पहिचान सहितको संघीयता

बाबुराम भटटराईको फेसबुक स्टाटस बाट 
साउन ३० गते इटहरी र भदौ १ गते बनेपामा मैले ' पहिचान सहितको संघीयता ' बारे अन्तर्क्रिया कार्यक्रममा व्यक्त विचारको सारसंक्षेप यसप्रकार रहेको छ:

- संघीयता दास/सामन्तवादी युगको निरंकुश एकात्मक राज्यसत्ताकोअन्त्य भएर पुँजीवादी/समाजवादी युगको लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्यसत्ता संस्थागत गर्ने क्रममा अपनाइने आवश्यक विधि हो ।

- नेपाल अहिले सामन्ती युगको अन्त्य पछिको पुँजीवादी/समाजवादी युगमा संक्रमणको चरणमा रहेकाले एकात्मक राजतन्त्रात्मक राज्यसत्तालाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक राज्यसत्तामा पुनर्संरचना गर्नु अपरिहार्य भएको छ ।

- संघीयता ऐतिहासिक रुपले निर्मित जातीय/राष्ट्रिय उत्पीडनको अन्त्य र पुँजीवादी/समाजवादी विकासको बाटो फराकिलो पार्ने साधन हो भने विकेन्द्रीकरण भनेको एकात्मक राज्यको प्रशासनलाई सहज मात्र गर्ने गुणात्मक रुपले भिन्न कुरा हो । तर कांग्रेस/एमाले नेत्रित्वले मुखले संघीयता भने पनि व्यवहारमा विकेन्द्रीकरण भन्दा माथि उठ्न नसकेको र नचाहेकोले पहिलो संविधानसभाबाट संघीय लोकत्रान्त्रिक गणतान्त्रिक संविधान बन्न सकेन ।

- हामीले यहाँ 'जाति/जातीयता' भन्नाले साझा भाषा, साझा थलो, साझा आर्थिक कारोबार र साझा संस्क्रिति/मनोविज्ञान/राष्ट्रिय चरित्र भएको ऐतिहासिक रुपले विकसित स्थीर मानव समुदाय वा 'राष्ट्र/राष्ट्रियता' ( nation/nationality) भन्ने बुझ्नुपर्दछ । तर नेपाली भाषामा अक्सर 'जाति/जातीयता' शब्दलाई 'प्रजाति/नश्ल' ( ethnicity/race) र 'जातपात' ( caste) को अर्थमा पनि प्रयोग गरिने भएकाले सर्वसाधारणलाई यसबारे भ्रम पर्न सक्छ र अवसरवादीहरुले त्यसको फ़ायदा उठाएर जनतालाई झन् भ्रमित पार्न खोज्छन् ।

- नेपालमा कुनै एक जाति/राष्ट्रियताको स्पष्ट बहुमत नभएको, कुनै पनि जाति/राष्ट्रियता स्वतन्त्र राष्ट्रिय-राज्य बन्ने स्तरसम्म विकसित नभएको, नेपाल आफै अन्तराष्ट्रिय एकाधिकार पुँजीवादबाट उत्पीडित राज्य रहेको आदि कारणले नेपालको संघीयता पूर्व सोभियत संघ, अमेरिका,भारत वा चीन ( भलै चीनमा एउटै हान जातिको अत्यधिक बाहुल्यता भएकाले त्यहाँ एकात्मक राज्य अन्तर्गत साना उत्पीडित जातिहरुलाई क्षेत्रीय स्वायत्तता मात्र प्राप्त छ ) को भन्दा फरक मोडेलको हुने निश्चित छ ।

- संघीयता भन्ने बित्तिकै त्यो पहिचान सहितको संघीयता हुने र हुनुपर्ने स्वयंसिद्ध छ । जसरी बरफ भनेपछि त्यो चिसो कि तातो भन्नु हास्यास्पद हुन्छ, त्यसरी नै संघीयता भनिसकेपछि त्यो पहिचान सहितको कि पहिचान विनाको भन्नु हास्यस्पद र मूर्खतापूर्ण हुन्छ ।

- त्यस्तै संघीय राज्य/प्रान्तको पहिचान आम रुपमा एकल नै हुन्छ, जसरी कुनै मान्छेको पहिचान र नाम एकल हुन्छ । खाशगरी नेपालमा ऐतिहासिक रुपले पुरानो निरंकुश एकात्मक राज्यसत्ताले उत्पीडित जाति/राष्ट्रियताहरुको पहिचान सचेत ढंगले नष्ट वा लोप गर्ने प्रयत्न गर्दै आएकाले अन्य अधिकारहरुको अतिरिक्त आफ्नो ऐतिहासिक पहिचानको अधिकारको लडाइँ उत्पीडित जाति/राष्ट्रियताहरुको निम्ति निर्णायक महत्वको रहेको छ ।

