कालीनदी कहाँ छ ?

एकछिनलाई भारतले भनेकै ‘नक्कली काली’लाई काली भनेर मान्दा पनि उसले बेइमानी गरेको देखिन्छ । सन्धिमा नदीलाई सीमा मानिएकाले उसले जुनलाई मन लाग्यो त्यसैलाई काली नदी मान्दै आएको छ ।

तर, १८७९ को नक्सामा भने नदी होइन डाँडालाई नक्कली सीमानामा कायम गर्न खोजिएको छ । लिपुलेकबाट ब्यासऋषि हिमालतर्फ सिमाना सारेर नक्सा बनाएको देखिन्छ । (हेर्नुस् लिपुलेकबाट तल डाँडै डाँडा झारेको नक्सा) पछिल्लो पटक देखिएको सीमा विवादको जड पनि यही नै हो ।

त्यति मात्रै होइन, माथिको नक्सामा काली नदीको नाम समेत फेरेर कुटियाङदी लेखिएको छ । जब कि स्थानीय व्यासी र सौका भाषामा कुटि भनेको काली र याङदी भनेको नदी हो । अर्थात कुटियाङदी भन्नुको अर्थ पनि काली नदी नै हो ।

माथिको नक्सामा लिपु खोलालाई नक्कली नाम दिएर काली नदी बनाइएको छ । र, सुगौली सन्धिले प्रष्टरुपमा दुई देशको सीमा भनेर उल्लेख गरेको काली नदीलाई भारतभित्र पारिएको छ ।

सन् १९६७ मा बेलायतले निकालेको नक्सामा कालापानी स्पष्ट रुपमा नेपाल भित्रै देखिन्छ

लिपुखोला किनारमा भारतले सात वटा क्याम्प राखेको देखिन्छ । जसमध्ये तीनवटा (नक्सामा ५, ६ र ७) नेपालको भूमिमा राखिएका छन् । क्याम्प १, २, ३ र ४ भने लिपुखोला पारी देखिन्छ । ती चारवटा क्याम्प लिम्पियाधुराविनाको नेपालको नक्सा अनुसार भारततिर परेको देखिन्छ ।

सर्वे अफ इन्डियाले भर्खरै निकालेको नक्सामा लिपु खोला भन्दा यताको भूभाग भारतमा पारिएको छ । उसले कालापानी क्षेत्रको तुरतुरे धारालाई नक्कली काली नदीका रुपमा व्याख्या गर्ने गरेको छ ।

भारतले पश्चिम नेपालको सिमाना कसरी बंग्यायो भन्ने सन् १८३५ र २०१९ मा प्रकाशित यो नक्सामा हेर्दा प्रस्ट हुन्छ ।

सुगौली सन्धिपछि नेपालले काली नदी पश्चिम कुमाउँ, गढवाल तथा सतलज नदीको पश्चिम कांगडा, र तराईको ठूलो भाग सहित एक तिहाई भूभाग गुमायो । त्यसपछिको तीन कालखण्डको पश्चिमी सीमा माथिको नक्सामा देख्न सकिन्छ ।

सन् १८१६–१८५० सम्मको लिम्पियाधुरा सहितको सिमाना, १८५०–१८७९ सम्मको कालापानी सहितको सिमाना र त्यसयताको कालापानी विनाको सिमाना ।

सुगौली सन्धिलाई मान्ने कि नमान्ने ?

सबै नक्साहरू हेर्दा भन्न सकिन्छ, सुगौली सन्धिमा उल्लेख भएको काली नदीको मुहान लिम्पियाधुरा नै हो । गुन्जी, कुटी, गब्र्याङमा २०१८ सालमा पनि नेपालले जनगणना गरेको, जग्गाको तिरो तिरेको, राष्ट्रिय पञ्चायत चुनावमा भाग लिएको जस्ता प्रमाणहरूले पनि सीमा कुटियाङदी भनिने काली नदी हो भन्ने प्रस्ट छ ।

सुगौली सन्धिको २ सय वर्षपछि बिउँझिँदा लिम्पियाधुरा गायब

भारतले काली नदीको नाम तीनपटक परिवर्तन गरेको छ । शुरुमा लिम्पियाधुराबाट आएको वास्तविक काली नदी, दोस्रो लिपुपासबाट आएको लिपुखोला र तेस्रो कालापानीमाथि एउटा मन्दिर बनाएर त्यहाँबाट बग्ने तुरतुरे पानीलाई भनिएको काली नदी भारतले बनाएको सन् १८७९ को नक्सामा त्यो तुरतुरे पानी बग्ने काली भन्दा पनि यता च्यापेर ब्यास हिमालसम्म नक्सा बनाएको देखिन्छ । सर्बे अफ इन्डियाले अहिले जारी गरेको नक्सामा पनि काली नदी भनेको लिम्पियाधुराबाटै बग्ने नदी हो भन्ने प्रस्ष्ट देखिन्छ । काली नदी कुन हो भन्नेमा थाहा भएर वा नभएर उनीहरू पनि अस्पष्ट देखिन्छ । तर, तीन–तीन पटक फरक–फरक सिमानामा प्रयोग गरेको देखिन्छ ।

