकै स्थान हुँदै ल्याउन सक्छ भनेर सुरुमा मिठो भाषा प्रयोग गरिएको छ । अन्तिम लाइनमा तर यसका लागि दुई सरकारले व्यवस्थापनको लागि सल्लाह गर्नुपर्छ वा अयलकगतिबतष्यल भन्ने शब्द प्रयोग गरिएको छ । यहीबाट थाहा पाइन्छ कि भारतको आशय नेपालप्रति राम्रो छैन । यही बुँदार्लाइ टेकेर २०४५ सालमा भारतले नेपालमाथि नाकाबन्दी लगायो । त्यसबेला पनि भारतले नेपाली सेनाका लागि दोस्रो विश्वयुद्ध ताका प्रयोग भएको इन्सास् राईफल बेच्ने नेपालसँग प्रस्ताव राखेको थियो भन्ने सुन्नमा आएको हो । तत्कालिन नेपाल सरकारले अस्विकार गरेपछि भारतले नाकाबन्दी लगाएको हो भनेर परराष्ट्रविदहरु भन्छन् । भारतले त्यही थोत्रो इन्सास् राईफल पछि माओवादीलाई बेचेर नेपालमा लडाईँ गरायो भन्ने आवाज पनि सुनिन्थ्यो । आजसम्मका नेपालका राज्य सञ्चालकहरुले भारतको निगाहमै चलाएको देखिन्छ । हालसालै नेपालको लिपुलेक नेपालको नक्सामा सामेल गरिएको छ । तर सन् १९६२ देखि भारतले त्यहाँ सेना राख्नु र महेन्द्र शाहदेखि कुनै राज्य सञ्चालकले त्यसबारे केही नबोल्नु ‘दाल मे कुच काला’ त पक्कै छ ।

जसपाको सम्भावना र चुनौती

जसपा नेपालको चारैतिर सम्भावना छ । यो पार्टीले नेपालको हावापानी, जाति, भाषा, धर्म, संस्कृतिलाई मध्येनजर राखेर पार्टीको सिद्धान्त बनाएको छ । कम्तिमा १० वटा राष्ट्रियताहरुलाई पहिचानको आधारमा सम्बोधन गर्नका लागि लिम्बुवान राष्ट्रिय समिति, किरात राष्ट्रिय समिति, शेर्पालुङ राष्ट्रिय समिति, ताम्सालिङ राष्ट्रिय समिति, नेवा राष्ट्रिय समिति, तमुवान राष्ट्रिय समिति, मगरात राष्ट्रिय समिति, मधेस राष्ट्रिय समिति, खसान राष्ट्रिय समिति, थरुहट राष्ट्रिय समिति र दलित समुदायको लागि शिल्पी विशेष प्रदेश समिति बनाएको छ । जसलाई १० प्लस १ प्रदेश भनिएको छ । अधिकार र वितरणको लागि समानुपातिक समावेशीको नीति लिएको छ । आजसम्म यति वैज्ञानिक आधारमा नेपालमा कुनै पार्टीले नीति बनाएको छैन । हाल नेपालको राजनैतिक दलहरुमा नेतादेखि कार्यकर्तासम्म जाति, भाषी, धार्मिक, भौगोलिक र लिंगको आधारमा जसपा नै सबभन्दा समानुपातिक नेतृत्व भएको दल मानिन्छ । यस दलमा आदिवासी जनजाति, मधेसी, खस आर्य, दलित/शिल्पी र महिला सबैको प्रतिनिधित्व रहेको छ । नेपालमा मुस्लिम समुदायलाई अल्पसंख्यक मानिन्छ । तर, जसपाले २ नम्बर प्रदेशमा सरकार गठन गर्दा मुस्लिम समुदायको नेतृत्वमा सरकार गठन गरेर अल्पसंख्यकले पनि नेतृत्व गर्न पाउँछन् भन्ने उदाहरण दिएकोे छ । जसपाले पृथ्वीनारायण शाह भन्दा दुई कदम अगाडि बढेर नेपाललाई राष्ट्रिय एकतामा बाँध्ने कोसिस गर्दैछ । पृथ्वीनारायण शाहले ४ जात ३६ वर्णको फुलबारी हो भन्थे । तर नेपाललाई हिन्दु धर्म र आर्य फुल्ने फुलबारी मात्रै बनाइयो । ठीक यसको उल्टो जसपा सबै धर्म, सबै जाति र १२९ भाषा फुल्ने नेपाल बनाउन कम्मर कसेर लागेको छ । जसपाको सुनौलो अभियान कसैले रोकेर रोकिन्न । यो अभियान निरन्तर अगाडि बढिरहन्छ । नेपालको विभेदकारी मिडियाले मधेसी र आदिवासी राष्ट्रवादी हुँदै होइनन् भन्ने हौवा फैलाएर नुनको सोझो गर्ने गथ्र्यो । लिपुलेक बारेमा जसपाको अध्यक्ष उपेन्द्र यादव र वरिष्ठ नेता राजेन्द्र महतोले संसदमा दिएको राष्ट्रियताको भाषणको गुन्जनले राष्ट्रियता भनेको के हो भनेर मुलुकका जनताले सिकिराखेका छन् ।

सम्भावनासँगै जसपालाई चुनौती पनि उत्तिकै छ । यो दल मुलुककै शक्तिको रुपमा उदाउने भए पनि देशी विदेशी शक्तिहरु यसलाई छिन्नभिन्न पार्न कोसिस गर्नेछन् । त्यसबाट पार्टीलाई बचाउने एउटै अचुक उपाय हो एकता । यो एकता नेतादेखि कार्यकर्तासम्म अटल रुपमा रहनुपर्दछ । नेतादेखि कार्यकर्ताको गुनासो सुनिन्छ कि पार्टीको कामै भएन भनेर । तर त्यो सत्य होइन । धेरै काम भएको छ । अब झन काम धेरै हुनेछ । जसपाको नेता कार्यकर्ताले सबभन्दा पहिले गर्ने काम मिलेर रहने हो । जसपाका नेता कार्यकर्ताहरु मिलेर सानो काम मात्र गरियो भने अरु शक्ति सोहोरिएर यतै आउनेछन् । एउटा कमजोरी छ जसपाका कार्यकर्ताहरुको, त्यो हो छिटोछिटो फेसबुकमा प्रतिक्रिया दिने । यसलाई अलि मूल्यंकन गरेर मात्र प्रतिक्रिया दिने बानी बसाल्नुपर्छ । जस्तो पूर्वमाननीय सरिता गिरीको बारेमा प्रतिक्रिया आउने गर्दथ्यो । धेरैको शंका थियो कारबाही हुँदैन कि भनेर । तर पार्टीले प्रक्रिया मिलाएर वैधानिक हुने गरी कारबाही गर्यो । जसपा अब शक्तिको रुपमा स्थापित हुँदैछ । अब यसको रफ्तारलाई कसैले रोक्न सक्दैन । नेता र कार्यकर्ता परिवारको सदस्य जस्तै मिलेर काम गर्नुपर्दछ । बस्, यति भए पुग्छ । (लेखक जसपा नेपालका केन्द्रीय सदस्य तथा किरात राष्टिय समितिका अध्यक्ष हुन्)

सन्दर्भ सामग्रीः
डा. स्वामी प्रपन्नचार्य (२०५७) प्राचीन किरात इतिहास
राई (रुपाबुङ), रामचन्द्र (२०६४) प्राचीन किरातहरुले छाडेका सम्पदाहरु
शिवाकोटी, प्रा.डा. गोपाल (२०७४) किरात जाति (पैरवी प्रकाशन)
भट्टराई, लोककृष्ण (२०७३) नेपाली सभ्यता ः विगत र वर्तमान (विद्यार्थी पुस्तक भण्डार)
Hodgson, Brian Houghton, The Origins of Himalayan Studies, edited by David M. Waterhouse – 1820-1858
Bista, Dor Bahadur, Fatalism and Development- 1991

आदिम कालदेखि आधुनिक युगसम्मका २४ महामारी, यस्तो छ इतिहास: सन्तोष शेर्मा "बिवाश"

आदिम कालदेखि आधुनिक युगसम्मका २४ महामारी, यस्तो छ इतिहास

पृथ्वीमा प्राणीको उत्पत्ति सँगसँगै वनस्पति, प्राणी, जीवाणु (ब्याक्टेरिया) र विषाणु (भाइरस) को उत्पत्ति भएको हो । मानिसको उत्पत्ति हुनुभन्दा करोडौं वर्ष पहिले जीवाणु र विषाणुको उत्पत्ति भएको मानिन्छ ।

पारिस्थितिक वातावरणलाई सन्तुलनमा राख्न वनस्पति, प्राणी, जीवाणु र विषाणुको समान एवं संयोजनकारी भूमिका रहेको हुन्छ । वनस्पति, प्राणी, जीवाणु र विषाणुबीचको सन्तुलन बिग्रियो भने जीवाणु र विषाणुले कुनै पनि बेला र कुनै पनि रुपमा प्राणीमाथि आक्रमण गर्न सक्छन् ।

आजसम्मका विश्व इतिहासमा विभिन्न कालखण्डमा देखा परेका महामारीहरुदेखि कोभिड–१९ को महामारी यसैका उदाहरणहरु हुन् । ‘सबैजसो जीवाणु, विषाणु र परजीवीहरुले रोग लगाउँदैनन्, कतिपय मानव जातिका लागि फाइदाजनक पनि हुन्छन् भने कतिपयले विभिन्न खालका रोगहरु लगाउँछन् । तिनै रोग लगाउने नयाँ र पुराना जीवाणु वा विषाणुहरुले कहिलेकाहीँ महामारीको रुप पनि लिन्छन् ।’ (डा. झलक गौतम) कोभिड–१९ महामारी यसैको पछिल्लो कडी हो ।

प्रागैतिहासिक कालदेखि आधुनिक कालसम्म अनेक प्रकारका रोगव्याधिका कारणले महामारीका घटनाहरु घटेका छन् । आदिम कालदेखि आधुनिक युगसम्म घटेका केही ऐतिहासिक महामारीहरुबारे यहाँ संक्षिप्त चर्चा गरिएको छ :-

१. प्रागैतिहासिक महामारी – ३००० ईसापूर्व दक्षिणी चीनको ‘हेमिन् मंघा’ र ‘मियाओजिगोयु’ भनिने पुरातात्विक महत्वको क्षेत्रमा फैलिएको महामारीले समस्त बस्तीलाई नै ध्वस्त बनाएको थियो । उक्त महामारीमा सो क्षेत्रमा बसोबास गर्ने सम्पूर्ण मानिसको मृत्यु हुन गई उक्त बस्तीलाई एउटा चिहानमा परिणत गरिदिएको थियो । चीनको यो क्षेत्र आज विश्वसम्पदा क्षेत्रमा सूचीकृत भएको छ ।

२. एथेन्सको प्लेग – ४३० इसापूर्व एथेन्समा ज्वरोको महामारी फैलिएको थियो । पाँच वर्षसम्म फैलिएको यो महामारीबाट एक लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो । एथेन्स र स्पार्टाबीच भएको लडाईंमा स्पार्टाका सेनाले एथेन्सका सैनिकहरुलाई आफ्नो शहरको रक्षाका लागि ‘लामो पर्खाल’ भनिने किल्लाहरुको पछाडि शरण लिन बाध्य पारेको थियो । युद्धका कारण सैनिकहरुको बढ्दो भीडले महामारी फैलिएको थियो । महामारीले कमजोर भएको एथेन्स स्पार्टासँग पराजित हुन पुग्यो ।

३. एन्टोनाइन प्लेग – विश्व इतिहासमा अभिलिखित एन्टोनाइन प्लेग सन् १६५ देखि १८० को बीचमा फैलिएको महाविनाशकारी महामारी थियो । रोमन साम्राज्य शक्तिशाली भएको समयमा ‘पार्थिया’ सँगको युद्धबाट फर्किएका रोमन सेनाहरुबाट यो महामारी रोमन साम्राज्यमा फैलिएको थियो ।

यस महामारीबाट रोमन साम्राज्य लगायत एशिया, ग्रीस, इटाली समेत गम्भीर रुपमा प्रभावित भएका थिए । यस महामारीबाट ५० लाखभन्दा बढी मानिसको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको छ । यस महामारीले रोमन साम्राज्यलाई कमजोर बनाएको थियो ।

४. साइप्रियन प्लेग – सन् २५०–२७१ सम्म फैलिएको साइप्रियन प्लेग महामारीले यूरोपमा आतङ्क मच्चाएको थियो । यस महामारीमा रोम शहरमा मात्र प्रतिदिन पाँच हजार मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

यो महामारीपछि मानिसहरुको अभावमा खाद्यान्न उत्पादनमा कमी हुन गई रोमन साम्राज्यमा भोकमरीको स्थिति उत्पन्न भएको थियो । यो महामारीलाई ट्युनिसियाको कार्थग शहरका पादरी सेन्ट साइप्रियनले ‘संसारको अन्त्यको संकेत’ को रुपमा व्याख्या गरेका थिए । यसैले यो महामारीको नाम सेन्ट साइप्रियनको नामबाट साइप्रियन प्लेग रहन गएको हो ।

५. जस्टिनियन प्लेग – सन् ५४१ देखि ५४२ सम्म फैलिएको यो महामारीबाट एशिया, उत्तर अफ्रिका, अरेबिया र यूरोपसम्म गम्भीर रुपले प्रभावित भएको थियो । बेन्जाटाइन साम्राज्यका सम्राट बेन्जाटाइनको शासनकाल (सन् ५२७–५६५) मा बेन्जाटाइन साम्राज्य मध्यपूर्वदेखि पश्चिम यूरोपसम्म फैलिएको थियो ।

सम्राट जस्टिनियनले साम्राज्यको राजधानीको रुपमा रहेको कन्सटान्टिनोपल (हालको स्तानबुल) मा एउटा ठूलो ‘हगिया सोफिया’ (पवित्र ज्ञान) नामक गिर्जाघर निर्माण गर्नुभएको थियो । बेन्जाटाइन साम्राज्यको राजधानीबाट फैलिएको यो महामारीबाट विश्वको १० प्रतिशत जनसंख्या घट्न गई पाँच करोड मानिसको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको छ ।

६. कालो मृत्यु – (सन् १३४६–१३५३) ः सन् १३४७ देखि १३५१ सम्म फैलिएको ब्युवोनिक प्लेगलाई कालो मृत्यु (ब्ल्याक डेथ)को नामले चिनिन्छ । यर्र्सििनया पेस्टिस जीवाणुका कारण फैलिएको यो महामारी मुसाबाट उत्पत्ति भई झिङ्गाको माध्यमबाट मानिसमा सङ्क्रमण भएको थियो । यो महामारी एशियाबाट शुरु भई यूरोप लगायत संसारभर फैलिएको थियो ।

सन् १३४७ को अक्टुवर महिनामा इटालीको सिसिलीस्थित मेसिना बन्दरगाहमा ब्ल्याक सी हुँदै १२ वटा पानीजहाज आएर रोकिए । ती रोकिएका जहाजभित्र हेर्दा वीभत्स दृष्य देखियो । जहाजमा रहेका धरैजसो यात्रुको मृत्यु भइसकेको थियो भने मृत्युको अन्तिम अवस्थामा पुगेका जीवित यात्रुहरु रगत र पीपले बनेको कालो फिँजले पुरिएका थिए ।

ती जहाजहरुमा रहेका मुसाहरु शहर पसे पछि फैलिएको महामारीले संसारभरि २० करोड मानिसको मृत्यु भएको थियो । यूरोपमा मात्र जनसंख्याको एक तिहाइ अर्थात दुई करोडभन्दा बढी मानिसको मृत्यु भएको थियो । यो महामारीपछि यूरोपको जनसंख्या पहिलेको अवस्थामा पुग्न २०० वर्ष लागेको थियो । यो महामारीले यूरोपको मार्ग परिवर्तन गरेको इतिहासकारहरुको मत रहेको छ ।

यो रोगको उत्पत्ति, रोकथाम र उपचारबारे मानिसहरुलाई थाहा थिएन । रोगी मानिसको नजिक नगएमा रोग सर्दैन भन्ने थाहा भएपछि भेनेसियनहरुको नियन्त्रणमा रहेको रसुगा शहरले पानीजहाजबाट आउने यात्रुहरुलाई बिरामी नभएको प्रमाणित नभएसम्म एकान्तमा ३० दिन (पछि ४० दिन बनाइयो) राख्ने नियम बनाइयो जसलाई ’क्वरान्टिनो’ भनिन्थ्यो । हाल प्रचलनमा रहेको क्वारेन्टाइनको पूर्वरुप यही नै हो ।