- पहिचान समग्र जातीय/राष्ट्रिय वा भाषिक वा क्षेत्रीय वा ऐतिहासिक मध्ये सम्बन्धित जाति/राष्ट्रियताले जे चाहन्छ त्यही हुन्छ । अरुले त्यसमा हस्तक्षेप गर्ने कुरा हुँदैन ।

- नेपालमा प्रस्तावित राज्य/प्रान्त मध्ये नेवा:को भाषिक/जातीय पहिचान, कर्णाली र सेती-महाकालीको क्षेत्रीय/ऐतिहासिक पहिचान र अन्यको जातीय/राष्ट्रिय पहिचान भएको स्पष्ट छ ।

- सबै प्रस्तावित राज्य/प्रान्तमा मिश्रित जनसंख्या भए पनि त्यसभित्रको प्रमुख उत्पीडित जाति/राष्ट्रियताको ऐतिहासिक पहिचान झल्कने गरी नामांकन गर्दा अरुले आपत्ति जनाउनु पर्ने कुनैै कारण हुन्न । उदाहरणकोलागि, लिम्बुवान, किराँत, मगरात, मधेश आदि नाउँ नेपाली इतिहासमा परापूर्वकालदेखि प्रचलनमा रहँदै आएका नाउँ हुन् ।

- यहाँ ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने 'लिम्बु प्रदेश' र 'लिम्बुवान प्रदेश' वा 'मगर प्रदेश' र 'मगरात प्रदेश' भन्नुमा गुणात्मक अन्तर छ । 'लिम्बु प्रदेश' भन्दा लिम्बु प्रजाति(ethnicity) आधारित राज्य हुन्थ्यो भने 'लिम्बुवान' भन्दा लिम्बु जातिको ऐतिहासिक थातथलो रहेको तर सबै जातिहरुको बसोबास भएको संयुक्त जातीय/राष्ट्रिय भौगोलिक प्रदेश भन्ने हुन्छ । त्यहाँ एउटा प्रजाति मात्र बस्ने र अरु लखेटिने भन्ने हुँदैन, वा एउटालाई बढी अधिकार र अरुलाई कम अधिकार भन्नै प्रश्नै उठ्दैन ।

- परम्परागत शासक जातीय अहंकारवाद र उत्पीडित जातिहरुको अन्ध-जातिवादलाई निरुत्साहित गरिनुपर्छ र सबै जातिहरु भित्रका श्रमिकहरुको एकतामा जोड दिनुपर्छ ।

- नेपालको भौगोलिक अखण्डता, स्वाधीनता र सार्वभौमसत्तालाई कुनै आँच आउन दिनु हुँदैन ।