लिपुखोला दोभानदेखि लिपुलेक भारतीय सेनाका सात क्याम्प राखेको देखिन्छ । त्यसमध्ये कालापानीमा राखेको क्याम्प नेपाली भूमिमै छन् । पारिबाट बाटो खन्न गाह्रो भएपछि उनीहरूले पुल बनाएर नेपालतर्फ आएको हो कि जस्तो देखिन्छ ।

भारत–चीन युद्धका बेलामा उनीहरूले अस्थायी रुपमा प्रयोग गर्न खोजेको हो कि जस्तो देखिन्छ । कतिपयले राजा महेन्द्रले त्यहाँ अस्थायी रुपमा बस्न दिएको बताउँछन् । पछि हटाउन सकेन । आधिकारिक रुपमा भने बस्न दिएको वा नदिएको भन्ने केही खुलेको छैन ।

तर, नेपालको आधिकारिक नक्सा हेर्दा लिपुखोला पूर्वका सम्पूर्ण भूभाग नेपालकै देखिन्छ । त्यसमा विवाद गरिरहनु आवश्यक देखिन्न । अस्थायीरुपमा बसेको क्याम्पबाट भारतीय सेना नहटेकाले समस्या देखिएको हो ।

लिपुखोला पूर्वको क्षेत्र पनि आफ्नो भूमि हुन्थ्यो भने त लिपुपास जानेबाटो पूर्वबाटै लैजान्थ्यो होला । कालापानीमा पूर्व ल्याएर बाँकी लामो बाटो पारिबाटै लगेको छ । अर्थात उसले काली नदी भन्ने गरेको लिपुखोलालाई नै काली एकछिनलाई काली मान्दा पनि त्यो खोला भन्दा पूर्व उसको भूभाग हुँदै होइन । सम्पूर्ण कालापानी क्षेत्र नेपालकै हो ।

त्यति मात्रै होइन, सुगौली सन्धि अनुसार गुन्जी, नावी र कुटी पनि नेपाल हो । सन्धि मान्ने हो भने ब्यास ऋषिको डाँडैडाँडा सीमा कोरेर हुँदैन । भारतले यो सन्धि मान्दैन भने टिस्टादेखि काँगडासम्म नेपालकै हुन्छ ।

१२ नक्सामा हेर्नुहोस् कालापानीमा भारतले गरेको सीमा अतिक्रमण: सन्तोष शेर्मा "बिवाश"

 नेपाल–अंग्रेज युद्ध रोक्न सन् १८१६ मा दुई पक्षबीच भएको सुगौली सन्धिले नेपालको पूर्व–पश्चिम सीमा निर्धारण गर्‍यो । दुई सय वर्षअघिको उक्त सन्धिका प्रावधान अक्षरश पालना नहुँदा कतिपय स्थानमा सीमा विवाद देखिन्छ ।

सर्वे अफ इन्डियाले निकालेको भारतको राजनीतिक नक्सामा नेपालको भूभाग समेत आफ्नोमा राखेपछि यसको विरोध भएको हो । नेपालको पश्चिम सिमानाका ३७२ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल आफ्नोमा पारेको देखिन्छ ।

भूगोलका प्राध्यापक डा. नरेन्द्रराज खनाल भारतले तीनवटा काली नदी देखाएर सिमाना चलाउनुलाई विवादको प्रमुख जड मान्छन् । प्रा.डा. खनाल भन्छन्, ‘भारतले पुरानो नक्सा दोहोर्‍याएको भनिएको छ तर पुरानै नक्सा सुगौली सन्धि विपरीत छ ।’

नेपाल र इस्ट इन्डिया कम्पनीबीच भएको सुगौली सन्धिको धारा पाँच अनुसार काली नदी नै नेपालको भारतसँगको पश्चिमी सिमाना हो । सुगौली सन्धि भएको दश वर्षपछि इस्ट इन्डिया कम्पनीले निकालेको नक्सा अनुसार लिम्पियाधुरा मुहान भएकै नदी काली नदी हो 

सन् १८२७ मा प्रकाशित ‘कुमाउ–गढवाल’ समेत देखिने नक्सामा काली नदी स्पष्ट रुपमा देखाइएको छ । यसबाट प्रस्ट छ, काली नदी भन्दा पूर्वको गुन्जी, कुटी, गब्र्याङ लगायतका भूभाग नेपालकै हो ।

त्यसको सात वर्षपछि भारतले प्रकाशित गरेको अर्को नक्सामा पनि काली नदीको मुहान प्रस्ट देख्न सकिन्छ । सन् १८३५ मा इन्डिया एक्सआईआई इन्डेक्स म्यापले निकालेको नक्सा नेपालको सीमाना पश्चिमतर्फ ढल्केको देखिन्छ ।