७. अमेरिकन प्लेग – यो महामारी सन् १५११ देखि १५३२ सम्म यूरोपेली अन्वेषकहरुबाट अमेरिकी महादेशमा फैलिएको थियो । नाक–कान बाट रगत बग्ने र अधिक ज्वरो आउने लक्षण भएको यो महामारीबाट एक करोड ८० लाखभन्दा बढी मानिसको मृत्यु भएको अनुमान छ । यस महामारीबाट पश्चिम गोलार्धमा रहेका आदिवासीहरुको ९० देखि ९५ प्रतिशतसम्म मृत्यु हुनाका साथै ‘एज्टेक सभ्यता’ र ‘इन्का सभ्यतालाई’ विनाश गरेको थियो ।

८. कोको लिज्ट्ली महामारी– सन् १५४५–१५४८ को अवधिमा साल्मोनेला उपसमूहको एस. प्यारासाइटको सङ्क्रमणबाट मेक्सिकोबाट शुरु भएको यो महामारीबाट संसारभर एक करोड ८० लाख मानिसको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको छ ।

९. ग्रेट प्लेग अफ लण्डन – सन् १६६५ को अप्रिल महिनादेखि १६६६ को सेप्टेम्बर महिनासम्म फैलिएको यो महामारीमा एक लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो । यो महामारीबाट लण्डन शहरका १५ प्रतिशत मानिसले ज्यान गुमाएका थिए ।

१०. ग्रेट प्लेग अफ मार्सेल (सन् १७२९–१७२३) – मध्यपूर्वबाट मालसामान ल्याएर आएको ’ग्रयाण्ड्स सेन्ट एन्टोइन’ नामक पानीजहाजबाट निस्केर शहर पसेका सङ्क्रमित मुसाहरुबाट फ्रान्सको मार्सेल शहरबाट फैलिएको यो महामारीबाट मार्सेल शहर र आसपासको क्षेत्रमा एक लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो जसमा ३० प्रतिशत मार्सेल शहरका बासिन्दाहरु थिए ।

११. रसिएन प्लेग – सन् १७७० देखि १७७२ सम्म रुसको मस्को शहरमा फैलिएको यस महामारीमा एक लाख मानिसले ज्यान गुमाएका थिए । कारखानाका कारण महामारी फैलिएको भनी सरकारले सबै कारखानालाई मस्को बाहिर सार्ने निर्णय गर्नुपरेको थियो ।

१२. स्पेनिश फ्लु (सन् १९१८–१९२०) – प्रथम विश्वयुद्ध सकिए लगतै स्पेनिश फ्लुको महामारी फैलिएको थियो । यस महामारीबाट त्यसबेलाको विश्वको जनसङ्ख्याको एक तिहाइ हिस्सा अर्थात ५० करोडभन्दा बढी मानिस सङ्क्रमित हुनाका साथै पाँच करोडदेखि १० करोडसम्म मानिसहरुको मृत्यु भएको थियो ।

यस महामारीबाट भारतमा मात्र जनसंख्याको ६५ अर्थात एक करोड ८० लाख भन्दा बढी मानिसको मृत्यु भएको थियो भने चीनमा ४० लाखदेखि ९४ लाखसम्म, इण्डोनेसियामा १५ लाख, इरानमा नौ लाखदेखि २४ लाखसम्म, अमेरिकामा छ लाख ७५ हजार र जापानमा चार लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

यो महामारीको नाम स्पेनिश फ्लु रहनुमा पनि एक रोचक कथा छ । यो महामारी स्पेनबाट फैलिएर यसको नामकरण स्पेनिश फ्लु रहन गएको होइन । प्रथम विश्व युद्धमा ब्रिटेन, फ्रान्स र रुसको एउटा गठबन्धन थियो भने जर्मनी, अष्ट्रिया, हंगेरी र इटालीको अर्को गठबन्धन थियो । तर स्पेन भने कुनै गठबन्धनमा सम्मिलित थिएन । ऊ तटस्थ थियो ।

प्रथम विश्व युद्धमा गठबन्धनमा सम्मिलित देशहरुमा प्रेसमा एक प्रकारको प्रतिबन्ध थियो । सेनाको मनोबल गिराउने कुनै सामग्री छापिदैनथ्यो । सैनिक शिविरबाट शुरु भएको यस महामारीको सत्यतथ्य समाचार युद्ध सम्मिलित राष्ट्रका सञ्चार माध्यमले सार्वजनिक गर्ने अवस्था थिएन ।

तर युद्धमा समावेश नभएको तटस्थ रहेको स्पेनमा तुलनात्मकरुपमा प्रेस स्वतन्त्रता थियो । त्यसैले स्पेनी सञ्चार माध्यमले यस महामारीबारे सत्यतथ्य जानकारी सार्वजनिक गरेकाले यस महामारीको नाम स्पेनिश फ्लु रहन गएको हो ।

१३. बिफर – सन् १५२० देखि १६०० सम्म यूरोप, दक्षिण अमेरिका, एसिया, अरेबिया लगायत विश्वमा महामारीको रुपमा फैलिएको बिफरले पाँच करोड ६० लाख मानिसको ज्यान गएको थियो भने बचेका मानिसहरुमा विभिन्न दाग रहनाका साथै अपाङ्ग भएका थिए ।

पश्चिमी गोलार्धको अमेरिका र मेक्सिकोमा ९० देखि ९५ प्रतिशतसम्म आदिवासीहरुको मृत्यु हुनाका साथै इज्टेक र इन्का सभ्यतालाई समाप्त पारेको थियो । यो रोगबाट विभिन्न समयमा नेपालमा पनि धेरै मानिसको मृत्यु हुनाका साथै कतिपय अपाङ्ग भएका थिए । यस रोगको खोप पत्ता लागेपछि हाल यो रोग उन्मूलन भएको छ ।

१४. हैजा – सन् १८४० देखि १८६० सम्म भारतबाट शुरु भएको हैजाको महामारी एसिया, यूरोप, उत्तर अमेरिका, अफ्रिका लगायत सारा विश्वमा फैलियो । यस महामारीमा परी १० लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

विश्वको विभिन्न भागमा विभिन्न समयमा हैजा फैलिन गई करोडौं मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ । यो रोगबाट नेपालमा पनि विभिन्न समयमा धैरै मानिसको मृत्यु भएको इतिहास छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार यो रोगबाट हरेक वर्ष १३ लाखदेखि ४० लाखसम्म मानिसहरु प्रभावित हुनाका साथै हरेक वर्ष एक लाखभन्दा बढी मानिसको मृत्यु हुने गरेको छ ।

१५. एचआइभी–एड्स (सन् १९८१ देखि हालसम्म) – पश्चिम अफ्रिकामा चिम्पाञ्जीबाट मानिसमा सरेको यो रोगबाट हालसम्म तीन करोड ५० लाख मानिसको मृत्यु भएको छ भने सात करोड भन्दाबढी मानिस यस रोगबाट सङ्क्रमित छन् । अहिलेसम्म यसको खोप पत्ता लागेको छैन । यस रोगको रोकथामका लागि एन्टी रेट्रोभाइरल थेरापी (एआरटी) मार्फत यसको उपचार हुने गरेको छ ।

१६. स्वाइन फ्लु (सन् २००९–२०१०) – मेक्सिकोबाट शुरु भएर संसारभर फैलिएको यो रोगबाट आजसम्म एक लाख ५२ हजारदेखि पाँच लाख ७५ हजारसम्म मानिसको मृत्यु भएको अनुमान गरिएको छ । सुँगुरबाट मानिसमा सङ्क्रमण भएको यो रोगको खोप पत्ता लागिसकेको छ ।

१७. पश्चिमी अफ्रिकन इबोला (सन् २०१४–२०१६) – बाँदरबाट मानिसमा सरेको इबोला भाइरसबाट यो महामारी फैलिएको हो । अफ्रिकी मुलुक गिनीबाट फैलिएको यो महामारीबाट सन् २०१४ देखि २०१६ सम्म यूरोप, अफ्रिका र अमेरिकी महादेशमा ११ हजार ३२५ मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

१८. एशिएन फ्लु (सन् १९५७–१९५८) – कुखुराबाट मानिसमा सङ्क्रमण भई चीनबाट सिङ्गापुर, हङ्गकङ्ग हुँदै विश्वभर फैलिएको यो महामारीबाट ११ लाखभन्दा धेरै मानिसको मृत्यु भएको थियो जसमध्ये अमेरिकामा मात्र एक लाख १६ हजार मानिसको मृत्यु भयो ।

१९. हङ्गकङ्ग फ्लु – सन् १९६८ को जुलाईदेखि सेप्टेम्बर महिनासम्म फैलिएको यो महामारी हङ्गकङ्गबाट शुरु भई भियतनाम, सिङ्गापुर र अमेरिकासम्म फैलिएको थियो । यो रोगबाट १० लाख मानिसको मृत्यु भएको थियो । अधिकांशतः ४५ वर्षभन्दा माथिका उमेर समूहका व्यक्ति र दीर्घ रोगीहरु यो रोगबाट बढी प्रभावित भएका थिए ।

२०. सार्स कोरोना – सन् २००३ मा २६ वटा देशमा फैलिएको यो रोगबाट ७०० भन्दा बढी मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

२१. मर्स कोरोना – सन् २०१२ मा मध्यपूर्वका अफ्रिकी देशहरुमा देखा परेको यो रोगबाट ७०० भन्दा बढी मानिसको मृत्यु भएको थियो ।

२२. जिका भाइरस (सन् २०१५ देखि आजसम्म) – एसिट एजेप्टि नामक लाम्खुट्टेको टोकाइबाट यो रोग सर्छ र रोग सार्ने जिका भाइरसले हो । ब्राजिलबाट फैलिएको यो रोगबाट २४ मुलुकका ४० लाख भन्दाबढी मानिस सङ्क्रमित भई हालसम्म ८५ हजार भन्दा बढीको मृत्यु भइसकेको छ ।

२३. औलो – औलो रोगले पृथ्वीमा मानिसको उत्पत्ति भएदेखि नै प्रभावित पार्दै आइरहेको छ । सन् १८८० मा फ्रान्सेली सैन्य चिकित्सक ल्यावेरनले औलोको कारक प्रोटोजोआ परजीवी हो भन्ने पत्ता लगाए । यसको लागि उनलाई सन् १९०७ मा नोबेल पुरुस्कार प्रदान गरियो ।

एशिया, अफ्रिका र अमेरिकी महादेशको उष्णीय क्षेत्रमा फैलिने यो रोगले प्रत्येक वर्ष करोडौं मानिसलाई प्रभावित पार्नाका साथै प्रत्येक वर्ष दशदेखि ३० लाख मानिसको मृत्यु हुने गर्दछ ।
यो परजीवीलाई एउटा मानिसबाट अर्को मानिसमा सार्ने काम एनेफिलिसमाउ लामखुट्टेले गर्छ । औलो रोगका कारण हालसम्म करोडौ मानिसको मृत्यु भइसकेको छ । औलो रोगको कारण

नेपालमा पनि विभिन्न समयमा धेरै मानिसको मृत्यु भएको थियो । अहिले औलो रोग उन्मूलन भएपनि यो विश्वभर छिटफूटरुपमा देखा पर्ने गरेको छ ।

२४. कोभिड–१९ महामारी – चीनको हुवेइ प्रान्तको वुहान शहरबाट सन् २०१९ को डिसेम्बर महिनाको दोस्रो सातादेखि फैलिएको कोभिड महामारीको चपेटामा आजसम्म विश्वका १२० देश तथा आश्रित क्षेत्रहरु र दुई वटा पानीजहाज परिसकेको छ ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले २०२० जनवरी ३ मा कोभिड–१९ लाई ‘अन्तर्राष्ट्रिय चासोको सार्वजनिक स्वास्थ्य सङ्कट’ घोषणा गरेको थियो भने २०२० मार्च ११ मा यसलाई महामारीको रुप लिएको घोषणा गरेको थियो । चीनको वुहान शहरबाट २०७६ पुस २० गते नेपाल फर्किएका ३३ वर्षीय नेपाली विद्यार्थीलाई जाँच्ने क्रममा माघ १० गते कोभिड–१९ पोजेटिभ भएको पुष्टि भएको थियो ।

कोभिड–१९ सङ्क्रमित राष्ट्रको रुपमा दर्ज भए लगत्तै नेपालले कोभिड–१९ को सामना गर्ने क्रममा अन्तर्राष्ट्रिय सीमा बन्द गर्नाका साथै अन्तर्राष्ट्रिय र आन्तरिक उडान बन्द गरी २०७६ चैत्र ११ देखि लकडाउन गर्न शुरु गर्‍यो । यसलाई २०७७ वैशाख २५ गतेसम्म लम्ब्याइएको छ ।

कोभिड–१९ महामारीको पछिल्लो ताजा स्थिति हेर्दा विश्वको महाशक्तिको रुपमा रहेको संयुक्त राज्य अमेरिका लगायत विश्वका विकसित एवं शक्तिशाली राष्ट्रहरु कोभिड–१९ को महामारीबाट सबैभन्दा वढी प्रभावित भएको देखिन्छ ।

आजसम्म विश्वभर दुईलाख २४ हजार मानिसको यस महामारीबाट मृत्यु भइसकेको छ । कोभिड–१९ महामारी नेपालमा अहिलेसम्म नियन्त्रण मै छ, कोभिड–१९ बाट कसैको पनि मृत्यु भएको छैन । तर अमेरिका, बेलायत, युएई, टर्की, आयरलैण्ड, नेदरलैण्ड, जापानमा समेत गरी अहिलेसम्म ५४ जना नेपालीको निधन भएको दुःखद् जानकारी एनआरएनले दिएको छ ।

आफ्नो नागरिकको सुरक्षा गर्नु राज्यको प्रथम दायित्व भएकाले नेपाल सरकारले विदेशमा रहेका नेपाली नागरिकको जीवन रक्षाका लागि उनीहरुको साथमा सरकार छ भन्ने प्रत्याभूति दिने गरी हरसम्भव प्रयास र पहल गर्नुपर्दछ ।
डा. झलक गौतम (लेखक पूर्वमन्त्री हुन्)

कालीनदी कहाँ छ ?

एकछिनलाई भारतले भनेकै ‘नक्कली काली’लाई काली भनेर मान्दा पनि उसले बेइमानी गरेको देखिन्छ । सन्धिमा नदीलाई सीमा मानिएकाले उसले जुनलाई मन लाग्यो त्यसैलाई काली नदी मान्दै आएको छ ।

तर, १८७९ को नक्सामा भने नदी होइन डाँडालाई नक्कली सीमानामा कायम गर्न खोजिएको छ । लिपुलेकबाट ब्यासऋषि हिमालतर्फ सिमाना सारेर नक्सा बनाएको देखिन्छ । (हेर्नुस् लिपुलेकबाट तल डाँडै डाँडा झारेको नक्सा) पछिल्लो पटक देखिएको सीमा विवादको जड पनि यही नै हो ।

त्यति मात्रै होइन, माथिको नक्सामा काली नदीको नाम समेत फेरेर कुटियाङदी लेखिएको छ । जब कि स्थानीय व्यासी र सौका भाषामा कुटि भनेको काली र याङदी भनेको नदी हो । अर्थात कुटियाङदी भन्नुको अर्थ पनि काली नदी नै हो ।

माथिको नक्सामा लिपु खोलालाई नक्कली नाम दिएर काली नदी बनाइएको छ । र, सुगौली सन्धिले प्रष्टरुपमा दुई देशको सीमा भनेर उल्लेख गरेको काली नदीलाई भारतभित्र पारिएको छ ।

सन् १९६७ मा बेलायतले निकालेको नक्सामा कालापानी स्पष्ट रुपमा नेपाल भित्रै देखिन्छ

लिपुखोला किनारमा भारतले सात वटा क्याम्प राखेको देखिन्छ । जसमध्ये तीनवटा (नक्सामा ५, ६ र ७) नेपालको भूमिमा राखिएका छन् । क्याम्प १, २, ३ र ४ भने लिपुखोला पारी देखिन्छ । ती चारवटा क्याम्प लिम्पियाधुराविनाको नेपालको नक्सा अनुसार भारततिर परेको देखिन्छ ।

सर्वे अफ इन्डियाले भर्खरै निकालेको नक्सामा लिपु खोला भन्दा यताको भूभाग भारतमा पारिएको छ । उसले कालापानी क्षेत्रको तुरतुरे धारालाई नक्कली काली नदीका रुपमा व्याख्या गर्ने गरेको छ ।

भारतले पश्चिम नेपालको सिमाना कसरी बंग्यायो भन्ने सन् १८३५ र २०१९ मा प्रकाशित यो नक्सामा हेर्दा प्रस्ट हुन्छ ।

सुगौली सन्धिपछि नेपालले काली नदी पश्चिम कुमाउँ, गढवाल तथा सतलज नदीको पश्चिम कांगडा, र तराईको ठूलो भाग सहित एक तिहाई भूभाग गुमायो । त्यसपछिको तीन कालखण्डको पश्चिमी सीमा माथिको नक्सामा देख्न सकिन्छ ।

सन् १८१६–१८५० सम्मको लिम्पियाधुरा सहितको सिमाना, १८५०–१८७९ सम्मको कालापानी सहितको सिमाना र त्यसयताको कालापानी विनाको सिमाना ।

सुगौली सन्धिलाई मान्ने कि नमान्ने ?