नेपालको इतिहास र नेपाल एकिकरण(अधिराज्य)वनाउने सन्दर्भमा पूर्वि लिम्वूवानका राजा हिलीहाङ र गोर्खाका राजा पृथ्वी नारायण शाह वीच पटक पटक भएका ओोपचारिकअनैापचारिक युद्द र सम्झैाता (सन्धी)हरु नेपालको इतिहासमा ज्यादै महत्वपूर्ण र चर्चित छ। दुवै पक्ष कुशल, रणनीतिककार, कुट् नीतिक र राजनीतिकका खेलाडी थिए। पूर्वि लिम्बूवानका राजा हिलीहाङ योङहाङ र गोर्खाका राजा पृथवी नारायण शाह वीच १७ओै पटक सम्म युद्द लड्दा पनि दुवै पक्ष नहारेको र अन्त्यमा समजदारी गरि सम्झैाता(सन्धी)गर्न वाध्य भएको इतिहासमा पाईन्छ।ती धेरै शान्ति सम्झैाताहरु मधये वि.स. १८१४,१८३१ र १८४२ ज्यादै महत्वपूर्ण छन।तत्कालिन समयमा योङहाङ राजा(हिलीहाङ)शाक्तिशाली थिए भन्ने विभिन्न प्रमाणहरु मधये वहुचर्चित हज्शन पाण्डूलिपिमा योङहाङ राजा वारे उल्लेख गरेको पाईन्छ। डा.नारायण संग्रैाला ज्यूको किपट व्यवस्था(पल्लो किरात)मा हिलीहाङ राजा र योङहाङहरुको वारेमा देख्न,हेर्न र पढ्न पाईन्छ।योगी नरहरिनाथको पुसतकमा हिलीहाङ राजा र सिक्खिममे राजाको सम्बधमा व्याख्या गरेको मात्र नभई सिक्खिमका राज कुमार नामाग्यालले योङहाङ चेली राज कुमारी संग विवाह गरेको उक्त पुस्तकमा पाईन्छ। आजको नेपाल रहनुमा दुवै राजाहरुको दुरदर्शीका कारणले भएको हो। यी यावत कुरामा हिलीहाङ र राजा पृथवी नारायण शाहको महत्वपूर्ण देन रहेको इतिहासमा पाईन्छ।पूर्वि लिम्बूवानका तत्कालिन राजा हिलीहाङ योङहाङ र उनको दरवार आज पनि पाचथर जिल्ला अन्तरगत नागी,अमरपुर र पञ्चमी गा.वि.स.को डाडामा करिव समुन्द्र सतहबाट १८।१९ सय मिटर उचाईमा र १२।१३सय(हाल अतिक्रमण अवस्थामा)रोपनी क्षेत्रफलमारहेको छ। हिलीहाङ राजा शासनकालमा भोटे गढी भन्ने हिलीहाङ दरवारको माथिल्लो डाडामा भोटे लेप्चाहरुको दरवार(भोटेगढी) पनि इतिहासमा पाईन्छ।भोटे लेप्चा राजासंग पनि पटक पटक लडाई भई अन्त्यमा हिलीहाङ राजाले विस्तावित गरि मेची पारी सिक्खिमतिर खेदाएको इतिहास छ। वा पाईन्छ। पूर्वि लिम्वूवानका राजा हिलीहाङ ज्यादै शाक्तिशाली थिए,भन्ने प्रमाणहरु उनको जीर्ण दरवार तथा उनी लगायत उनका सेनाहरुले प्रयोग गरेका विभिन्न युद्द सामाग्रीहरु तोप,बन्दुक,सिरुपाते खुकुरी,तरवार,निशान,झण्डा, छालाका विभिन्न लताकपडा,ढाल र त्यो समयमा चाईनाबाट ईट्टा ल्याएर वनाएको दरवार आफैमा इतिहास र एतिहासिकताले भरिपूर्ण छ। तर दुरभ्याग्य आज सम्म पनि कसैको नजरबाट अलिक टाडा भएको छ भन्दा फरक नपर्लाकि? यी सव एतिहासिक वस्तुहरु ज्यदै दुखदायी र आशचर्य जनकरुपमा प्रत्यक्ष रुपले जीर्ण अवस्थामा अवशेष तथा भग्नावेशहरु देख्न र हेर्न सकिन्छ। —

जाति राष्ट्र हो, राष्ट्रियताको आधारमा राज्य हुन्छ – भवानी वराल

१० अगष्ट, हङकङवासी नेपालीहरुले १९सौं विश्व आदिवासी दिवस धुम–धाम संगले मनाएका छन् । विश्व आदिवासी दिवसका प्रमुख अतिथि भवानी वरालले भने “जाति भनेको राष्ट्र हो, राष्ट्रियता हो । राष्ट्रियताको आधारमा राज्यको पुनरर्संचना हुनु पर्दछ । ढुङ्गा–माटो, खोला–नालाको नामले राष्ट्रियता समेट्न सक्दैन ।”

लिम्बुवानका अभियान्ता – इतिहासकार तथा वरिष्ठ पत्रकार वरालले हङकङमा १९सौं विश्व आदिवासी दिवसको अवसरमा भने “नेपालमा राष्ट्रको परिभाषा गलत ढंगले सिकाइन्छ । हिमाल– पहाड, मेची–महाकाली, अंचल, जिल्ला, गाविस तमोर– कोशि लगायतको चार दिवारको सिमाना राष्ट्र हो भनेर ।” अभियान्ता वराल भन्छन् “राजनैतिक विज्ञानको सिद्घान्तको आधारमा, सामाज विकासको सिद्घान्तमा राष्ट्र भनेको जाती हो । राष्ट्र भनेको लिम्बु हो, राष्ट्र भनेको राई हो गुरुङ, तामाङ, नेवार, मगर, खस, मधेसी, थारु, कोच, शेर्पा लगायतका समुदाय वा जाती राष्ट्र हो । जातियता नै राष्ट्रियता होे, चार दिवारको सिमाना राट्रियता हुनै सक्दैन राज्यको अंग मात्र हो अर्थात राज्य हो ।