सन् १८४६ मा कुमाउ एण्ड ब्रिटीश गडवालद्वारा प्रकाशित नदीमा काली नदीको नाम परिवर्तन गरेको देखिन्छ । कालीलाई वेस्ट काली वा सामा नदी भनिएको छ । नदीको नाम फेर्न खोजिए पनि यो नक्सा अनुसार पनि कालीको मुहान भने लिम्पियाधुरा नै हो ।

सन् १८५१ को नक्साअनुसार गब्र्याङ क्षेत्रमा जम्मा दुई वटा नदी देखिन्छन् । एउटा लिम्पियाधुराबाट आएको काली र लिपुलेकबाट गएको अर्को शारदा अर्थात कावा खोला । हिमालयन माउन्टेन रिभर्सले निकालेको यो नक्सामा नदीको नाम भने उल्लेख छैन ।

ब्रिटिस सर्वे अफ इन्डिया म्यापले सन् १८५६ मा निकालेको नक्सा अनुसार पनि काली नदीको मुहान लिम्पियाधुरा नै हो ।

सन् १८५७ को नक्सा नेपाल, सिक्किम, भुटान एण्ड तिब्बत नक्साका अनुसार पनि काली नदीको मुहान लिम्पियाधुरा नै हो ।

सन् १८५९ को नक्सामा लिम्पियाधुरा मुहान भएको नदीलाई काली नदी भनिएको छ ।

नक्सामा नियोजित गडबडी

सुगौली सन्धिमा उल्लेखित काली नदी कुन हो भन्दा भारतले अहिलेसम्म विभिन्न तीनवटा नदीलाई देखाउने गरेको छ । जसमध्ये लिम्पियाधुरा मुहान भएको बाहेक दुईवटा नदी नक्कली काली नदी हो ।

लिम्बुवानको इतिहास

लिम्बुवानको इतिहास
विकिपेडियाबाट, नि: शुल्क ज्ञानकोश
लिम्बुवानको इतिहास (नेपाली: लिम्बुवानको ई घटना) यसका छिमेकीहरूसँग लिम्बुवानको नजिकको अन्तरक्रियाको विशेषता हो; स्वतन्त्र र अर्ध-स्वतन्त्र नियम यसको अधिकतर समयको लागि स्वायत्तता द्वारा विशेषता।
नेपाल सरकारको पाठ्यपुस्तकहरुमा लिम्बुवान र उनको इतिहासको कुनै कभरेज थिएन, जसमा काठमाडौं उपत्यका (जसलाई नेपाल उपत्यका वा साधारण नेपाल पनि भनिन्छ) को इतिहासमा केन्द्रित गरिएको छ। यद्यपि लिम्बुवान अहिले नेपालको भाग हो तर यो १ it7474 सम्म स्वतन्त्र थियो; अहिले पनि लिम्बुवानको इतिहास यसको धेरैजसो मानिसहरूलाई थाहा छैन। नेपालको स federal्घीयता र स्वायत्तताको वर्तमान परिप्रेक्षमा लिम्बुवान र नेपाली नागरिकहरू गोर्खाका राजाले समाहित गरेका सबै क्षेत्रहरू लिम्बुवान एक मात्र त्यस्तो क्षेत्र थिएन जुन वास्तवमा साम्राज्यको माध्यमबाट नेपाल राज्यमा समाहित भएको थियो। गोर्खा-लिम्बुवान लिम्बुवानको दश राज्यका राजाहरू र तिनीहरूका मन्त्रीहरूसँग सन्धि। सन्धिको शर्तमा लिम्बुवान र उनका राजाहरूले नेपालका राजालाई आफ्नो राजाको रूपमा स्वीकार्ने छ र उही नेपाली झण्डामुनि रहिरहने थियो, तर लिम्बुवान र उनका जनताहरू नेपालको राज्यबाट हस्तक्षेप नगरी पूर्ण स्वायत्त हुनु पर्ने थियो। यद्यपि शाह वंशको अवधिमा लिम्बुवान बिस्तारै यसको मूल सन्धि अधिकार हरण गरियो। त्यसकारण आज लिम्बुवानका जनता नेपालमा स federal्घीयताका सबैभन्दा मुखर समर्थकहरू हुन्।
सामग्री [लुकाउनुहोस्]
१ पूर्व ईतिहास
२ भौउपुतहंग वंश
B बाजदेव राजवंश
Eight आठ राजाको युग
Ten दश लिम्बु राजाहरूको युग (––०-११60०))
Limb लिम्बुवानका १० राजाहरू
The लासाhang राजवंशको युग
King राजा सिरिजुंगाको युग (––०-15 १15)
Sir राजा सिरिजुंगा पछि दश राजाहरूको अवधि
१० साla्लाइ dyn राजवंश राजाहरू
११ विभाजित लिम्बुवानको युग (१ 160० – -१7474१)
१२ पूर्वी र उत्तरी लिम्बुवानमा नामग्याल राजवंशको युग (१––१-१– of1१)
१ western पश्चिम र दक्षिणी लिम्बुवानमा सेन राजवंशको युग (१ 160० -17 -१69))
१ Limb लिम्बुवानमा शाह वंशको युग
१ The गणतन्त्र युग र अब लिम्बुवानमा
१ Limb लिम्बुवानको भविष्य
१ Re सन्दर्भ
१.1.१ पुस्तकालय
१ also यो पनि हेर्नुहोस्
पूर्व ईतिहास [सम्पादन]