सबै नक्साहरू हेर्दा भन्न सकिन्छ, सुगौली सन्धिमा उल्लेख भएको काली नदीको मुहान लिम्पियाधुरा नै हो । गुन्जी, कुटी, गब्र्याङमा २०१८ सालमा पनि नेपालले जनगणना गरेको, जग्गाको तिरो तिरेको, राष्ट्रिय पञ्चायत चुनावमा भाग लिएको जस्ता प्रमाणहरूले पनि सीमा कुटियाङदी भनिने काली नदी हो भन्ने प्रस्ट छ ।

सुगौली सन्धिको २ सय वर्षपछि बिउँझिँदा लिम्पियाधुरा गायब

भारतले काली नदीको नाम तीनपटक परिवर्तन गरेको छ । शुरुमा लिम्पियाधुराबाट आएको वास्तविक काली नदी, दोस्रो लिपुपासबाट आएको लिपुखोला र तेस्रो कालापानीमाथि एउटा मन्दिर बनाएर त्यहाँबाट बग्ने तुरतुरे पानीलाई भनिएको काली नदी भारतले बनाएको सन् १८७९ को नक्सामा त्यो तुरतुरे पानी बग्ने काली भन्दा पनि यता च्यापेर ब्यास हिमालसम्म नक्सा बनाएको देखिन्छ । सर्बे अफ इन्डियाले अहिले जारी गरेको नक्सामा पनि काली नदी भनेको लिम्पियाधुराबाटै बग्ने नदी हो भन्ने प्रस्ष्ट देखिन्छ । काली नदी कुन हो भन्नेमा थाहा भएर वा नभएर उनीहरू पनि अस्पष्ट देखिन्छ । तर, तीन–तीन पटक फरक–फरक सिमानामा प्रयोग गरेको देखिन्छ ।

लिपुखोला दोभानदेखि लिपुलेक भारतीय सेनाका सात क्याम्प राखेको देखिन्छ । त्यसमध्ये कालापानीमा राखेको क्याम्प नेपाली भूमिमै छन् । पारिबाट बाटो खन्न गाह्रो भएपछि उनीहरूले पुल बनाएर नेपालतर्फ आएको हो कि जस्तो देखिन्छ ।

भारत–चीन युद्धका बेलामा उनीहरूले अस्थायी रुपमा प्रयोग गर्न खोजेको हो कि जस्तो देखिन्छ । कतिपयले राजा महेन्द्रले त्यहाँ अस्थायी रुपमा बस्न दिएको बताउँछन् । पछि हटाउन सकेन । आधिकारिक रुपमा भने बस्न दिएको वा नदिएको भन्ने केही खुलेको छैन ।

तर, नेपालको आधिकारिक नक्सा हेर्दा लिपुखोला पूर्वका सम्पूर्ण भूभाग नेपालकै देखिन्छ । त्यसमा विवाद गरिरहनु आवश्यक देखिन्न । अस्थायीरुपमा बसेको क्याम्पबाट भारतीय सेना नहटेकाले समस्या देखिएको हो ।

लिपुखोला पूर्वको क्षेत्र पनि आफ्नो भूमि हुन्थ्यो भने त लिपुपास जानेबाटो पूर्वबाटै लैजान्थ्यो होला । कालापानीमा पूर्व ल्याएर बाँकी लामो बाटो पारिबाटै लगेको छ । अर्थात उसले काली नदी भन्ने गरेको लिपुखोलालाई नै काली एकछिनलाई काली मान्दा पनि त्यो खोला भन्दा पूर्व उसको भूभाग हुँदै होइन । सम्पूर्ण कालापानी क्षेत्र नेपालकै हो ।

त्यति मात्रै होइन, सुगौली सन्धि अनुसार गुन्जी, नावी र कुटी पनि नेपाल हो । सन्धि मान्ने हो भने ब्यास ऋषिको डाँडैडाँडा सीमा कोरेर हुँदैन । भारतले यो सन्धि मान्दैन भने टिस्टादेखि काँगडासम्म नेपालकै हुन्छ ।

१२ नक्सामा हेर्नुहोस् कालापानीमा भारतले गरेको सीमा अतिक्रमण: सन्तोष शेर्मा "बिवाश"

 नेपाल–अंग्रेज युद्ध रोक्न सन् १८१६ मा दुई पक्षबीच भएको सुगौली सन्धिले नेपालको पूर्व–पश्चिम सीमा निर्धारण गर्‍यो । दुई सय वर्षअघिको उक्त सन्धिका प्रावधान अक्षरश पालना नहुँदा कतिपय स्थानमा सीमा विवाद देखिन्छ ।

सर्वे अफ इन्डियाले निकालेको भारतको राजनीतिक नक्सामा नेपालको भूभाग समेत आफ्नोमा राखेपछि यसको विरोध भएको हो । नेपालको पश्चिम सिमानाका ३७२ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल आफ्नोमा पारेको देखिन्छ ।

भूगोलका प्राध्यापक डा. नरेन्द्रराज खनाल भारतले तीनवटा काली नदी देखाएर सिमाना चलाउनुलाई विवादको प्रमुख जड मान्छन् । प्रा.डा. खनाल भन्छन्, ‘भारतले पुरानो नक्सा दोहोर्‍याएको भनिएको छ तर पुरानै नक्सा सुगौली सन्धि विपरीत छ ।’

नेपाल र इस्ट इन्डिया कम्पनीबीच भएको सुगौली सन्धिको धारा पाँच अनुसार काली नदी नै नेपालको भारतसँगको पश्चिमी सिमाना हो । सुगौली सन्धि भएको दश वर्षपछि इस्ट इन्डिया कम्पनीले निकालेको नक्सा अनुसार लिम्पियाधुरा मुहान भएकै नदी काली नदी हो 

सन् १८२७ मा प्रकाशित ‘कुमाउ–गढवाल’ समेत देखिने नक्सामा काली नदी स्पष्ट रुपमा देखाइएको छ । यसबाट प्रस्ट छ, काली नदी भन्दा पूर्वको गुन्जी, कुटी, गब्र्याङ लगायतका भूभाग नेपालकै हो ।

त्यसको सात वर्षपछि भारतले प्रकाशित गरेको अर्को नक्सामा पनि काली नदीको मुहान प्रस्ट देख्न सकिन्छ । सन् १८३५ मा इन्डिया एक्सआईआई इन्डेक्स म्यापले निकालेको नक्सा नेपालको सीमाना पश्चिमतर्फ ढल्केको देखिन्छ ।

सन् १८४६ मा कुमाउ एण्ड ब्रिटीश गडवालद्वारा प्रकाशित नदीमा काली नदीको नाम परिवर्तन गरेको देखिन्छ । कालीलाई वेस्ट काली वा सामा नदी भनिएको छ । नदीको नाम फेर्न खोजिए पनि यो नक्सा अनुसार पनि कालीको मुहान भने लिम्पियाधुरा नै हो ।

सन् १८५१ को नक्साअनुसार गब्र्याङ क्षेत्रमा जम्मा दुई वटा नदी देखिन्छन् । एउटा लिम्पियाधुराबाट आएको काली र लिपुलेकबाट गएको अर्को शारदा अर्थात कावा खोला । हिमालयन माउन्टेन रिभर्सले निकालेको यो नक्सामा नदीको नाम भने उल्लेख छैन ।

ब्रिटिस सर्वे अफ इन्डिया म्यापले सन् १८५६ मा निकालेको नक्सा अनुसार पनि काली नदीको मुहान लिम्पियाधुरा नै हो ।

सन् १८५७ को नक्सा नेपाल, सिक्किम, भुटान एण्ड तिब्बत नक्साका अनुसार पनि काली नदीको मुहान लिम्पियाधुरा नै हो ।

सन् १८५९ को नक्सामा लिम्पियाधुरा मुहान भएको नदीलाई काली नदी भनिएको छ ।

नक्सामा नियोजित गडबडी

सुगौली सन्धिमा उल्लेखित काली नदी कुन हो भन्दा भारतले अहिलेसम्म विभिन्न तीनवटा नदीलाई देखाउने गरेको छ । जसमध्ये लिम्पियाधुरा मुहान भएको बाहेक दुईवटा नदी नक्कली काली नदी हो ।

लिम्बुवानको इतिहास

लिम्बुवानको इतिहास
विकिपेडियाबाट, नि: शुल्क ज्ञानकोश
लिम्बुवानको इतिहास (नेपाली: लिम्बुवानको ई घटना) यसका छिमेकीहरूसँग लिम्बुवानको नजिकको अन्तरक्रियाको विशेषता हो; स्वतन्त्र र अर्ध-स्वतन्त्र नियम यसको अधिकतर समयको लागि स्वायत्तता द्वारा विशेषता।
नेपाल सरकारको पाठ्यपुस्तकहरुमा लिम्बुवान र उनको इतिहासको कुनै कभरेज थिएन, जसमा काठमाडौं उपत्यका (जसलाई नेपाल उपत्यका वा साधारण नेपाल पनि भनिन्छ) को इतिहासमा केन्द्रित गरिएको छ। यद्यपि लिम्बुवान अहिले नेपालको भाग हो तर यो १ it7474 सम्म स्वतन्त्र थियो; अहिले पनि लिम्बुवानको इतिहास यसको धेरैजसो मानिसहरूलाई थाहा छैन। नेपालको स federal्घीयता र स्वायत्तताको वर्तमान परिप्रेक्षमा लिम्बुवान र नेपाली नागरिकहरू गोर्खाका राजाले समाहित गरेका सबै क्षेत्रहरू लिम्बुवान एक मात्र त्यस्तो क्षेत्र थिएन जुन वास्तवमा साम्राज्यको माध्यमबाट नेपाल राज्यमा समाहित भएको थियो। गोर्खा-लिम्बुवान लिम्बुवानको दश राज्यका राजाहरू र तिनीहरूका मन्त्रीहरूसँग सन्धि। सन्धिको शर्तमा लिम्बुवान र उनका राजाहरूले नेपालका राजालाई आफ्नो राजाको रूपमा स्वीकार्ने छ र उही नेपाली झण्डामुनि रहिरहने थियो, तर लिम्बुवान र उनका जनताहरू नेपालको राज्यबाट हस्तक्षेप नगरी पूर्ण स्वायत्त हुनु पर्ने थियो। यद्यपि शाह वंशको अवधिमा लिम्बुवान बिस्तारै यसको मूल सन्धि अधिकार हरण गरियो। त्यसकारण आज लिम्बुवानका जनता नेपालमा स federal्घीयताका सबैभन्दा मुखर समर्थकहरू हुन्।
सामग्री [लुकाउनुहोस्]
१ पूर्व ईतिहास
२ भौउपुतहंग वंश
B बाजदेव राजवंश
Eight आठ राजाको युग
Ten दश लिम्बु राजाहरूको युग (––०-११60०))
Limb लिम्बुवानका १० राजाहरू
The लासाhang राजवंशको युग
King राजा सिरिजुंगाको युग (––०-15 १15)
Sir राजा सिरिजुंगा पछि दश राजाहरूको अवधि
१० साla्लाइ dyn राजवंश राजाहरू
११ विभाजित लिम्बुवानको युग (१ 160० – -१7474१)
१२ पूर्वी र उत्तरी लिम्बुवानमा नामग्याल राजवंशको युग (१––१-१– of1१)
१ western पश्चिम र दक्षिणी लिम्बुवानमा सेन राजवंशको युग (१ 160० -17 -१69))
१ Limb लिम्बुवानमा शाह वंशको युग
१ The गणतन्त्र युग र अब लिम्बुवानमा
१ Limb लिम्बुवानको भविष्य
१ Re सन्दर्भ
१.1.१ पुस्तकालय
१ also यो पनि हेर्नुहोस्
पूर्व ईतिहास [सम्पादन]

मानवविज्ञानविद् तथा इतिहासकारहरूको दाबी छ कि जीवाश्म रेकर्डले देखाउँदछ कि मानिसहरू करिब -०-4040 हजार वर्ष पहिले नेपालमा बसोबास गर्छन्। लिम्बुवान र पूर्वी नेपालका पहिलो मान्छेहरू पनि त्यो समूहमा हुन सक्थे। पहिलो व्यक्ति स्थायी रूपमा बस्ने र लिम्बुवानलाई उनीहरूको घर बोलाउने किरन्ट मान्छेहरू थिए। यी मंगोलियनहरू पूर्वबाट असम उपत्यकाबाट र 6--8 हजार वर्ष अघि नेपालमा बसाइँ सरेका थिए भनेर विश्वास गरिन्छ। तिनीहरूले खेती परिवर्तन गर्ने अभ्यास गरे र तिनीहरूका पाल्तु सुँगुरहरू र अन्य जनावरहरू सँगै तल्लो, तातो डाँडाहरूसँगै लगे। उही व्यक्तिहरू पश्चिमी नेपालमा बसाइँ सरे र अन्ततः काठमाडौं उपत्यकालाई कब्जा गरे कि नेपाली इतिहासको पहिलो किरन्ट सभ्यता स्थापना गर्न। तिनीहरूले तिब्बतो-बर्मन एन्स्टस्ट्रीको भाषा बोले र एनिमिक धर्मको अभ्यास गरे।
भाऊपुताहंग वंश [सम्पादन]
लिम्बुवानका राजा भाऊपुताहut - लिम्बुवानको पहिलो स्वतन्त्र राजा (पूर्व .80० ईसापूर्व)
राजा जितेस्ति ई.पू. around80० को बीचमा मध्य नेपालमा सातौं किरन्ती राजा बने। वर्तमान लिम्बुवान क्षेत्रमा राजा जितेस्टीको नेतृत्वमा किरात प्रमुखहरू उनको विरुद्ध विद्रोह गरे र उनलाई आफ्नो मालिकको रूपमा देख्न छाडे। त्यस अवधिमा सबै किराना प्रमुखहरूले मौद्रिक श्रद्धांजलि तिर्ने गर्थे र काठमाडौं उपत्यकाका किराँत राजाहरूलाई सैन्य सेवा दिन्थे। यो प्रणाली मध्ययुगीन युरोपमा सामन्ती प्रणाली जस्तै थियो। विद्रोह पछि, पूर्वी नेपालका किरात प्रमुखहरूले भाऊपुताहhangलाई आफ्नो नयाँ राजा चुने। राजा भाऊपुताहhangले फडेपमा आफ्नो राजधानी निर्माण गरे र पूर्वी नेपालमा शासन गरे जुन वर्तमान लिम्बुवान हो।
मध्य नेपालमा किराँत राजवंशका राजाहरू थिए, जबकि पूर्वी नेपालमा लिम्बुवान पनि किराँत वंशका राजाहरू (वर्तमान वर्तमान किराँत लिम्बू जनताका पुर्खाहरू) द्वारा शासन गरिएको थियो। राजा भाऊपुताहhang लिम्बुवान र नेपालको पूर्वी भागमा प्रख्यात थिए भने राजा जितेस्ति काठमाडौं उपत्यकामा सिंहासनमा विराजमान थिए।
लिम्बुवान / पूर्वी नेपाल (राजा bat१7 ईसापूर्व) को राजा पार्बटक
राजा भाऊपुताहhangका वंशका, राजा पार्बटक राजा जीतेहा ofका छोरा थिए र Limb१7 ईसापूर्व लिम्बुवानमा शासन गरे। त्यस अवधिमा राजा पर्बटका हिमालयन क्षेत्र र वर्तमान नेपालको सबैभन्दा शक्तिशाली राजा थिए। राजा पर्बतक मगधका चन्द्र गुप्ता मौर्यसँग गठित थिए र नान्डको राज्यमा उनको सैन्य अभियानमा उनलाई सहयोग गरे। उनको बुवा राजा जितेको शासनकालमा अलेक्ज्याण्डरले भारतमा आक्रमण गरे र उनको राज्य पंजाब र सिन्धमा स्थापित गरे। राजा पर्बतकले राजा चन्द्र गुप्ता मौर्यलाई पंजाब र सिन्धदेखि टाढा ग्रीक सत्राप्स सेल्युकस (सैनिक गभर्नर) लाई भगाउन सहयोग गरे। राजा पार्बतकको चन्द्र गुप्तालाई सहयोगका लागि उनले राजा पर्बतकलाई उत्तरी बिहारमा जग्गा दिए र धेरै किराँती मानिसहरू उत्तरी बिहारमा बसाई सरे। ती मधेस किरात मानिस, वा काशी गोत्रको लिम्बस भनेर चिनिन्थे। राजा पर्बतक ह्या Hangलाई मगध इतिहासकारहरूले पनि मौर्य सम्राटको सहयोगीको रूपमा उल्लेख गरेका छन्।
लिम्बुवान / पूर्वी नेपाल (राजा १२ 125 ई.पू.) को राजा सम्युक