महामानव गौतम बुद्घले पनि त्यहि कुरा भनेको थिए । “लिम्बुहरु के चाहान्छन त्यो राष्ट्रियता हो । गुरुङ, मगर, राई, तामाङ लगायतका जातिहरुले वा समुदायले के चाहान्छन त्यो राष्ट्रियता हो । यसलाई गलत परिभाषा गर्दै नेपाल एकीकरण पछि आदिवासी जनजाति माथि विभेद गरेको छ, दमन गरिएको छ ।”सामाजिक विभेद, राजनैतिक, सांस्कृतिक, वर्गिय, राष्ट्रियताको विभेद हुदै आएको कुरा नेपालका राजनैतिक दलहरुले स्वीकार नगरेको कुरा उनले वताए । राजनैतिक दलहरुले यस्ता विभेद स्वीकार गरेको भए आजको भोली नेपालमा संविधान वन्छ ।‘दलहरुमा त्यहि राष्ट्रिय विभेद स्वीकार गर्ने र स्वीकार नगर्ने कुरामा नै अन्तरद्घन्द भएको छ । नेपाल एकीकरण भए यता राष्ट्र र राष्ट्रियता माथि विभिन्न कारणले विभेद भएको छ, दमन भएको छ । विभेदपूर्ण दमन भएकै कारण अन्तरद्घन्द भएको छ । अन्तरद्घन्द भएकै कारण संविधान वन्न सकेन । जवसम्म अन्तरद्घन्द रहन्छ तवसम्मै संविधान वन्न सक्दैन ।’

लिम्बुवानका अभियान्ता वराल १९सौं विश्व आदिवासी दिवसकै लागि आदिवासी जनजाति महासंघ हङकङको निमन्त्रणामा विहिवार सांझ नेपालबाट हङकङ आई पुगेका थिए । गैर आदिवासी मुलका वराललाई कार्यक्रममा भब्य स्वागत गरेका थिए । पहिचान सहितको संघिय लिम्बुवान र लिम्बुवान सहितको संघिय गणतन्त्र हुनुपर्छ भन्ने वराल यसअघि दक्षिण कोरिया, जर्मन लगायत विभिन्न राष्ट्रमा राजनैतिक विश्लेषकको रुपमा भ्रमण गरिसकेका छन् । “आदिवासी जनजातिहरु वाहुन र हिन्दु धर्मको विरोधि नभएको तर वाहुनवाद र हिन्दुवादको मात्रै विरोधि भएकोले आदिवासी जनजातिको कार्यक्रममा कार्यक्रमका प्रमुख अतिथि वराललाई निम्त्याईएको हो” भन्दै शुभकामना मन्तब्यको क्रममा भक्त दुराले आफ्नो कुरा राखे । सुभकामना मन्तब्यको क्रममा महावाणिज्यदुतको विषयको आन्दोलन जारि रहेको कुरा उनले वताए ।

प्रतेक वर्ष मनाउने विश्व आदिवासी दिवसको अवसरमा हङकङमा आदिवासी वर्ष पुरुष र आदिवासी वर्ष महिलाको घोषणा हुने गरेको छ । १९सौं अन्तराष्ट्रिय आदिवासी दिवसको अवसरमा वर्ष पुरुष श्याम शुनुवार भए भने महिलमा चन्द्र ज्योती आले मगर भईन । श्याम शुनुवार – शुनुवार समाज हङकङका अध्यक्ष हुन भने चन्द्र ज्योती आले मगर – मगार संघ हङकङको अध्यक्ष हुन ।

हरेक वर्ष अगष्ट नौ मा मनाईने विश्व आदिवासी दिवस हङकङमा समय मिलाएर मनाउने गरेको पाइन्छ । नेपाली आदिवासी जनजाति महासंघ हङकङले २००६ साल देखि यहाँ विश्व आदिवासी दिवस मनाउदै आएको छ ।१९सौं अन्तराष्ट्रिय आदिवासी दिवस – आदिवासी जनजाति महासंघ हङकङले याउमातेई कम्युनिटि हलमा सनिवार सांझ एक कार्यक्रमको आयोजना गरि विभिन्न जातिय झाँकी सहित मनाएको थियो ।

जातिहरुको झाँकी प्रर्दशन गर्ने क्रममा मगर संघ हङकङ, किरात याक्थुङ चुम्लुङ हङकङ, तामाङ घेदुङ संघ, शेर्पा समाज, तमु समाज लगायतका विभिन्न जातिहरुले आ–आफ्नै भेष–भुषा, गाजा–वाजा सहितको झाँकी पर्दशन र नृत्य प्रस्तुत गरेका थिए ।

आदीवासी जनजाति महासंघ हङकङको अध्यक्ष एम वी थापा मगरको अध्यक्षतामा भएको दिवस महासचिव हस्त अरुमहाङ (मास्वा)ले संचालन गरेका थिए । कार्यक्रममा महासंघका उपाध्यक्ष दुर्गा तमु मिलनले स्वागत मन्तब्य गरेका थिए भने भक्त दुराले सुभकानमा मन्तब्य गरेका थिए । उक्त कार्यक्रममा हङकङका स्थानिय सामाजिक संघ–सस्थाहरु र विभिन्न राजनैतिक दलका अध्यक्ष तथा प्रतिनिधिकरुलाई अतिथिको असान ग्रहण गराएको थियो भने संचारकर्मी समेतलाई आसन ग्रहण गराएको थियो ।

जय संघीय नेपाल !