मानवविज्ञानविद् तथा इतिहासकारहरूको दाबी छ कि जीवाश्म रेकर्डले देखाउँदछ कि मानिसहरू करिब -०-4040 हजार वर्ष पहिले नेपालमा बसोबास गर्छन्। लिम्बुवान र पूर्वी नेपालका पहिलो मान्छेहरू पनि त्यो समूहमा हुन सक्थे। पहिलो व्यक्ति स्थायी रूपमा बस्ने र लिम्बुवानलाई उनीहरूको घर बोलाउने किरन्ट मान्छेहरू थिए। यी मंगोलियनहरू पूर्वबाट असम उपत्यकाबाट र 6--8 हजार वर्ष अघि नेपालमा बसाइँ सरेका थिए भनेर विश्वास गरिन्छ। तिनीहरूले खेती परिवर्तन गर्ने अभ्यास गरे र तिनीहरूका पाल्तु सुँगुरहरू र अन्य जनावरहरू सँगै तल्लो, तातो डाँडाहरूसँगै लगे। उही व्यक्तिहरू पश्चिमी नेपालमा बसाइँ सरे र अन्ततः काठमाडौं उपत्यकालाई कब्जा गरे कि नेपाली इतिहासको पहिलो किरन्ट सभ्यता स्थापना गर्न। तिनीहरूले तिब्बतो-बर्मन एन्स्टस्ट्रीको भाषा बोले र एनिमिक धर्मको अभ्यास गरे।
भाऊपुताहंग वंश [सम्पादन]
लिम्बुवानका राजा भाऊपुताहut - लिम्बुवानको पहिलो स्वतन्त्र राजा (पूर्व .80० ईसापूर्व)
राजा जितेस्ति ई.पू. around80० को बीचमा मध्य नेपालमा सातौं किरन्ती राजा बने। वर्तमान लिम्बुवान क्षेत्रमा राजा जितेस्टीको नेतृत्वमा किरात प्रमुखहरू उनको विरुद्ध विद्रोह गरे र उनलाई आफ्नो मालिकको रूपमा देख्न छाडे। त्यस अवधिमा सबै किराना प्रमुखहरूले मौद्रिक श्रद्धांजलि तिर्ने गर्थे र काठमाडौं उपत्यकाका किराँत राजाहरूलाई सैन्य सेवा दिन्थे। यो प्रणाली मध्ययुगीन युरोपमा सामन्ती प्रणाली जस्तै थियो। विद्रोह पछि, पूर्वी नेपालका किरात प्रमुखहरूले भाऊपुताहhangलाई आफ्नो नयाँ राजा चुने। राजा भाऊपुताहhangले फडेपमा आफ्नो राजधानी निर्माण गरे र पूर्वी नेपालमा शासन गरे जुन वर्तमान लिम्बुवान हो।
मध्य नेपालमा किराँत राजवंशका राजाहरू थिए, जबकि पूर्वी नेपालमा लिम्बुवान पनि किराँत वंशका राजाहरू (वर्तमान वर्तमान किराँत लिम्बू जनताका पुर्खाहरू) द्वारा शासन गरिएको थियो। राजा भाऊपुताहhang लिम्बुवान र नेपालको पूर्वी भागमा प्रख्यात थिए भने राजा जितेस्ति काठमाडौं उपत्यकामा सिंहासनमा विराजमान थिए।
लिम्बुवान / पूर्वी नेपाल (राजा bat१7 ईसापूर्व) को राजा पार्बटक
राजा भाऊपुताहhangका वंशका, राजा पार्बटक राजा जीतेहा ofका छोरा थिए र Limb१7 ईसापूर्व लिम्बुवानमा शासन गरे। त्यस अवधिमा राजा पर्बटका हिमालयन क्षेत्र र वर्तमान नेपालको सबैभन्दा शक्तिशाली राजा थिए। राजा पर्बतक मगधका चन्द्र गुप्ता मौर्यसँग गठित थिए र नान्डको राज्यमा उनको सैन्य अभियानमा उनलाई सहयोग गरे। उनको बुवा राजा जितेको शासनकालमा अलेक्ज्याण्डरले भारतमा आक्रमण गरे र उनको राज्य पंजाब र सिन्धमा स्थापित गरे। राजा पर्बतकले राजा चन्द्र गुप्ता मौर्यलाई पंजाब र सिन्धदेखि टाढा ग्रीक सत्राप्स सेल्युकस (सैनिक गभर्नर) लाई भगाउन सहयोग गरे। राजा पार्बतकको चन्द्र गुप्तालाई सहयोगका लागि उनले राजा पर्बतकलाई उत्तरी बिहारमा जग्गा दिए र धेरै किराँती मानिसहरू उत्तरी बिहारमा बसाई सरे। ती मधेस किरात मानिस, वा काशी गोत्रको लिम्बस भनेर चिनिन्थे। राजा पर्बतक ह्या Hangलाई मगध इतिहासकारहरूले पनि मौर्य सम्राटको सहयोगीको रूपमा उल्लेख गरेका छन्।
लिम्बुवान / पूर्वी नेपाल (राजा १२ 125 ई.पू.) को राजा सम्युक