राजा पर्बतकको सात पुस्ता पछि राजा सम्यक लिम्बुवान / पूर्वी नेपालको सिंहासनमा बसे। उनी मधेशिया किरात मानिस (राजा पर्बतकको समयमा बिहारमा बस्नेहरूको सन्तान) बीचमा अलोकप्रिय थिए। बाजदेवहंगको नेतृत्वमा मानिसहरूले राजा साम्युकको बिरूद्ध विद्रोह गरे र उनको पतन गरे। किराना प्रमुखहरूले बाजदेवलाई लिम्बुवाank्कको नयाँ राजा चुने।
बजदेव वंश [सम्पादन]
लिम्बुवानका राजा बाजदेवोहंग (c। १२ BC ईसा पूर्व)
लिम्बुवान क्षेत्रका किरात जनताको क्रान्ति पछि यस क्षेत्रका किराना प्रमुखहरूले विद्रोही नेता बाजदेवोहंगलाई आफ्नो राजा चुने। उनले लिबangमा आफ्नो राजधानी बनाए र आफ्नै राजवंश सुरु गरे। उनको पछि राजवंशका बाह्र राजाहरू पनि थिएः
राजा Sangkhadeo म
राजा सांगाखादेव दोस्रो
राजा देवपावर
राजा भिचुक
राजा घhang्गटुक
राजा Sotumhang
राजा लिमडung्ग
राजा लिजेहा
राजा मापुुनह
राजा Dendehang
राजा कुंडुंगजापा
लिम्बुवानका राजा कुन्डुंगजापा
बाजदेव राजवंशको अन्तिम राजाका चार छोराहरू थिए: मुन्धुge्गे, सन्धुge्गे, केन ह Hang्ग र कोचु ह्या Hang। भनिन्छ कि कोचु ह्या Hang उत्तर बंगालमा बसाई सरे र उनको आफ्नै राज्य कोचपिगुरु स्थापना गरे जहाँबाट कोच भन्ने शब्द आएको हो। राजा कुंडुंगजपाको मृत्युपछि लिम्बुवान अराजकता र अराजकतामा पर्‍यो र प्रत्येक प्रमुखले आ-आफ्नै ठाउँमा स्वतन्त्र रूपमा शासन गरे।
आठ राजाको युग [सम्पादन गर्नुहोस्]
बाजदेव राजवंशको अन्तिम राजाको समयदेखि लिम्बुवानमा आठ प्रमुख र उनीहरूका सन्तान थिए। तिनीहरूमध्ये कोही पनि सबैलाई वशमा राख्न पर्याप्त शक्तिशाली भएनन् र कोही पनि प्रतिष्ठानमा आएनन्। यस अवधिमा, मानिसहरू लिम्बुवान क्षेत्र र त्यहाँबाट बसाई सरेका थिए र एडी century शताब्दीतिर, चीन र बर्माको शान-मकवान क्षेत्रका मानिसहरुको समूह भारतको असम र अन्ततः नेपालको लिम्बुवान क्षेत्रमा बसाई सरे। लिम्बुवानका मूल किरनहरू, तिब्बतबाट आएका आप्रवासीहरू, बिहार क्षेत्रबाट मंगोलहरू र जनजातिहरू र अन्तमा शान-मकवानका आप्रवासीहरूले लिम्बुवान र लिम्बू संस्कृतिको राष्ट्रियताको नयाँ राष्ट्रको जन्म गरे।
लिम्बुवानमा किरन्ती जनताको क्रान्ति
आठ किराँटी प्रमुखहरूको शासनको पछिल्ला वर्षहरूमा लिम्बुवानको जनसंख्या बढ्यो र परिवार संख्या बढ्दै गयो। यो खतरा हो भन्ने महसुस गर्दै ती आठ शासकहरूले मानिसहरूलाई दबाउन थाले। जब शान मोक्वान मान्छे (लिम्बुवानमा भर्खरको आप्रवासी) को सन्तान हुन सकेनन उनीहरूले आठ जना सेनापतिलाई उखाल्ने योजना बनाए। उनीहरूले अम्बे पोजोमामा भेटे र आठ प्रधानको बिरूद्ध विद्रोह गर्ने निर्णय गरे। विद्रोही नेताहरूले तीन ढु stone्गा खम्बा खडा गरे र वरिपरि तीन आम रूखहरू रोपे। पवित्र पानी छर्के पछि, विद्रोही नेताहरू र विद्रोही सेनाले सबैले अत्याचारी शासकहरूसित लडाईं गर्नेछन् र शासकहरूलाई कुट्ने सम्म घर फर्कने छैनन भनी शपथ लिए। अम्बे पोजोमाको भेट हुने ठाउँ अहिलेसम्म रहेको छ र आठ प्रमुखको लडाई त्यसबेलादेखि लिम्बु मुन्धुममा समाहित छ।
उनीहरूको देशमा विद्रोह भइरहेको थाहा पाए पछि; आठ शासकहरूले आफ्नै सेना खडा गरे र जनसंहार गर्न र शान-मोक्वान वंशका मानिसहरूलाई विस्थापित गर्ने उद्देश्यले। लिम्बुवानका आठ शासक र लिम्बुवानको विद्रोही बीच ठूलो गृहयुद्ध सुरु भयो। विद्रोहीहरूले आठ गाउँहरूमा आठ शासकहरूको सेनालाई हराए। आठै शासक या त मारिए या लिम्बुवान क्षेत्रबाट पछाडि दियो।
दस लिम्बु राजाहरूको युग (––०-११60० [) [सम्पादन गर्नुहोस्]
यसरी एकता र सामर्थ्यका साथ शान मोक्वान मूलका किरान जनताले आफ्ना शासकहरूलाई पराजित गरे। उनीहरूको जीत पछि, विद्रोही नेताहरू फेरि उनीहरूको पवित्र ठाउँमा अम्बे पोजोमा भेला भए। नेताहरूले उत्तरी सीमा तिब्बतमा, बिहारको जलालगढ़को दक्षिणी सीमा, तीस्ता नदीको पूर्वी सीमा र दुधकोशी नदीको पश्चिमी सीमालाई निश्चित गरे। पछि लिम्बुवानको सिमाना पश्चिममा अरुण नदी र पूर्वमा कञ्चनजung्ग पर्वत र मेची नदीमा टु .्गियो।
विद्रोही नेताहरूको बैठकले भर्खरको अधिग्रहित देश लिम्बुवानको नाम राख्ने निर्णय गर्यो किनकि यो धनुष र एरोको बलले जितेको थियो (लि = "धनु", लिम्बु भाषामा अम्बु = "अधिग्रहण")। उनीहरूले लिम्बुवानलाई दश जिल्ला वा राज्यमा बाँड्ने निर्णय गरे र प्रत्येक राज्यमा दश राजाहरू राख्ने निर्णय गरे। उनीहरु लिम्बुवानलाई कुनै पनि बाह्य खतराबाट जोगाउन सबै दश राज्यका सैन्य सहयोग प्रदान गर्न सहमत भए। उनीहरूले आफ्नो राष्ट्रियताको नाम परिवर्तन गरे। सुरुमा लिम्बुवानका राजाहरूलाई मात्र लिम्बस भनिएको थियो र लिम्बुवानका मानिसहरूलाई याख्थुba्बा पनि भनिएको थियो तर समय बित्दै जाँदा लिम्बुवानका मानिसहरूले आफूलाई लिम्बु भन्न थाले। यसरी लिम्बु र याक्थुung्बा शब्द समानार्थी भयो।
लिम्बुवान इतिहासको यो अवधि नेपाल उपत्यकाको लिच्छवी र मल्ल राजवंश कालसँग मिल्छ।
दश शासकहरू, तिनीहरूका राज्यहरू र किल्लाहरू।
सामलुपी साम्बा ह्या Hang - ताम्बरका राजा (उसको राजधानी ताम्बर यियोक)
सिसियेन शेरि Hang ह्या Hang - मेवा र माइवा राज्यहरूका राजा (उनको राजधानी मिरिंगदेन यियोक)
थोक्टोस्को एंग्बो ह्या Hang - अथ्रायाका राजा (उनको राजधानी पोमाजो))
थिन्डोलung्ग खोक्या ह्या Hang - याang्वारोकका राजा (उनको राजधानी Hastapojong Yiok)
ये nga so पापो ह्या - - पनथरका राजा (यशक र फेदिममा उसको राजधानी)
शेंगसेनगम फेदाप ह्या Hang - फेडापका राजा (पोक्लाबंगमा उसको राजधानी)
मुंग ताई ची इमाई ह्या Hang - इलामका राजा (फकफोकमा उसको राजधानी)
सोयाक लाधो (चेजोंग) ह्या - - मिक्लुung (चौबेसे) को राजा (श Shang्गुरी यिओकमा उसको राजधानी)
Tappeso Perung Hang - Thala को राजा (थाला Yiok मा आफ्नो राजधानी)
टाकलung्ग खेवा ह्या Hang - चेतरका राजा (चामलिंग चिमलि Y यियोकमा उसको राजधानी)
लिम्बुवानका दश राजाहरू [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा मुंग मावरोंग ह्या Hangसातौं शताब्दीको सुरूमा, राजा मुंग मावरो Hang ह्या Hang लिम्बुवानको तराई भूमिमा (वर्तमान सुनसरी, मोर and र झापा क्षेत्र) प्रख्यात भए। उनले विराटनगरको पूर्वमा र Bi्गलीको वर्तमान ज Ran्गलको क्षेत्र खाली गरे र त्यहाँ एउटा शहर बनाए। लिम्बुवानका दस जना राजाले इलामको राज्य र बोधे (चौबिसे) को माध्यमबाट तराई भूमिमा प्रभुत्व जमाएको हुनाले उनीहरूले एउटा सामूहिक लिम्बुवान सेना भेला गरे र रli्गली क्षेत्रका राजा माउरोongको खोजी गरे।
माउरोong तिब्बत गए र खम्पा जong्गमा शरण लिए, तर उनलाई अझै लिम्बुवानमा शासन गर्ने महत्वाकांक्षा थियो। जब लिम्बुवानमा दश राजाले शासन गर्थे र जब राजा माउरोong प्रख्यात भए, तब तिब्बतमा राजा स्रong्ग तसेन गेम्पोले शासन गरे। माउरोongले तिब्बती राजा स्रong्ग तसेन जेम्पोसँग सहयोग गरे, खम्पा जong्गको भूटिया जनजातिलाई उनीहरूको सहयोगमा पुर्‍याए र उत्तरबाट लिम्बुवानमा आक्रमण गर्ने योजना बनाए। राजा माउरोongले लिम्बुवानलाई आक्रमण गरे, लिम्बुवानका दशजना राजाले उनीहरूको फौज ल्याए र हतिया, वालुung्गचung र ताप्की हिमालयमा हुँदै निर्णायक युद्ध लडे। लिम्बुवानका दश राजाहरू हराए र राजा माउरोong लिम्बुवानको शासक भए। लिम्बुवानका दश राजाहरूले अझै पनि मूल मु places्ग माउरोungको अधीनमा रहेका आफ्ना मूल स्थानहरूमा शासन गर्न जारी राखे।
राजा माउरong्गले किराँतका मानिसहरुमा "नामबान" भन्ने चाड पनि शुरु गरे, जहाँ हरेक वर्ष डिसेम्बरको अन्तिम सातामा मानिसहरूले फसल संकलन मनाउँदछन्।
राजा माउरोongको कुनै पुरुष उत्तराधिकारी थिएन, त्यसैले उनी मरेपछि उनका एक जना मन्त्रीले राजा मोक्वान सैन बने। छोटो अवधिको पछि राजा उबा ह्या Hang लिम्बुवान क्षेत्रमा प्रसिद्धीमा आए।
लासाhang वंशको युग [सम्पादन]
किंग उबा ह्या Hang (ruled 84 – -–65 ruled शासित)
राजा मावरोंगको मृत्युपछि उबा ह्या Hang शक्तिशाली र लिम्बुवान क्षेत्रमा प्रख्यात भए। उनले राजा मोक्वान सैनको अधीनमा रहेको लिम्बुवान क्षेत्रलाई नियन्त्रण गरे र राजा भए। उनी लिम्बु जनतामा नयाँ विश्वास ल्याउन र किरान्त मुन्धुम धर्ममा परिवर्तन ल्याउनका लागि परिचित छन्। उनले आफ्ना प्रजालाई टेगरा निing्गवाफुमाng्गको महान् आत्मालाई फूल र फलफूलको पूजा गर्न सिकाए, तर रगतको बलिदान दिएनन्।
उनले इलाममा चेम्पोजो fort्ग किल्ला र दरबार बनाए। उनले लिong्गु पूर्वज देवी युमास्मामng्ग र सर्वोच्च देवता टेगरा निaf्गवाफुमा of्गको सम्मानमा प्रत्येक तीन बर्षमा आयोजना गरिएको टोong्ग सम टो Nam नामको पर्वको परिचय दिए। यो टोong सम टong्ग नाम महोत्सव अझै पनी नेपालको पञ्थर जिल्लामा आयोजित हुन्छ र यसलाई नेपाली भाषामा त्रिशाला पूजा भनिन्छ।
किंग माबो हैंग (शासन 8––-–80०)