राजा पर्बतकको सात पुस्ता पछि राजा सम्यक लिम्बुवान / पूर्वी नेपालको सिंहासनमा बसे। उनी मधेशिया किरात मानिस (राजा पर्बतकको समयमा बिहारमा बस्नेहरूको सन्तान) बीचमा अलोकप्रिय थिए। बाजदेवहंगको नेतृत्वमा मानिसहरूले राजा साम्युकको बिरूद्ध विद्रोह गरे र उनको पतन गरे। किराना प्रमुखहरूले बाजदेवलाई लिम्बुवाank्कको नयाँ राजा चुने।
बजदेव वंश [सम्पादन]
लिम्बुवानका राजा बाजदेवोहंग (c। १२ BC ईसा पूर्व)
लिम्बुवान क्षेत्रका किरात जनताको क्रान्ति पछि यस क्षेत्रका किराना प्रमुखहरूले विद्रोही नेता बाजदेवोहंगलाई आफ्नो राजा चुने। उनले लिबangमा आफ्नो राजधानी बनाए र आफ्नै राजवंश सुरु गरे। उनको पछि राजवंशका बाह्र राजाहरू पनि थिएः
राजा Sangkhadeo म
राजा सांगाखादेव दोस्रो
राजा देवपावर
राजा भिचुक
राजा घhang्गटुक
राजा Sotumhang
राजा लिमडung्ग
राजा लिजेहा
राजा मापुुनह
राजा Dendehang
राजा कुंडुंगजापा
लिम्बुवानका राजा कुन्डुंगजापा
बाजदेव राजवंशको अन्तिम राजाका चार छोराहरू थिए: मुन्धुge्गे, सन्धुge्गे, केन ह Hang्ग र कोचु ह्या Hang। भनिन्छ कि कोचु ह्या Hang उत्तर बंगालमा बसाई सरे र उनको आफ्नै राज्य कोचपिगुरु स्थापना गरे जहाँबाट कोच भन्ने शब्द आएको हो। राजा कुंडुंगजपाको मृत्युपछि लिम्बुवान अराजकता र अराजकतामा पर्‍यो र प्रत्येक प्रमुखले आ-आफ्नै ठाउँमा स्वतन्त्र रूपमा शासन गरे।
आठ राजाको युग [सम्पादन गर्नुहोस्]
बाजदेव राजवंशको अन्तिम राजाको समयदेखि लिम्बुवानमा आठ प्रमुख र उनीहरूका सन्तान थिए। तिनीहरूमध्ये कोही पनि सबैलाई वशमा राख्न पर्याप्त शक्तिशाली भएनन् र कोही पनि प्रतिष्ठानमा आएनन्। यस अवधिमा, मानिसहरू लिम्बुवान क्षेत्र र त्यहाँबाट बसाई सरेका थिए र एडी century शताब्दीतिर, चीन र बर्माको शान-मकवान क्षेत्रका मानिसहरुको समूह भारतको असम र अन्ततः नेपालको लिम्बुवान क्षेत्रमा बसाई सरे। लिम्बुवानका मूल किरनहरू, तिब्बतबाट आएका आप्रवासीहरू, बिहार क्षेत्रबाट मंगोलहरू र जनजातिहरू र अन्तमा शान-मकवानका आप्रवासीहरूले लिम्बुवान र लिम्बू संस्कृतिको राष्ट्रियताको नयाँ राष्ट्रको जन्म गरे।
लिम्बुवानमा किरन्ती जनताको क्रान्ति
आठ किराँटी प्रमुखहरूको शासनको पछिल्ला वर्षहरूमा लिम्बुवानको जनसंख्या बढ्यो र परिवार संख्या बढ्दै गयो। यो खतरा हो भन्ने महसुस गर्दै ती आठ शासकहरूले मानिसहरूलाई दबाउन थाले। जब शान मोक्वान मान्छे (लिम्बुवानमा भर्खरको आप्रवासी) को सन्तान हुन सकेनन उनीहरूले आठ जना सेनापतिलाई उखाल्ने योजना बनाए। उनीहरूले अम्बे पोजोमामा भेटे र आठ प्रधानको बिरूद्ध विद्रोह गर्ने निर्णय गरे। विद्रोही नेताहरूले तीन ढु stone्गा खम्बा खडा गरे र वरिपरि तीन आम रूखहरू रोपे। पवित्र पानी छर्के पछि, विद्रोही नेताहरू र विद्रोही सेनाले सबैले अत्याचारी शासकहरूसित लडाईं गर्नेछन् र शासकहरूलाई कुट्ने सम्म घर फर्कने छैनन भनी शपथ लिए। अम्बे पोजोमाको भेट हुने ठाउँ अहिलेसम्म रहेको छ र आठ प्रमुखको लडाई त्यसबेलादेखि लिम्बु मुन्धुममा समाहित छ।
उनीहरूको देशमा विद्रोह भइरहेको थाहा पाए पछि; आठ शासकहरूले आफ्नै सेना खडा गरे र जनसंहार गर्न र शान-मोक्वान वंशका मानिसहरूलाई विस्थापित गर्ने उद्देश्यले। लिम्बुवानका आठ शासक र लिम्बुवानको विद्रोही बीच ठूलो गृहयुद्ध सुरु भयो। विद्रोहीहरूले आठ गाउँहरूमा आठ शासकहरूको सेनालाई हराए। आठै शासक या त मारिए या लिम्बुवान क्षेत्रबाट पछाडि दियो।
दस लिम्बु राजाहरूको युग (––०-११60० [) [सम्पादन गर्नुहोस्]
यसरी एकता र सामर्थ्यका साथ शान मोक्वान मूलका किरान जनताले आफ्ना शासकहरूलाई पराजित गरे। उनीहरूको जीत पछि, विद्रोही नेताहरू फेरि उनीहरूको पवित्र ठाउँमा अम्बे पोजोमा भेला भए। नेताहरूले उत्तरी सीमा तिब्बतमा, बिहारको जलालगढ़को दक्षिणी सीमा, तीस्ता नदीको पूर्वी सीमा र दुधकोशी नदीको पश्चिमी सीमालाई निश्चित गरे। पछि लिम्बुवानको सिमाना पश्चिममा अरुण नदी र पूर्वमा कञ्चनजung्ग पर्वत र मेची नदीमा टु .्गियो।
विद्रोही नेताहरूको बैठकले भर्खरको अधिग्रहित देश लिम्बुवानको नाम राख्ने निर्णय गर्यो किनकि यो धनुष र एरोको बलले जितेको थियो (लि = "धनु", लिम्बु भाषामा अम्बु = "अधिग्रहण")। उनीहरूले लिम्बुवानलाई दश जिल्ला वा राज्यमा बाँड्ने निर्णय गरे र प्रत्येक राज्यमा दश राजाहरू राख्ने निर्णय गरे। उनीहरु लिम्बुवानलाई कुनै पनि बाह्य खतराबाट जोगाउन सबै दश राज्यका सैन्य सहयोग प्रदान गर्न सहमत भए। उनीहरूले आफ्नो राष्ट्रियताको नाम परिवर्तन गरे। सुरुमा लिम्बुवानका राजाहरूलाई मात्र लिम्बस भनिएको थियो र लिम्बुवानका मानिसहरूलाई याख्थुba्बा पनि भनिएको थियो तर समय बित्दै जाँदा लिम्बुवानका मानिसहरूले आफूलाई लिम्बु भन्न थाले। यसरी लिम्बु र याक्थुung्बा शब्द समानार्थी भयो।
लिम्बुवान इतिहासको यो अवधि नेपाल उपत्यकाको लिच्छवी र मल्ल राजवंश कालसँग मिल्छ।
दश शासकहरू, तिनीहरूका राज्यहरू र किल्लाहरू।
सामलुपी साम्बा ह्या Hang - ताम्बरका राजा (उसको राजधानी ताम्बर यियोक)
सिसियेन शेरि Hang ह्या Hang - मेवा र माइवा राज्यहरूका राजा (उनको राजधानी मिरिंगदेन यियोक)
थोक्टोस्को एंग्बो ह्या Hang - अथ्रायाका राजा (उनको राजधानी पोमाजो))
थिन्डोलung्ग खोक्या ह्या Hang - याang्वारोकका राजा (उनको राजधानी Hastapojong Yiok)
ये nga so पापो ह्या - - पनथरका राजा (यशक र फेदिममा उसको राजधानी)
शेंगसेनगम फेदाप ह्या Hang - फेडापका राजा (पोक्लाबंगमा उसको राजधानी)
मुंग ताई ची इमाई ह्या Hang - इलामका राजा (फकफोकमा उसको राजधानी)
सोयाक लाधो (चेजोंग) ह्या - - मिक्लुung (चौबेसे) को राजा (श Shang्गुरी यिओकमा उसको राजधानी)
Tappeso Perung Hang - Thala को राजा (थाला Yiok मा आफ्नो राजधानी)
टाकलung्ग खेवा ह्या Hang - चेतरका राजा (चामलिंग चिमलि Y यियोकमा उसको राजधानी)