लिम्बुवानमा राजा माबो ह्याba आफ्नो बुबा राजा उबा ह्या succeededको स्थानमा आए। उनले लिम्बुवानलाई १ years बर्षसम्म थक्थक्कुम माबो ह्या Hangको उपाधि दिए। उनी लिम्बुवानमा राम्ररी सम्मान र परिचित थिए र धेरैले उनलाई भगवानको पुनर्जन्म हो भनेर पनि विश्वास गर्थे। उनले आफ्नो राजधानी इलामको चेम्पो जोंगबाट पञ्चथरको यासोक जोंगमा लगे।
राजा मुडा ह्या Hang
माबोको मृत्युपछि उनका छोरा मुंगले राजगद्दीमा सफल भए, तर उनी एक कमजोर राजा थिए र आफ्ना बुवा र हजुरबुबाको बिरूद्ध उनी दस लिम्बुवानका सबै शासकहरूलाई वशमा राख्न सक्षम भएनन्। लिम्बुवानका दश शासकहरूले आफ्नै जिल्लामा स्वतन्त्रताको घोषणा गरे र स्वतन्त्र शासन गर्न थाले। लिम्बुवानमा अराजकता र अराजकता व्याप्त थियो किनकि शासकहरू र कुल समूहले लिम्बुवान माथि आफ्नै प्रभुत्व स्थापित गर्न खोजेका थिए। यसरी लिम्बुवान विभाजित भयो र लासा वंशका राजाहरू केवल पाँचथर क्षेत्र र दक्षिणी लिम्बुवानका राजाहरू भए।
किंग वीडो ह्या Hang
लिम्बुवानको अव्यवस्था र एकीकरणमा, राजा मुदा ह्या hang आफ्नो छोरा विडो ह्या by द्वारा सफल भए। उनले पानथारको हेलंग दरबारबाट शासन गरे। पाँचथर जिल्लामा राजा मुदा ह्या Hang नेम्वाang ह्या hang प्रमुखसँग लडाई गरिरहेका थिए, उही प्रमुख राजा राजा ह्याoसँग लडे। जब प्रमुख नेम्वाang ह्या hangले पराजित गर्न असफल भए उनले राजा वेदो ह Hang्गको हत्याको षडयंत्र रचे, उनले हेलेंग दरबारको नजिक हुन आफ्नी बहिनी दालिमालाई विवाह वीडो ह्या Hangसँग विवाह गरे। राजा वेदो ह्या Hangलाई उसको शत्रुहरूले मारे जब उनी सुतिरहेका थिए। नेम्वाang प्रमुखकी बहिनी रानी डालिमा हत्याको बखत राजा बुडोको बच्चाबाट गर्भवती भइन्। मुख्य पाथो Hang ह्या Hang वर्तमान पञ्चथर क्षेत्रको शासक हेल palace्ग दरबारको सिंहासनमा विराजमान थिए। रानी दलिमाले हेलांग दरबार छोडिन् र इलामको चेम्पोजो palace्ग दरबारमा बस्न गए। राजा उबा ह्या Hang द्वारा निर्मित लासांग राजवंश राजाहरूको पैतृक घर चेम्पोजोंग दरबार थियो।
किंग चेम्जो Hang ह्या Hangलासा राजवंशको पाँचौं राजा राजा चेमजो Hang ह्या Hang थियो। ऊ ईलामको चेम्जो palace्ग दरबारमा जन्मेको थियो जहाँ उसको आमा बस्नुहुन्थ्यो। जब उहाँ जन्मनु भएको थियो उसकी आमाले उनको छोरीको रूपमा लुगा लगाएर भेष बदली गरिन् भन्ने डरले कि मुख्य पाठोong ह्या Hang्गका मान्छेहरू आएर उनलाई मार्नेछन्। उनले उनलाई भनिन् कि उनका बुबाका शत्रुले उनलाई नष्ट गर्नेछन् यदि तिनीहरूले उहाँको वास्तविक पहिचान पत्ता लगाए भने। उनी एक केटीको भेषमा एक बुद्धिमान र बलियो व्यक्ति हुन थाले। उनकी आमाले उनलाई लिम्बुवानको उत्तरी भागमा आफ्ना पिताको अनुयायीहरूका बारेमा बताउनुभएपछि उहाँ त्यहाँ पुग्नुभयो र प्रमुखहरूसँग गठबन्धन गर्नुभयो। हेलंग दरबारमा सबैले एक जिल्ला प्रमुखको बिहे मनाईरहेको बेला उनले एउटा अचम्मको हमला गरे। हेलंग दरबार कब्जा गरेपछि, उनले त्यहाँ उपस्थित सबैलाई आफ्नो परिचय प्रकट गरे र तिनीहरूले उसलाई साँचो शासक र लेट किंग वेदो ह Hang्गको उत्तराधिकारीको रूपमा स्वीकार गरे। उसको कुनै वास्तविक नाम नभएको र ऊ चेम्जोong्गको पुरानो दरबारमा जन्म भएको हुनाले भेला भएका प्रमुखहरूले उनको नाम चेम्जो Hang ह्या Hang राख्ने निर्णय गरे जुन उसको नाम भयो। उनले फेरि सम्पूर्ण लिम्बुवानलाई एकजुट गर्ने प्रयास गरे र वर्तमान पञ्थर, इलाम, धनकुटा, सुनसरी, मोरrang र झापाबाट विस्तार गर्न सफल भए। ती दिनहरूमा मोरrang सुनसरी, मोरrang र झापाको तराई भूमिहरू मिलेर बनेको थियो, जबकि उत्तरी लिम्बुवान अझै टुक्राहरूमा थिए।
राजा सिरिजुंगाको युग (––०-15 १)) [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा गलिजुung्गा जसले राजा उबा ह्या Hangको समयमा लिम्बुवानको याang्वारोक राज्यमा शासन गर्थे; उभाhang्ग गलीजुung्गाको अवधिमा ओभरलर्ड थियो। राजा मुदा ह्या hang्ग कमजोर भए र राजा गलिजुungका नाति लिम्बुवानको नियन्त्रण हराउन थालेपछि सिरिजुंगा उत्तरी लिम्बुवान क्षेत्रमा सत्तामा आए। राजा सिरिजung्गाका पुर्खाहरूले नेपालमा किराँत युगको अवधिमा काठमाडौं उपत्यकामा शासन गरेका थिए।
उत्तरी लिम्बुवानको एकीकरण
राजा मुदा ह्या Hangको अराजक कालमा, राजा सिरिजुंगा यति शक्तिशाली भए कि सबै लिम्बू प्रमुखहरूलाई उनको वशमा राख्न सकिन्छ।
प्रसिद्ध सिरिजुंगा किल्लाहरू
राजा सिरिजुungले वर्तमानमा तेह्रथुम जिल्लाको सिरजung र सांखुवासभा जिल्लाको चैनपुरमा दुई ठूला किल्लाहरू बनाए। किल्लाहरूलाई सिरजुung्गा किल्ला भनिन्थ्यो, र संरचनाहरूका अवशेषहरू अझै पनि उभिएका छन्।
राजा सिरिजुंगा लिपि
राजा सिरिजुंगा लिम्बसमा सिरिजुंगा लिपिलाई डिभोलप गर्ने र परिचय गराउन पनि जानिन्छ, जुन आज पनि प्रयोगमा छ। मुन्धुम, किराँत लिम्बू धार्मिक ग्रन्थ मुन्धुममा लेखिएको छ कि राजा सिरीजुंगालाई निसममng (लिम्बु शिक्षाका देवता) ले उनको साथ फोकटangलुung्गमा पर्वतमा जान आग्रह गरे। देवीले उनलाई पहाडको सब भन्दा गहिरो गुफामा लगे र त्यहाँ लेखिएका ढु of्गाको पाटी दिए। त्यहाँ उनीसँग ज्ञानको शक्ति पनि थियो। देवीले उनलाई त्यो भाषा कसरी पढ्ने र लेख्ने भनेर सिकाए र आफ्ना मानिसहरूलाई धर्मशास्त्रहरू फैलाउन भने। राजा आफ्नो दरबारमा फर्किए र लिम्बू मानिसहरूलाई लिपि र ज्ञान सिकाउन थाले।
राजा सिरिजुंगाको किपट भूमि प्रणाली राजा सिरिजुंगा आफ्नो प्रख्यात भूमि सुधार कानूनका लागि पनि परिचित छन्। उनले किपत भूमि प्रणाली लागू गरे जसद्वारा उनले जमिनहरू प्रत्येक कुल वा गाउँका प्रमुखहरूलाई बाँडिदिए र उनीहरूलाई आफ्नो जग्गामा पूर्ण अधिकार दिए। प्रमुखका शक्तिहरू उनको सिमाना भन्दा परसम्म फैलिएनन् र प्रमुखले लिम्बुवानको रक्षाका लागि लिम्बुवानका सबै राजाहरूलाई युद्धको समयमा उनको गाउँबाट पूर्ण सैन्य सहयोग पुर्‍याउने अपेक्षा गरिएको थियो। किपट प्रणालीको एउटा महत्त्वपूर्ण विशेषता यो थियो कि न त मुखियाले न त उनको मानिसहरूलाई न त कुनै जग्गा बेच्नका लागि बेच्न नै अनुमति दिइन्थ्यो न अरु वंशलाई। गैर-गोत्र सदस्यहरूलाई केवल समय अवधिको लागि जग्गा भाडामा लिन अनुमति दिइन्थ्यो र स्थायी जग्गा स्वामित्व लिनु हुँदैनथ्यो। सबै छोराहरू र अविवाहित छोरीहरू बीचमा बराबर भूमि विभाजन गर्नुपर्ने थियो। उनले यो पनि आदेश दिए कि गाउँका सबै प्रमुखले गाउँहरुमा शासन गर्न उनीहरुलाई सहयोग पुर्‍याउन चार जना सदस्यहरुको चुम्लुung भनिनु पर्छ। प्रमुखले सबै कुल / गाउँ बैठकहरू र चाडहरूको अध्यक्षता गर्नुभयो। उनीसँग पर्याप्त शक्तिहरू पनि थिए जसले गर्दा उनका निर्णयहरूलाई अन्तिम मानिन्थ्यो। राजा सिरिजुंगाको समयदेखि नै लिम्बुवासीहरू आफ्नो जग्गामा विशेष किपट अधिकारहरू उपभोग गर्दै आएका छन्। कसैले किपट जग्गा लिन सक्तैन र भूमि जमिनमा विशिष्ट कुलको थियो। लिम्बुवानका राजा सिरीजुंगाले बनाएको किपत भूमि प्रणालीले नेपालका अन्य किरान्त क्षेत्रहरूमा पनि लोकप्रियता प्राप्त गर्‍यो। किपट जग्गा प्रणाली किराँत राई, किराँत सुनुवार र तामाngका मानिसहरूले प्रयोग गर्थे। राजा सिरिजुंगा पछि राजा महेन्द्रसम्मका लिम्बुवान क्षेत्रका सबै शासकहरूले लिम्बुवानको किपाट प्रणालीको विशेष कानून र रीतिथितिलाई उनीहरूको राज्याभिषेक हुने बित्तिकै वा ठीकै गर्ने वाचा गरेका थिए।
राजा सिरिजुंगा पछि दश राजाहरूको अवधि [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा सिरिजुंगाको मृत्युपछि लिम्बुवानमा फेरि लिम्बुवान राज्यका दशजना राजाले शासन गरे; यो समयावधि 15 15 १ to देखि १84 las। सम्म चल्यो। 6th औं शताब्दीमा लिम्बुवानको महान् क्रान्ति पछि बनेको दस राज्यहरू सबै त्यस्तै रहे। लिम्बू राष्ट्र, संस्कृति, भाषा र जातीयताको वर्तमान अवस्थाले यस अवधिमा आकार लिएको छ भन्ने विश्वास छ।यस अवधिमा लिम्बुवानको तल्लो भूमि (वर्तमान सुनसरी, मोरrang र झापाको तराई भूमि) सामूहिक रूपमा मो M्ग भनेर चिनिन्छ राजा मुung्ग मावरंग ह Hang्गको समयदेखि नै आफ्नै रूपमा राज्यको रूपमा विकसित भयो। १ 14०० को शुरुवातमा, मोर Kingdom राज्यले इलाम र मिक्लुक बोधे (चौबिसे) को साम्राज्यबाट अभिवादन गर्दछ र आफ्नै शासन गर्न थाल्यो। मोरrang राज्यको सिमाना पूर्वमा कन्काई नदी, पश्चिममा कोशी नदी, उत्तरमा शuri्गुरी किला र दक्षिणमा भारतमा जलाल गढीमा राखिएको थियो। राजा सांगला इ Ing मोरrangको तराईका लिम्बुवान राज्यको पहिलो राजा बन्यो it ०० बर्ष पछि यसको पछिल्लो राजा थियो। उनले लिम्बुवानका अन्य राजाहरूसँग गठबन्धन निर्माण गरे र राम्रो सर्तमा रहे। उनले वरातप्पामा उनको राज्य निर्माण गरे र त्यहाँबाट शासन गरे। राजा स Pun्गला इ Ingको छोरा उनका छोरा पुla्ला इन्ग पछि आयो जसले पछि हिन्दू धर्म परिवर्तन गर्‍यो र उनको नाम परिवर्तन गरेर अमर राया इन्ग राखियो।
सांगालाइ dyn राजवंश राजाहरू [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा सांगला ई Ing्ग (राज वंशको पहिलो राजा)
राजा पुg्ला इन्ग (अमर राया इन्ग बने)
राजा कीर्ति नारायण राया इन्ग
राजा आप नारायण राया इन्ग
राजा जारायण नारायण राया इन्ग
राजा इन्धि Narayan नारायण राया इन्ग
राजा विजय नारायण राया इन्ग
मोरrang राज्यको राजा वंशका अन्तिम राजा विजय नारायणले फेदपका राजा मरे ह Hang्ग खबाhebसँग राम्रो मित्रता बनाए। त्यस पछि उनले राजा विजय नारायणलाई उनको नाम पछि नयाँ शहर निर्माण गर्न सल्लाह दिए र यसरी विजयपुर शहर बसालियो। आजको धरान सहर नजिकैको विजयपुर सहर १ 177474 सम्म मोर all राज्य र समस्त लिम्बुवानको राजधानी बनेको थियो। राजा विजय नारायणले फेदपका राजा मरे हंग खेबांगलाई विजयपुरमै बस्न राजी गरे र मोरrang राज्यलाई उनको प्रधानमन्त्रीको रूपमा शासन गर्न सहयोग गरे। राजा मरे ह Hang खबाang्ग प्रस्तावमा सहमत भए र उनको प्रधानमन्त्री पदवी उनको वंशका लागि वंशानुगत स्थिति भयो। यस प्रकार राजा विजय नारायण राया संगलाइ effectivelyले राजा मरे ह effectivelyलाई आफ्नो प्रधानमन्त्री बनायो र मरे ह Hang्गको छोरा बजाhang्ग राय खेबाangले उनको बुबाको नेतृत्वमा फेदापको राज्यमा शासन गरे। राजा विजय नारायणले रायालाई “राजा” भन्ने उपाधि पनि मरे ह्या toलाई दिए। त्यसबेलादेखि राजा मुरे ह Hang खबाang लिम्बुवानको पहिलो प्रधानमन्त्री र लिम्बुवानका दोस्रो राजा बन्न सफल भए जसले हिन्दू “राय” भन्ने पदवी पाए।