लिम्बुवानका दश राजाहरू [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा मुंग मावरोंग ह्या Hangसातौं शताब्दीको सुरूमा, राजा मुंग मावरो Hang ह्या Hang लिम्बुवानको तराई भूमिमा (वर्तमान सुनसरी, मोर and र झापा क्षेत्र) प्रख्यात भए। उनले विराटनगरको पूर्वमा र Bi्गलीको वर्तमान ज Ran्गलको क्षेत्र खाली गरे र त्यहाँ एउटा शहर बनाए। लिम्बुवानका दस जना राजाले इलामको राज्य र बोधे (चौबिसे) को माध्यमबाट तराई भूमिमा प्रभुत्व जमाएको हुनाले उनीहरूले एउटा सामूहिक लिम्बुवान सेना भेला गरे र रli्गली क्षेत्रका राजा माउरोongको खोजी गरे।
माउरोong तिब्बत गए र खम्पा जong्गमा शरण लिए, तर उनलाई अझै लिम्बुवानमा शासन गर्ने महत्वाकांक्षा थियो। जब लिम्बुवानमा दश राजाले शासन गर्थे र जब राजा माउरोong प्रख्यात भए, तब तिब्बतमा राजा स्रong्ग तसेन गेम्पोले शासन गरे। माउरोongले तिब्बती राजा स्रong्ग तसेन जेम्पोसँग सहयोग गरे, खम्पा जong्गको भूटिया जनजातिलाई उनीहरूको सहयोगमा पुर्‍याए र उत्तरबाट लिम्बुवानमा आक्रमण गर्ने योजना बनाए। राजा माउरोongले लिम्बुवानलाई आक्रमण गरे, लिम्बुवानका दशजना राजाले उनीहरूको फौज ल्याए र हतिया, वालुung्गचung र ताप्की हिमालयमा हुँदै निर्णायक युद्ध लडे। लिम्बुवानका दश राजाहरू हराए र राजा माउरोong लिम्बुवानको शासक भए। लिम्बुवानका दश राजाहरूले अझै पनि मूल मु places्ग माउरोungको अधीनमा रहेका आफ्ना मूल स्थानहरूमा शासन गर्न जारी राखे।
राजा माउरong्गले किराँतका मानिसहरुमा "नामबान" भन्ने चाड पनि शुरु गरे, जहाँ हरेक वर्ष डिसेम्बरको अन्तिम सातामा मानिसहरूले फसल संकलन मनाउँदछन्।
राजा माउरोongको कुनै पुरुष उत्तराधिकारी थिएन, त्यसैले उनी मरेपछि उनका एक जना मन्त्रीले राजा मोक्वान सैन बने। छोटो अवधिको पछि राजा उबा ह्या Hang लिम्बुवान क्षेत्रमा प्रसिद्धीमा आए।
लासाhang वंशको युग [सम्पादन]
किंग उबा ह्या Hang (ruled 84 – -–65 ruled शासित)
राजा मावरोंगको मृत्युपछि उबा ह्या Hang शक्तिशाली र लिम्बुवान क्षेत्रमा प्रख्यात भए। उनले राजा मोक्वान सैनको अधीनमा रहेको लिम्बुवान क्षेत्रलाई नियन्त्रण गरे र राजा भए। उनी लिम्बु जनतामा नयाँ विश्वास ल्याउन र किरान्त मुन्धुम धर्ममा परिवर्तन ल्याउनका लागि परिचित छन्। उनले आफ्ना प्रजालाई टेगरा निing्गवाफुमाng्गको महान् आत्मालाई फूल र फलफूलको पूजा गर्न सिकाए, तर रगतको बलिदान दिएनन्।
उनले इलाममा चेम्पोजो fort्ग किल्ला र दरबार बनाए। उनले लिong्गु पूर्वज देवी युमास्मामng्ग र सर्वोच्च देवता टेगरा निaf्गवाफुमा of्गको सम्मानमा प्रत्येक तीन बर्षमा आयोजना गरिएको टोong्ग सम टो Nam नामको पर्वको परिचय दिए। यो टोong सम टong्ग नाम महोत्सव अझै पनी नेपालको पञ्थर जिल्लामा आयोजित हुन्छ र यसलाई नेपाली भाषामा त्रिशाला पूजा भनिन्छ।
किंग माबो हैंग (शासन 8––-–80०)