समय बित्दै जाँदा राजा विजय नारायण राया सँलगाइ and र उनका प्रधानमन्त्री मरे ह Hang खबाheb बीचको सम्बन्ध झन झन बढ्यो। राजाले मरे ह्या Hangलाई आफ्नी छोरीलाई बलात्कार गरेको आरोप लगाए र उनलाई मृत्युदण्ड सुनाए। मोरrangका राजाले मरे ह Hang्गको विश्वासघातको समाचार सुनेपछि उनका छोरा राजा बजाhang खबाhebले मोरrangका राजालाई सजाय दिने निर्णय गरे। उनी मकवानपुर गए र मकवानपुरका राजा लो ह Hang्ग सेनको सहयोग मागे। १ Mak०8 मा किराँत सेनाको सहयोगमा मकवानपुरका राजा लोहा Sen सेनले विजयपुर कब्जा गरे। आफ्नो बुबाको मृत्युको बदला लिन आएका फडापका राजा बजाhang्ग खेबांग युद्धको मैदानमा मरे; यही समयमा राजा विजय नारायणको पनि प्राकृतिक कारणले मृत्यु भयो। त्यसपछि मकवानपुरका राजा लोहाhang सेनले राजा बजाhang खबाhebको छोरा र मरे ह Hang्गको नाति विद्या चन्द्र राय खेबांगलाई मोरrang राज्यको प्रधानमन्त्री नियुक्त गरे र उनलाई मोरrang शासन गर्न स्वायत्तता दिए। लोहांग सेन मकवानपुर फर्के र राजा विद्या चन्द्र राय खेबांग लिम्बुवानको वास्तविक राजा भनेर मान्यता पाउन ल्हासा गए। राजा विद्या चन्द्र सफलतापूर्वक शाही दस्तावेज प्राप्त गर्दछन् दलाई लामाले उनलाई फेदप र मोरrangको शासकको रूपमा मान्यता दिए। यसै बीचमा, लिम्बुवानका बाँकी राज्यहरू आफ्नै राजाहरूले शासन गरे।विभाजित लिम्बुवानको युग (१ 160० – -१7474१) [सम्पादन]
मोरrangका राजा विजय नारायण संगलाइंगको मृत्यु र त्यसपछिको फेदका राजाले बदला लिने युद्धले मोकोवानपुरका लो ह Hang्ग सेनले लिम्बुवानको मोरrang राज्यलाई जित्यो। यस घटनाले विभाजित लिम्बुवानको युगमा पु .्यायो किनभने लिम्बुवान राज्यहरूको सम्बन्ध अब अस्तित्वमा थिएन। लिम्बुवानका दस राज्यहरूमध्ये केवल थोरैले सेन राजासँग गठबन्धन गरे र उनलाई उनीहरूको शासकको रूपमा देखे। यसै बीचमा, १ 1641१ मा, जब राजा फुंचो नामग्याल सिक्किमको राजा बने, तम्बर राज्यको स्वतन्त्र लिम्बू राजाहरू, याang्ग्वोक राज्य, पँथर राज्य र इलाम राज्यले सिक्किमेका राजासँग गठबन्धन गरे र लिम्बुवानलाई आधामा विभाजित गरे। १ 1641१ देखि १4141१ मा सिक्किमका राजा पुंचो नामग्यालको सिंहासनपछि, पूर्वी र उत्तरी लिम्बुवान राजाहरूले सिक्किमका राजाहरूसँग गठबन्धन गरे।
पूर्वी र उत्तरी लिम्बुवान (१––१-११741१) मा नामग्याल राजवंशको युग [सम्पादन गर्नुहोस्]
१ 1641१ देखि १4141१ सम्म करिब सय वर्षसम्म ताम्बर, याang्गवारोक, पानथार र इलाम राज्यका लिम्बु राजाहरूले सिक्किमका राजासँग गठबन्धन गरे र उनलाई उनीहरूको शासकको रूपमा देखे। यस समयमा लिम्बुवानका अन्य राज्यहरू पनि मकवानपुरका सेन राजासँग मिले। १ Puncho० मा राजा पुंचो नामग्यालको मृत्यु भयो र उनका छोरा उनका छोरा टेन्सong्ग नम्गलले उनको सट्टामा तीन रानीको विवाह गरे। कान्छी रानी लिम्बुवानकी थिइन, र उनको नाम रानी थung्गवा मुक्मा, यwa्गवारोकका राजा यong्ग या ह Hang्गकी छोरी थिइन्। सिक्किमका राजा तेन्सong्ग नामग्यालले एउटा नयाँ दरबार बनाए र आफ्नो कान्छी रानीलाई यसको नाम राख्न भने। उनले यो नाम "स Kh्गीत खिम" राखीन् जसको अर्थ नयाँ घर हो। समयको साथ यो नाम "सोनखिम" बाट "सुक्खिम" मा परिवर्तन भयो, र अन्ततः "सिक्किम" नाम अस्तित्वमा आयो। सिक्किमको मूल नाम लेप्चा भाषामा मेयल, लिम्बु भाषामा चुंगजung र भुटिया भाषामा डेन्जो। थियो। राजा टेनसong उनका छोरा र तेस्रो राजा छ्याग्दोर नामग्याल पछि आए। उनको समयमा, भूटानले सिक्किमलाई आक्रमण गरी आठ बर्षसम्म कब्जा गर्यो। तिब्बतीहरूको सहयोगमा उनले आफ्नो सिंहासन फेरि प्राप्त गरे। उनको १ 17१16 मा मृत्यु भयो र उनको सट्टा उनका छोरा, राजा ग्युरमी नामग्यालले शासन गरे। १ 173333 मा सिक्किमका राजा ग्युरमी नामग्याल निस्सन्तान मरे, तब उनको मन्त्रीले आफूलाई “ताम्डि G ग्याल्पो” शीर्षकबाट सिक्किमको राजा घोषित गरे र राब्तेन्तेसे दरबारको सिंहासनबाट शासन गर्न थाले। उनले १ 173838 देखि १4141१ सम्म शासन गरे। यसले सिक्किमसँगको लिम्बू गठबन्धनलाई विचलित तुल्यायो किनभने अन्य मन्त्रीहरूले शिशु राजालाई सिंहासनमा राखेका थिए। १ Meanwhile41१ मा, लिम्बु विद्वान् लिम्बुवानको याang्गारोक राज्यको श्रीजung्गा सि Sing थेबे नामको लिम्बू विद्वान पश्चिमी सिक्किममा त्यहाँका किरात मानिसहरूलाई लिम्बू लिपि र साहित्य सिकाउन आए। पेमायाँत्से मठका तिब्बती ताछाhang लामालाई लिम्बू सिरिजुंगा जिन थेबेको कार्यहरूको डर थियो। तिनीहरूले उनलाई एउटा रूखमा बाँधेर बाणले मारे। यसले लिम्बुवान र १ Limbim१ मा सिक्किमका राजासँग सम्बन्ध राख्ने लिम्बुवानका सबै राज्यहरूका राजाहरूमा रिस उठ्यो र सिक्किमका राजाहरूलाई उनीहरूको शासक र सहयोगीको रूपमा रोक्न खोज्यो। यसरी नाम्ग्याल राजवंश १ Limb41१ मा लिम्बुवानमा अन्त्य भयो र सिक्किमसँगको सम्बन्ध तोडेपछि चार लिम्बू राजा र उनीहरूको राज्य तटस्थ र स्वतन्त्र भए।
श्चिमी र दक्षिणी लिम्बुवानमा सेन राजवंशको युग (१ 160० -17 -१69)) [सम्पादन]
१ 160० to देखि १69 69 From सम्ममा करीव १ 160० बर्षमा मकवानपुरका सेन राजाहरू मोरrangका नाममात्रका राजा थिए र अन्य पाँच राजाहरू लिम्बुवानसँग मिले। लिम्बुवानमा सेन राजवंशको युग मोरrangका प्रधानमन्त्रीको मृत्युको बदला लिन राजा लो ह Senग सेनद्वारा मोरrang राज्य कब्जामा लिएर शुरु भयो।
किंग लो हैंग सेन (१–० – -–१)
विजयपुरमा मोरrang राज्यको सिंहासनमा राजा लो ह Sen्ग सेनको सिंहासनपछि लिम्बुवान पनि हिन्दु प्रभावको चरणमा प्रवेश गरे। लिम्बुवानका सबै राजाहरू, तिनीहरूका मन्त्रीहरू र तिनीहरूका प्रमुखहरूले तिनीहरूका मूल किराँत लिम्बुको नामलाई हिन्दू नाममा परिवर्तन गर्न शुरू गरे। केकिing लो ह Hang्ग सेनले १ 160० to देखि १4141१ सम्म शासन गरे र लिम्बुवानका सबै राजाहरू जो उनको पक्षमा सिक्किमको पक्षमा थिएन उनीहरूलाई लिन सफल भए। उनले लिम्बू जनता र उनीहरूका प्रमुखलाई वचन दिए कि किपट भूमि क्षेत्र, लिम्बू भाषा, संस्कृति र हजारौं वर्षदेखि चलन आएको जीवन शैलीको संरक्षण हुनेछ। उनले लिम्बू राज्यहरूका राजाहरूलाई पनि प्रतिज्ञा गरे कि उनीहरूले आफ्नो राज्यहरूमा पूर्ण स्वायत्तता र शक्ति प्राप्त गर्नेछन्। यसरी राजा लो ह Hang्ग सेन लिम्बुवानमा राजाहरूको राजा बन्न र महाराजाधिराजको पदवी लिन सफल भए। उनले मकवानपुरको अदालतमा तीन लिम्बू मन्त्रीहरू नियुक्त गरे। त्यतिन्जेल, मोरrangको राजधानी यसको राजधानी विजयपुरसँग राजा मुरे ह Hang खबाang्गको वंशजबाट थियो, जसलाई सांगलाइ राजवंशको समयमा प्रधानमन्त्रीहरू थिए।
राजा हरिहर सेन (१––१–––)
लो ह Hang्ग सेनका नाति राजा हरिहर सेनले हजुरबुबालाई मोरrangको सिंहासनमा राखे। उनले मोरंगलाई बिहारको गोंडवारासम्म विस्तार गरे, आफूलाई "हिन्दुपति महाराज" भन्ने उपाधि दिए, र तल्लो मोर inको चञ्जितपुरमा एउटा नयाँ दरबार बनाए। उनले आफ्नो नाति बिधाता इन्द्र सेनलाई मोरrangको सिंहासनमा राखे। यसलाई हहरिहर सेनका छोराहरूले मन पराएनन त्यसैले गृहयुद्ध सुरु भयो। यो अराजक संघर्षमा राजा हरिहर सेनका कान्छो छोरा सुभा सेन विजयी भए र मोर rulingको शासन गर्न थाले।
राजा सुभा सेनले मोरrangलाई २२ वर्ष शासन गरे, जबकि राजा बिधा इन्द्र सेनले मोरrangमा शासन पनि गरे। राजा सुभा सेन र बिधाता इन्द्र सेन दुबैलाई पूर्णिया नवाबको दरबारमा आउन धोका दिइयो जसले उनीहरूलाई धोका दिए र उनीहरूलाई दिल्लीको मुगल सम्राटमा पठाए। दुबै काका र भतिजा राजाहरू मुगल सम्राटको हातमा मरे। यस विश्वासघातको बारेमा थाहा पाएपछि, राजा बिधता इंद्र सेनकी पत्नी रानी पद्मदिता इन्दुराज राजेश्वरीले लिम्बुवानका नौ जना राजा मोरंग राज्यका सहयोगीहरूलाई पूर्णिना नवाबलाई सजाय दिन सहयोग पुर्‍याए।
रानी पद्मधिता इंदुराज राजेश्वरी सबित्र सेन (१ 170०–-२–)
स समयमा लिम्बुवानका नौ राज्यहरूमा शासन गर्ने राजाहरू, चेम्जो King किंग, पासेनामा राजा, लिंग्डम किंग, खेवा राजा, सुक्मी राजा, मक्खीम राजा, वाजी किंग, गाभा किंग, र शाह ह्या Hang किंग थिए। तिनीहरू मोरrangको सेन किंग्स द्वारा रोय शीर्षक थियो, रोय राजा बराबर थियो।
चेम्जो Limb राजा र जलाल गढ़मा पूर्णिया नवाबको नेतृत्वमा लिम्बुवानको संयुक्त सेनासँग बदलाको अर्को युद्ध भयो। लिम्बुवान सेनाहरू विजयी थिए; उनीहरूका नेताहरूले दक्षिणमा जलाल गुरमा सीमाना स्थापित गरे।
लिम्बुवानका राजाहरूले राजधानी मोरrangलाई चञ्जितपुरबाट विजयपुर फिर्ता गर्ने निर्णय गरे। तिनीहरूले रानी पद्मधिता इन्दुराजराजेश्वरीलाई विजयपुरको सिंहासनमा राखे। त्यस्तै खेडाang राजवंश राजाहरूले मोर primeको प्रधानमन्त्रीको रूपमा काम गरे र अन्य लिम्बुले मन्त्री र चौतारियाको रूपमा काम गरे।
१ 17२१ मा पूर्णियाका नवाबहरूसँगको बदलाको १ fifteen वर्ष पछि लिम्बुवानले दक्षिणमा पूर्णिया राज्यसँग मैत्रीपूर्ण र व्यापारिक सम्बन्ध स्थापित गरे। राजा पासेनामा, जो मोरrangका मन्त्री पनि थिए, पूर्णिया गए र द्विपक्षीय सम्बन्ध स्थापित गरे।
राजा महिपति सेन (१–२–-–१)
लगभग बीस वर्ष शासन पछि, रानी पद्मधिताको मृत्यु भयो। लिम्बुवानका राजाहरू र उनका मन्त्रीहरू भेला भए र मकवानपुरका महिपति सेन, दिवंगत राजा सुभा सेनको छोरो, मोरrangको राजाको रूपमा चुने र उनलाई विजयपुरको सिंहासनमा राखे। उनी प्रभावकारी ढ Limb्गले लिम्बुवानका राजा अथवा लिम्बुवानको महाराजाधिराज बने। महिपति सेन कमजोर राजा थिए; ऊसँग कुनै वैधानिक मुद्दा थिएन, तर अठार जना अवैध छोरा थिए। कामदत्त सेन, नाजायज छोरा मध्ये जेठो, मोरrangका राजा महिपति सेन र लिम्बुवानका महाराजाधिराजको स्थानमा हुनेछन्।
राजा कामदत्त सेन (१––१-––)
राजा महिपति सेनको शासनकालमा मोरrangका प्रधानमन्त्री फेडाप राज्यका राजा बिचन्द्रचन्द्र राय खेबंग थिए। जब महिपति सेनको मृत्यु भयो, उनले कामदत्त सेनलाई मोरrang राज्यको पूर्ण शासक हुन दिएनन् किनभने उनीलाई कामदत्त अवैधानिक ठानेका थिए। यस समयमा सेन राजाहरूले मोरrangको अधिकांश तराई भूमि लिम्बू राजाहरू र प्रमुखहरूलाई व्यक्तिगत जागीरका लागि दिएका थिए कि तिनीहरू आफूहरू विरुद्ध विद्रोह गर्दैनन् भन्ने विश्वास राख्दै थिए।
राजा कमदत्त सेन र उनका प्रधानमन्त्रीको बिचमा झगडा बढ्दै गयो जब सत्ता संघर्षको तनाव बढ्यो; प्रधानमन्त्री बिचित्रचन्द्र राय खेबाang उनको छोरा बुद्धि कर्ण राया खेबा byले उनको ठाउँमा राखेका थिए। बुद्धी कर्णले आफ्नो पिताको कामदत्त सेनलाई राज्यको मामिलाबाट भत्काउने नीति अनुसरण गर्‍यो। त्यसपछि अन्ततः कामदत्त सेनसँग पर्याप्त थियो; उनी विजयपुर आए र सिंहासन कब्जा गरे र बुद्ध कर्णलाई मोरंगबाट निकाले। मद्दत लिन बुद्ध कर्ण सिक्किमको रबेन्डेन्से दरबारमा गए।
कामदत्त सेन एक योग्य शासक बने र सबैसँग राम्रो सम्बन्ध स्थापित गरे। उनले घोषणा गरे कि लिम्बुवानका सबै लिम्बु राजाहरू, तिनीहरूका मन्त्रीहरू र सेनापतिहरू आफ्नै वंशका हुनुपर्दछ र उनीहरूलाई उनको आफ्नै परिवारको रूपमा व्यवहार गर्नु पर्छ। उनले लिम्बुवानमा अत्रोयाका राजाकी बहिनी राजकुमारी थgs्गसम अ Ang्गोहह marriedसँग पनि विवाह गरे। उनले मिक्लु B बोधे किंगडम (चौबिसे) का राजा शामो राया चेम्जो Primeलाई प्रधानमन्त्रीको रूपमा नियुक्त गरे र विजयपुरको दरबारमा आएर आफ्नो देशको प्रबन्ध गर्न अनुरोध गरे। उनले फेरि लिम्बुवानका सबै जनता र प्रमुखलाई स्वायत्तता र किपतको ग्यारेन्टी गरे। उनले भूटानका राजा, सिक्किम र तिब्बतका राजासँग मैत्री सम्बन्ध स्थापित गरे। भुटानका राजा देव जुदुरले राजा प्रतिनिधि काम दत्ता सेनको राज्याभिषेकमा आफ्ना प्रतिनिधिहरू समेत पठाए। मोरrang र लिम्बुवानको दक्षिणमा पूर्णिया राज्यसँग पहिले नै राम्रो सम्बन्ध थियो र उनले भक्तपुरका राजा रंजीत मल्लसँग पनि राम्रो सम्बन्ध विकास गरे।
यसैले लिम्बुवानका जनताप्रति उनको तुष्टीकरण नीति र छिमेकी देश लिम्बुवानसँगको राम्रो सम्बन्धका कारण उनले लिम्बुवानमा धेरै विश्वास र लोकप्रियता प्राप्त गरे।
यसैबीच १ 17 69 in मा मोरrangका निर्वासित र दुखी प्रधानमन्त्री बुद्ध कर्णले बैठकमा जाँदै गर्दा मोरrangमा घात लगाएर मारिएका राजा कामदत्त सेनको हत्या गर्ने षडयंत्र रचे।
विभाजित लिम्बुवानको युग
मोरrangका राजा बुद्ध कर्ण राय खेबांग (१–– – -––)
कामदत्त सेनको हत्या पछि बुद्ध कर्ण विजयपुर आए र मोरrang र लिम्बुवानको अन्तिम राजा बने। तर राजा काम दत्त सेनको मृत्युको खबर पाएपछि लिम्बुवान र उनीहरूका सहयोगीहरूले बनेका सबै राज्यहरू विभाजित भए। लिम्बुवानका राजाहरूको बुद्ध कर्णको बफादारी थिएन। उनलाई मोरrang र सम्पूर्ण लिम्बुवानको शासनमा सहयोग गर्नका लागि सक्षम मन्त्रीहरू र सेनापतिहरूको गम्भीर आवश्यकता थियो। उनले मानिसहरूलाई मिक्लु B बोधे किंगडमका राजा शामो राया चेम्जो forलाई खोज्न मानिसहरू पठाए।
यो समयमा,
राजा श्रीदेव रॉय फागो - मैवा किंगडमका राजा
राजा रैना सिंग राया Sering - मावा राज्य को राजा
राजा अता ह्या Hang - फेडाप राज्यको राजा
राजा सुभावंता लिबाang - ताम्बर राज्यका राजा
राजा योंग या Hang ह्या Hang - यang्गवारोक किंगडमका राजा
राजा थेगीम ह्या - - पनथर राज्यको राजा
राजा लिंग्डम ह्या Hang - इलाम राज्यको राजा
किंग शामो रोया चेम्जो Hang ह्या Hang - मिक्लु B बोधेका राजा (चौबिसे, दक्षिणी पन्थर सहित)
राजा खेवा ह्या Hang - चेतरका राजा (दशमझिया, जलहरा र बेलहरा क्षेत्र सहित)
राजा बुद्ध कर्ण राय खेबांग - मोरrangका राजा (वर्तमान सुनसरी, मोर Mo र झापा क्षेत्रहरू सहित)
राजा शामो राय चेम्जोjong लिम्बुवानका राजाहरू र लिम्बुवानका प्रमुखहरूलाई गोरखाका राजासँग सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न जिम्मेवार थिए। राजा शमो चेम्जो मोरrang राज्यका प्रधानमन्त्री पनि थिए र राजा बुद्धी कर्ण अंग्रेजको सहयोग लिन विजयपुरबाट टाढा हुँदा मोरrangलाई प्रभावकारी ढंगमा शासन गरे। इलामका राजा, राजा लिंग्डमको छोरो, गोर्खाका राजासँग सन्धि गर्ने लिम्बुवानको अन्तिम राजा थिए।
१ork7474 मा गोरखाका राजा र लिम्बुवानका राजाहरू र विजयपुर, मोरrangका तिनीहरूका मन्त्रीहरू बीचको सन्धि पछि लिम्बुवान गोरखा युद्ध लिम्बुवानमा शाह वंशको युग [सम्पादन]
राजा पृथ्वीनारायण शाह (१–––-––)
लिम्बुवान इतिहासमा राजा पृथ्वी नारायणले खेलेको मुख्य भूमिका लिम्बुवान भूमिलाई आफ्नो गोरखा राज्यमा समाहित गर्नु थियो। यसपछि गोरखा साम्राज्य नेपाल भयो। लिम्बुवानका पहिलेका दस राज्यहरू सत्रह जिल्लामा विभाजित थिए; पहिलेका राजाहरू नयाँ राजाको अधीनमा सुब्बा बने र तिनीहरूलाई स्वायत्तता प्रदान गरियो जुन समयको साथमा खेर गयो। किपट अधिकारमा धान क्षेत्र, चराउने क्षेत्र, वन, जल स्रोत, नदी र खनिज स्रोतहरूको स्वामित्व समावेश थियो। नेपालका बाँकी देशहरुमा "राईकर" जग्गा स्वामित्वको प्रणाली थियो भने लिम्बुवानले मात्र राज्यलाई “किपत” प्रणाली स्वीकृत गरेका थिए। गोर्खा राजाले लिम्बुवानलाई स्वायत्तता दिने नीति लिम्बस सधैं उहाँप्रति वफादार रहेको सुनिश्चित गर्नु थियो। यसरी गोर्खाहरूले सिक्किमलाई कब्जा गर्न र लिम्बु भाइहरूलाई मज किराँतको किराँत खम्बू (रईस) लाई एकै समयमा परास्त गर्न सजिलो हुनेछ। यो शाह शासकहरूको विभाजन र शासन नीति को एक उदाहरण हो।
इ.स. १ 17ork74 को गोरखा-लिम्बुवान सन्धिले लिम्बुवान गोरखा युद्धको अन्त्य गर्‍यो।
गोरखा राजा पृथ्वीनारायण शाहको तर्फबाट गोरखा भारद्वार, अभिमन सिंह बस्नेत, पार्थ भण्डारी, कीर्तिसिंह खवास र बाली बनिया, गोरखा राजा कहिल्यै जबरजस्ती कब्जा गर्दैनन् भन्ने प्रतिज्ञा गर्दै “नुन पानी” (नुन-पानी) को सपथ लिन शपथ लिन सहमत भए। लिम्बस कीपत भूमि (स्वायत्त भूमि) न त तिनीहरूलाई नष्ट गर्नुहोस्। यदि उसले उनीहरूको किपट जग्गा कब्जा गरी तिनीहरूलाई नष्ट गर्‍यो, तब गोरखा राजाले शपथ लिएका र विश्वास गरेका देवताले उनलाई, उनका सन्तान र राज्यलाई नष्ट गर्थे। यस शपथ ग्रहण समारोहमा गोर्खा र लिम्बू प्रतिनिधिहरूको अगाडि एउटा ठूलो तामाको काठी ल्याइयो र त्यसमा एक पाथी (आठ पाउण्ड) नुन राखियो। लिम्बू मन्त्रीहरूले यसमा पानी खन्याए र पानीमा नुन मिक्स गर्न राम्रोसँग हलचल गरे। तब मन्त्रीहरूले गोरखा भारदारहरूलाई पानीबाट नुन निकाल्न आग्रह गरे। तिनीहरूले जवाफ दिए कि नुन मिसिएको थियो र पानीबाट निकाल्न असम्भव भएको छ।
लिम्बू मन्त्रीहरूले भने: “नुन पग्लियो र यसलाई पानीबाट निकाल्न असम्भव छ, तर पानी भने स्वादिलो ​​भएको छ। तिमी गोर्खाहरु पानी जस्तै छौ, र हामी किरात लिम्बू मानिसहरु नुन जस्तै छौ। तपाईं गोरखा मान्छेहरू हामी चाहन्छन् कि हामी तपाईंमा पग्लोस्, तर तपाईं पहिले जस्तो हुनुहुन्न। जब हामी तपाईंसँग मिक्स गर्दछौं वा मिस गर्दछौं, तब तपाईं गोर्खाहरू पहिले भन्दा धेरै उच्च हुनुहुनेछ। तर, यदि तपाईले किपट जग्गाको अधिकार लिई हामीलाई धोका दिनुहुन्छ भने, यस सम्झौताको उल्ल not्घन नगरेकोमा तपाईं कस्तो शपथ लिनुहुन्छ? ”गोरखा राजाको तर्फबाट गोरखा भारदारहरूले उनीहरूको हातमा एक मुट्ठी नुन पानी लिए र कसम खाए किपाट जमिन (स्वशासित स्वायत्त भूमि) जबरजस्ती गरेर गोरखा राजाले उनीहरूलाई कहिल्यै धोका दिँदैन। यदि गोर्खा राजाले त्यसो गरे भने, उनका सन्तानहरू नुन जस्तो पग्लिनेछन् र संसारबाट लोप हुनेछन्। त्यसपछि गोरखा भारदारहरूले किरन लिम्बू मन्त्रीहरूलाई प्रश्न गरे कि "यदि उनीहरूले" नुन पानी "सम्झौता भंग गरी गोरखा राजालाई धोका दिन्छन् भने त्यस्तो सम्झौताको उल्लting्घन नगर्न उनीहरुले के शपथ लिन्छन्। किरात लिम्बू मन्त्रीहरूले मुठ्ठीभर नुन पानी लिए र शपथ लिए। कि तिनीहरू कहिल्यै गोरखली राजाको विरूद्धमा जान्छन यदि तिनीहरूले त्यसो गरे भने तिनीहरूका सन्तानहरू पनि नुन जस्तै पग्लिनेछन् र संसारबाट लोप हुनेछन्।
नुन-पानी (पवित्र र महत्त्वपूर्ण तत्वहरू) मा त्यस्तो सम्झौता गरिसकेपछि, गोरखा राजाको तर्फबाट गोरखा भारदारहरूले विजयपुरका लिम्बू मन्त्रीहरूलाई निम्न सन्धि पत्र, वा लाल मोहर दिए।
१ Mo7474 मा मोरrang राज्यका लिम्बू मन्त्रीहरू र गोरखा राज्यका राजा पृथ्वीनारायण शाहबीच भएको सम्झौताको अनुवादः
“यो हाम्रो सम्झौता होस् कि म तपाईंलाई मेरो आफ्नै परिवारको सदस्यको रूपमा चाहन्छु। मेरो धार्मिक दिमाग राम्रो छ। तपाईं अब देखि मेरो संरक्षण अन्तर्गत हुनुहुन्छ। मेरो शक्तिले, तपाईंको देश अब मेरो हो तर तपाईं अझै हाम्रो हुनुहुन्छ। म तपाईंको परिवारको प्रगति र सुरक्षाको जिम्मेवारी लिने छु। तपाईको स्वामित्वमा रहेको कुनै पनि चीजमा म तपाईको अधिकारहरू राख्छु। तपाईं मेरो अधिकारीहरूसँग सम्पर्क राख्नुहुन्छ, तिनीहरूलाई मद्दत गर्नुहोस् र तपाईंको भूमि पूर्ण रूपमा उपभोग गर्नुहोस् जबसम्म यो अवस्थित छ। तपाईं नौ लाख राई भन्दा फरक हुनुहुन्छ, किनकि तिनीहरूका राजाहरू विस्थापित हुनेछन्। आफैंलाई राजा भन्छौ विनाशकारी हुँदैन। मलाई तपाईको नीति र राम्रो आशय थाहा छ। "" सिक्किमको राज्य हामीसंग सहमत हुन सकेन। मेरा अधिकारीहरू पूर्ण भूमि लिएर तपाईंको भूमिमा आएका छन्। तपाईं अब तिनीहरू सबै मार्फत आउँछ। तपाईं उनीहरूसँग सहमत हुनुहुन्छ र माथिको ब्यक्तिले तपाईंको भूमि व्यक्तिगत रूपमा लिनुहोस्। म यसका साथ माथि कहिल्यै उल्लेख गरिएको शर्तहरू पालना गर्न सहमत छु कि कहिले पनि तपाईंको भूमि जबरजस्ती लिनु हुँदैन र ध्वंश पार्नु हुँदैन। म तामाको प्लेटमा कसम खान्छु र भन्छु कि यदि मैले माथि उल्लेखित प्रतिज्ञाहरूलाई उल्ल .्घन गरेको छु भने, तब म र मेरा परिवारहरू निर्भर र आराधना गर्ने, मेरा सन्तान र मेरो राज्यलाई नष्ट गर्न सक्ने परमेश्वर नै हुनुहुन्छ। मैले माथि उल्लेखित सम्झौता लेखेको छु र यसै गरी माथि उल्लेखित लिम्बु भाइहरूलाई हस्तान्तरण गर्दछु। सम्बटको बीस दोस्रो श्रावणको अठारह सय तीस देशको राजधानी हाम्रो शहर कान्तिपुरमा यो आशीर्वाद र भाग्यशाली होस्। ”
जब गोरखा र मोरोong राज्यहरू बीचको सम्झौताको खबर मोर Kingdom राज्यका सहयोगीहरूले सुने, तब मेवा राज्य, फेदप राज्य, मैवा राज्य र ताम्बर राज्यका लिम्बू शासकहरू पनि बिजयपुर (वर्तमान धरान) सम्म गठबन्धनमा सामेल हुन आए। गोर्खा किंगले उही शर्त र सन्धि अन्तर्गत। चेपोjong ह्या Hang (श्रीशुन राई) को नेतृत्वमा पापो ह्या Hang, थेगिम ह्या Hang र नेम्वाang ह्या Hang क्षेत्रका शासकहरूले गोर्खा राजालाई पनि त्यस्तै सर्तमा सामेल हुने निर्णय गरे।
यसरी लिम्बुवान-गोरखा युद्ध १ 177474 मा अन्त्य भयो, जब लिम्बुवानका सबै शासकहरू गोरखा राज्यमा सामेल भए, यंगवारोकको राजा (यang्गवारोकको राज्य वर्तमान ताप्लेजुung, पञ्चथर) र इलामका राजा लिdom्गडमका राजा बाहेक। परिवार
राजा राणा बहादुर शाह (१–––-––)
राजा पृथ्वीनारायण शाहका नाति, राजा राणा बहादुर शाहको लिम्बुवानमा भूमिका सिक्किमको बिरूद्ध लड्नका लागि लिम्बुवानका पुराना राजाहरू, अहिले सुब्बास र सेनापतिहरूलाई सशस्त्र बनाउन मात्र सीमित थियो। उनले उनीहरूलाई काठमाडौं बोलाए र लिम्बुवानका चार पूर्व राजाहरूको नेतृत्वमा गोरखाका राजाले लिम्बू सेना खडा गर्न र सिक्किमको बिरूद्ध लड्न करिब १०7 बन्दूक, 35 3535 तरवार र 25२25 धनुहरू दिए।
राजा गिरवाना जुद्ध विक्रम शाह (१––––१16१))
सिक्किमको तीस्ता नदीको पश्चिममा कब्जा गरेपछि नेपाल फेरि तिब्बत र अन्ततः चीनसँग युद्धमा डुबेको थियो। तिब्बतसँगको युद्धमा तिब्बतका सुमूर लामा काठमाडौंमा शरण लिएका थिए। जब नेपालले उनलाई चीन फिर्ता दिन अस्वीकार गर्‍यो, नेपाल र तिब्बतको बिरूद्ध युद्ध भयो। त्यस बेला चिनियाँहरूले लिम्बुवानका जनतालाई उनीहरूको गोर्खा राजाको बिरूद्ध विद्रोह गर्न उक्साए। जनरल तुंग थg्गले बन्दुक, गनपाउडर, तोप र अन्य हतियार लिम्बुवानमा लिम्बसमा पठाए। भनिन्थ्यो कि गनपाउडरको लगभग १००० पाथी र सीसाको 500०० पाथी लिम्बसमा पठाइएको थियो।
लिम्बुवानमा विद्रोह
१ 186767 मा, दशकुणलाई धनकुटामा लिम्बुवान जनताको सांस्कृतिक अधिकार बिगार्नको विरोधमा बहिष्कार गरिएको थियो। राज्य सरकारले लिम्बुवानका जनतालाई दशेन मनाउन बाध्य तुल्यायो वा यसको नतिजा भोग्न बाध्य पार्‍यो। यो लिम्बुवानका जनतालाई अस्वीकार्य थियो, त्यसैले धनकुटामा विद्रोह सुरु भयो र फैलियो। गोर्खा शासकहरूले चाँडै उक्त विरोधलाई दबाए र त्यहाँ दुई जनाको मृत्यु भयो।
१ 1870० मा, राणाहरूको लिम्बू भाषा दमन नीतिले लिम्बुवानमा अर्को विद्रोहको कारण भयो। लिम्बू लिपि वा लिम्बू भाषाको शिक्षालाई राष्ट्रविरोधीको रूपमा लिइन्थ्यो, त्यसैले राज्यले नेपालको सबै जातीय र आदिवासी भाषाहरू र संस्कृतिहरूलाई दबाउने नीति अपनायो। धेरै लिम्बस या त कार्यान्वयन गरियो वा तिनीहरूको मातृभूमिबाट टाढा दियो।
किंग त्रिभुवन (१ – १–-––)राजा त्रिभुवनको शासनले लिम्बुवानमा किपतको प्रणालीमा धेरै परिवर्तन देख्यो। यद्यपि राणाले जंगलको अधिकार र किपट प्रणालीको अन्य खनिज अधिकार हरण गरिसकेका थिए। १ 13 १। मा, सरकारले कानून बनायो जसमा भनियो कि लिम्बुवानमा खेती गरी ल्याइएका कुनै पनि नयाँ जमिन राईकर भूमिमा परिणत हुनेछ। यो विशेष गरी नयाँ खेत जग्गा लक्षित गर्न डिजाइन गरिएको थियो जुन ज and्गल र चराउने क्षेत्रहरूबाट बनाइएको थियो। तर फेरि, त्यो १ 177474 को गोरखा लिम्बुवान सन्धिको भावनाको बिरूद्ध थियो, जसमा राज्यले लिम्बसलाई उनीहरूको जग्गा आफ्नै तरिकामा प्रयोग गर्न दिए। १ 177474 को सन्धि र किपत प्रणालीका अनुसार वन क्षेत्र सुभा र चुम्लung्गको सहमति र स्वीकृतिले जग्गा जमिनलाई खेत जग्गामा परिणत गर्नुपर्‍यो भने त्यो राज्यको सवालमा पर्ने थिएन। यसका साथै नदी र जल खनिजहरूको साथसाथै ज fore्गल र चराउने जमिनहरू किपत प्रणालीमा समाहित भएका थिए। १ 17 १ In मा, राणा सरकारको एकतरफा कानूनमा भनिएको छ कि लिम्बु मालिकले within महिना भित्र loansण तिर्न नसके लिम्बुवानको किपट जग्गा "राईकर" जग्गामा परिणत हुन सक्छ। यो पूर्ण रूपमा १ 177474 को सन्धिको बिरूद्ध थियो, जसले अरुण नदीको पूर्वी लिम्बुवान जग्गाहरू कहिल्यै राईकर प्रणालीमा हस्तान्तरण गर्न नसक्ने बताएको छ। सन् १ 1920 २० सम्म सुभा र उनीहरूको चुम्लुungमा पनि अदालतको परम्परा अनुसार अदालत गर्ने अधिकार थियो।
इलाम को लिम्बस प्रतिरोध मा उठे
१ 26 २26 मा, राणा सरकारले लिम्बुवानमा पञ्चायत प्रणालीको शुरूवात गर्‍यो, त्यस्तै पञ्चायत प्रणालीले लिम्बुवानमा सुभा र चुम्लung्ग सरकारको ठाउँ लिइयो जुन १ 1774 of को गोरखा-लिम्बुवान सन्धिले पनि थाल्यो। १ policies7474 सन्धिले दिएको अधिकारलाई बिस्तारै कम गर्दै जाने सरकारी नीतिहरूको बिरूद्ध। यसरी राज्यले लिम्बुवानको स्वायत्तता र लिम्बु जनताको अधिकारलाई हटाउन खोज्यो। यस सम्पूर्ण गाथाको सब भन्दा चाखलाग्दो र अनुचित पक्ष त्यो हो कि, कुनै लिम्बु सुभा वा चुमलुung सदस्यलाई कहिले सोधेको थिएन र उनीहरूको विचारलाई कुनै विचार दिइएन। सन्धि र सम्झौताहरू हस्ताक्षर वा दुई पक्षको सम्झौताको साथ विघटन हुन्छन्, तर १ 177474 को गोरखा-लिम्बुवान सन्धि कहिल्यै परामर्श भएन र राज्यले एकपक्षीय रूपमा लिम्बुवान जनतालाई विस्थापित गर्यो। यसैबीचमा, नेपाल सरकारले किपट जग्गाको शोषण गर्न गैर लिम्बु र गैर किराँत व्यक्तिहरूको लिम्बुवानमा सामूहिक आप्रवासन गर्न प्रोत्साहन गरिरहे।
१ 50 .०-1१ मा, जब नेपालको बाँकी भागमा राजनीतिक आन्दोलन भइरहेको थियो, त्यहाँ अधिक राजनीतिक अधिकारको माग गर्दै लिम्बुवानमा पनि लिम्बु / किराँटी विद्रोह भइरहेको थियो।
राजा महेन्द्र (१ 195 ––-–२)
दस लिम्बु राजाहरूको समयदेखि नै एउटा परम्परा रहेको थियो कि जब पनि नयाँ राजाको स्थापना हुन्छ, वा नयाँ सरकार गठन हुन्छ, सुभा र चुम्लु members सदस्यहरूको एक प्रतिनिधिमण्डल राजधानी शहरमा जान्छन् र उनीहरूका चिन्ताहरूको जवाफ दिन्छन्। १ 60 In० मा, लिम्बुवान क्षेत्रको चुम्लु from्गबाट ​​लिम्बू सुभाषको एक प्रतिनिधिमण्डल राजालाई १ remind7474 को गोरखा-लिम्बुवान सन्धिको बारेमा सम्झना गराउन र लिम्बुवानको अधिकार सम्बन्धी ग्यारेन्टी लिन काठमाडौं गए। लिम्बुवान प्रतिनिधिमण्डलसँगको भेटपछि राजाले शाही आदेश जारी गरे जसमा "लिम्बुवानमा लिम्बू जनताको परम्परागत अधिकार र सुविधाको संरक्षण हुनेछ" भन्दै सन्धि गरे।
१ 19 .64 मा राजा महेन्द्र र उनको सरकारले भूमि सुधार ऐन ल्याए जसमा सरकारले १.8 हेक्टर भन्दा बढी जमिन जग्गा कब्जा गर्नुपर्ने थियो। यो सम्पूर्ण नेपालमा लागू गरियो, तर लिम्बुवान भने बेग्लै थियो किनकि लिम्बुवानको जमिन फेरि किपाट प्रणालीको अधीनमा थियो, राईकर प्रणालीको अधीनमा थिएन। जमिन किपाट धारकहरू बाहेक अरू कुनै व्यक्तिगत रूपमा बेच्न वा स्वामित्व लिन सकिदैन, यो साम्प्रदायिक थियो जुन एउटा कुल वा मान्छेको समूहको हो। तर फेरि १ 177474 सन्धिको भावनाको बिरूद्ध जाँदा प्रजातान्त्रिक मूल्यमान्यताहरु खेर गयो र लिम्बुवान जनतालाई बेवास्ता गर्यो, सरकारले लिम्बुवानका मूल मानिसहरु वा १ 1774y को सन्धिसँग परामर्श गरेन र उनीहरुको जग्गा सर्वेक्षण लिम्बुवानमा अगाडि बढ्यो। राजा पृथ्वीनारायण शाह सहमत भए कि उनी लिम्बुवानको जग्गा सर्वेक्षण नगर्ने, नाम लिने वा लिने छैन।
भूमि सुधार ऐन १ 64 .64 बिरूद्ध लिम्बुवान विद्रोह
भूमिसुधार ऐन लागू भएको लगत्तै लिम्बुवानका सुभाष र अन्य धेरै लिम्बु व्यक्तिहरूले लिम्बुवान र विद्यमान सन्धिमा भूमि सुधार ऐनको मुद्दा र यसको प्रभावलाई उठाए। लिम्बसलाई यो कुरा स्पष्टसँग थाहा थियो कि लिम्बू जनताको उनीहरूको भूमिमा रहेको "सन्धि सुरक्षित पारम्परिक" अधिकारहरू हनन गर्ने यो अर्को कार्य हो। भोलिपल्ट नै अवस्था तनावग्रस्त भयो, किपट जग्गामा बसोबास गर्ने गैर-लिम्बु भाडामा लिने समय अवधिमा भाडा तिर्नेहरूले जग्गा स्वामित्वको घोषणा गर्न सकिए। लिम्बू जनताको अस्तित्व, यसको संस्कृति, परम्परा र स्वायत्तता खतरामा थियो। राजा पृथ्वीनारायण शाहले लिम्बसलाई आफूले लिम्बुवानको जग्गाको सर्वेक्षण नगर्ने प्रतिज्ञा गरेका थिए, किनभने उनी आफैंका थिएनन्, तर लिम्बुवानका मानिसहरूले मात्र गरेका थिए। त्यस्तै १ 19 .64 भूमिसुधार ऐनपछि राजा महेन्द्रले लिम्बुवानका प्रतिनिधिमण्डललाई उनीहरूको जग्गा लिन नदिने आश्वासन दिएका थिए, तर उनी यो काम नगरी मरे र उनी लिम्बू जनताको स्वायत्तता बचाउन असफल भए।
किन कारण लिम्बुवानमा किपत प्रणाली राज्य र हिन्दू बस्तीहरूको लागि समस्या बनेको थियो
१) लिम्बुवानमा किपट जग्गामा राज्यको कुनै अधिकार थिएन।
२) राज्यले राजस्व कमाउन वा लिम्बुवानमा जमिनको प्रयोग गर्न सक्दैन किनकि लिम्बसको नदी, पानी, जsts्गल, खानी र खनिजहरूको अधिकार थियो।
)) लिम्बु किपत मालिकहरूले कुनै पनि समयमा उनीहरूको भाडादारहरूलाई उनीहरूको किपट भूमिबाट टाढा जानका लागि अनुरोध गर्न सक्दछन्।
Strategic) आफ्नो रणनीतिक स्थान र राजधानीबाट धेरै टाढा भएकोले राज्यले विद्रोही लिम्बसलाई नियन्त्रणमा राख्न विशाल हिन्दू बसोबास गर्नेहरूले लिम्बुवानका जनतालाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिनु पर्‍यो।
भूमि सुधार ऐन अघि, नेपालको कुल खेतीयोग्य जमिन, लगभग,%% वा करिब २.१ मिलियन हेक्टर जमिन राईकर प्रणाली अन्तर्गत थियो, र २% वा करिब 400०००० हेक्टर जमिन गुठी संगठनको अधीनमा थियो। केवल at% वा 000 77००० हेक्टर जमिन किपत प्रणाली अन्तर्गत थियो। मुख्य फरक यो थियो कि, नेपालका सबै जमिनहरू राज्यको स्वामित्वमा थिए र राईकर प्रणाली अन्तर्गत स्वामित्वका लागि राज्यले मानिसहरूलाई दिएका थिए। राईकर जग्गाको स्वामित्व कागजातहरू राज्यले दिएका थिए र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा राईकर जग्गा कसैलाई पनि बेच्न सकिन्छ। जबकि किपट प्रणालीमा साम्प्रदायिक / कुल अधिकारीहरूले जग्गा स्वामित्व पाएका थिए, किपट जग्गा शाही वा राज्यको अधिकारका कारण प्रदान गरिएको थिएन, मालिक उसको स्वामित्वमा थियो किनकि ऊ वा उनी जग्गाको हो जुन सँधैका लागि जग्गाको स्वामित्वमा थियो। राज्यले लिम्बुवानको जग्गालाई कहिल्यै कब्जा गर्न सकेन र किन कि यो सन्धि अस्तित्वमा किपट अधिकारको समर्थन गर्थ्यो, त्यस्तै राज्य र अधिकारका लागि गैरकानुनी थियो जसले एक हातबाट त्यो अधिकारलाई टेक्ने प्रतिज्ञा गरेको थियो, अर्को एउटा टुक्रा टुक्रा गरेर। हात रेग्मीले भने कि किपट जग्गामा राजा र राज्यको कुनै अधिकार थिएन, साम्प्रदायिक अधिकार सर्वोच्च थियो।
१ 177474 को सन्धिमा पृथ्वीनारायण शाहले कसम खाए कि “यदि हामीले तपाईंको जग्गा कब्जा ग case्यौं भने हाम्रा पुर्खा देवताहरूले हाम्रो राज्य र वंशलाई नष्ट गरून्” रेग्मीले अझै दावी गरे कि यो शपथ राजा पृथ्वीनारायण पछि सबै अन्य राजाले फिर्ता लिएका थिए। प्रत्येक नयाँ राजाले किपत अधिकार कायम गर्ने वचन दिए र वचन दिए तर उनीहरूले अर्कोतर्फ ती नीतिहरूलाई प्रायोजित गरे जसले किपत अधिकार बिस्तारै खेर गयो।
राजा वीरेन्द्र (१ 197 –२-२००१)
पञ्चायती व्यवस्थाले "एक देश एक राजा, एक भाषा एक संस्कृति" को पुरानो नीति अपनायो। यो राज्य र नेपाली भाषा द्वारा प्रायोजित थियो र सबैलाई हिन्दू धर्म थोपाइएको थियो। अन्य धर्म, रीतिथिति, भाषा र परम्पराको अस्तित्वलाई तल हेरेका थिए र प्रोत्साहित गरिएको थिएन। भूमिसुधार ऐनको कार्यान्वयन भएदेखि नै लिम्बसको दुर्व्यवहार, दुर्व्यवहार र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरालाई विश्वासघात गरेकोमा राज्यतर्फ विरोध र असन्तुष्टि फैलिएको थियो। सन् १ 68 .68 मा एकल हाते सन्धि उल्लंघन गरेकोमा असन्तुष्टि व्यक्त गर्न आएका लिम्बू प्रतिनिधिमण्डललाई जेल र यातना दिइयो। त्यस्तै लिम्बुवान लिबरेशन फ्रन्ट पार्टीका अग्रगामीहरूलाई पर्चा वितरण गर्ने र लिम्बसलाई उनीहरूको अधिकार सम्बन्धी शिक्षा दिने प्रयासका लागि तीन वर्ष जेल सजाय र यातना दिइयो। १ 197 2२ मा, अरू केही लिम्बुवान लिबरेशन सदस्यहरूले नयाँ राजा वीरेन्द्रको साथ एउटा प्रतिनिधिमण्डल लिए र लिम्बुवान स्वायत्तताको मुद्दालाई पुनर्जीवित गर्न खोजे तर चाँडै दमन गरियो।
१ of 1990 ० मा चुनाव पछि प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना भयो। १ the74wan को लिम्बुवान गोरखा सन्धिमा आधारित लिम्बुवान स्वायत्तता र लिम्बु जनताको अधिकार उठाउने पहिलो पार्टी भएको लिम्बुवान लिबरेशन मोर्चालाई नेपाल निर्वाचन आयोगले चुनावमा भाग लिन अनुमति अस्वीकृत गर्यो जबकि धेरै धार्मिक हिन्दू कट्टरपन्थी पार्टीहरू चलाउन अनुमति दिइयो।
रिपब्लिकन युग र अब लिम्बुवानमा [सम्पादन गर्नुहोस्]
तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले सत्ता छोडेपछि लिम्बुवान र लिम्बुवान सम्बन्धित पार्टीहरू पहिलो समूह भए जसको पीडा भयो। उनीहरूले पहिलो शान्तिपूर्ण हडतालको व्यवस्था गरे जसबाट नेपाली जनताले उनीहरूसँग अन्यायपूर्ण व्यवहार भएको र उनीहरू न्यायको लागि कत्तिको इच्छुक छन् भन्ने थाहा पाऊन्। अगस्त –-,, २००,, संघीय लिम्बुवान स्टेट काउन्सिल र अन्य पार्टीहरूको शान्तिपूर्ण हडताल र विरोध कार्यक्रमहरू मध्ये पहिलो थियो। माग पहिले जस्तो छ, १ aut7474 मा आधारित स्वायत्तता र आदिवासी अधिकारको मान्यता।
लिम्बुवानका जनताको भावना बुझ्दै विभिन्न राजनीतिक दलहरू जस्तै माओवादी र अन्यले संघीयतालाई आफ्ना घोषणापत्रमा समावेश गरे।
आदिवासी जनजातिको अधिकार सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रस D्घीय मस्यौदा घोषणा पत्रले लिम्बुवानका जनताले अन्यायपूर्वक गुमाएको अधिकारलाई कानुनी रूपमा प्राप्त गर्ने नयाँ आशा पनि ल्याएको छ। लिम्बु जनताको संगठन किरणंत याकथु Ch चुम्लुungले लिम्बुवानको किपट र जग्गा मुद्दाहरूको अगाडि अगाडि बढ्ने नीति र विचार राखेको छ।
लिम्बुवानको भविष्य [सम्पादन]
यो निश्चित हो कि लिम्बुवान संघीय राज्य वा प्रदेश बन्ने छन र उनीहरु नेपालको संविधान र नेपाली एकताको स्वरुपमा हुनेछन्। जब लिम्बुवान जनता दमनकारी विगतको अन्धकार छायाबाट बाहिर आउँदैछन्, लिम्बस र लिम्बुवानका जनता यति पुरानो इतिहासको लामो समयदेखि रहेको भूमिमा नयाँ आशा, नयाँ विकास र नयाँ भविष्य ल्याउन चाहन्छन्।