लिम्बुवानमा राजा माबो ह्याba आफ्नो बुबा राजा उबा ह्या succeededको स्थानमा आए। उनले लिम्बुवानलाई १ years बर्षसम्म थक्थक्कुम माबो ह्या Hangको उपाधि दिए। उनी लिम्बुवानमा राम्ररी सम्मान र परिचित थिए र धेरैले उनलाई भगवानको पुनर्जन्म हो भनेर पनि विश्वास गर्थे। उनले आफ्नो राजधानी इलामको चेम्पो जोंगबाट पञ्चथरको यासोक जोंगमा लगे।
राजा मुडा ह्या Hang
माबोको मृत्युपछि उनका छोरा मुंगले राजगद्दीमा सफल भए, तर उनी एक कमजोर राजा थिए र आफ्ना बुवा र हजुरबुबाको बिरूद्ध उनी दस लिम्बुवानका सबै शासकहरूलाई वशमा राख्न सक्षम भएनन्। लिम्बुवानका दश शासकहरूले आफ्नै जिल्लामा स्वतन्त्रताको घोषणा गरे र स्वतन्त्र शासन गर्न थाले। लिम्बुवानमा अराजकता र अराजकता व्याप्त थियो किनकि शासकहरू र कुल समूहले लिम्बुवान माथि आफ्नै प्रभुत्व स्थापित गर्न खोजेका थिए। यसरी लिम्बुवान विभाजित भयो र लासा वंशका राजाहरू केवल पाँचथर क्षेत्र र दक्षिणी लिम्बुवानका राजाहरू भए।
किंग वीडो ह्या Hang
लिम्बुवानको अव्यवस्था र एकीकरणमा, राजा मुदा ह्या hang आफ्नो छोरा विडो ह्या by द्वारा सफल भए। उनले पानथारको हेलंग दरबारबाट शासन गरे। पाँचथर जिल्लामा राजा मुदा ह्या Hang नेम्वाang ह्या hang प्रमुखसँग लडाई गरिरहेका थिए, उही प्रमुख राजा राजा ह्याoसँग लडे। जब प्रमुख नेम्वाang ह्या hangले पराजित गर्न असफल भए उनले राजा वेदो ह Hang्गको हत्याको षडयंत्र रचे, उनले हेलेंग दरबारको नजिक हुन आफ्नी बहिनी दालिमालाई विवाह वीडो ह्या Hangसँग विवाह गरे। राजा वेदो ह्या Hangलाई उसको शत्रुहरूले मारे जब उनी सुतिरहेका थिए। नेम्वाang प्रमुखकी बहिनी रानी डालिमा हत्याको बखत राजा बुडोको बच्चाबाट गर्भवती भइन्। मुख्य पाथो Hang ह्या Hang वर्तमान पञ्चथर क्षेत्रको शासक हेल palace्ग दरबारको सिंहासनमा विराजमान थिए। रानी दलिमाले हेलांग दरबार छोडिन् र इलामको चेम्पोजो palace्ग दरबारमा बस्न गए। राजा उबा ह्या Hang द्वारा निर्मित लासांग राजवंश राजाहरूको पैतृक घर चेम्पोजोंग दरबार थियो।
किंग चेम्जो Hang ह्या Hangलासा राजवंशको पाँचौं राजा राजा चेमजो Hang ह्या Hang थियो। ऊ ईलामको चेम्जो palace्ग दरबारमा जन्मेको थियो जहाँ उसको आमा बस्नुहुन्थ्यो। जब उहाँ जन्मनु भएको थियो उसकी आमाले उनको छोरीको रूपमा लुगा लगाएर भेष बदली गरिन् भन्ने डरले कि मुख्य पाठोong ह्या Hang्गका मान्छेहरू आएर उनलाई मार्नेछन्। उनले उनलाई भनिन् कि उनका बुबाका शत्रुले उनलाई नष्ट गर्नेछन् यदि तिनीहरूले उहाँको वास्तविक पहिचान पत्ता लगाए भने। उनी एक केटीको भेषमा एक बुद्धिमान र बलियो व्यक्ति हुन थाले। उनकी आमाले उनलाई लिम्बुवानको उत्तरी भागमा आफ्ना पिताको अनुयायीहरूका बारेमा बताउनुभएपछि उहाँ त्यहाँ पुग्नुभयो र प्रमुखहरूसँग गठबन्धन गर्नुभयो। हेलंग दरबारमा सबैले एक जिल्ला प्रमुखको बिहे मनाईरहेको बेला उनले एउटा अचम्मको हमला गरे। हेलंग दरबार कब्जा गरेपछि, उनले त्यहाँ उपस्थित सबैलाई आफ्नो परिचय प्रकट गरे र तिनीहरूले उसलाई साँचो शासक र लेट किंग वेदो ह Hang्गको उत्तराधिकारीको रूपमा स्वीकार गरे। उसको कुनै वास्तविक नाम नभएको र ऊ चेम्जोong्गको पुरानो दरबारमा जन्म भएको हुनाले भेला भएका प्रमुखहरूले उनको नाम चेम्जो Hang ह्या Hang राख्ने निर्णय गरे जुन उसको नाम भयो। उनले फेरि सम्पूर्ण लिम्बुवानलाई एकजुट गर्ने प्रयास गरे र वर्तमान पञ्थर, इलाम, धनकुटा, सुनसरी, मोरrang र झापाबाट विस्तार गर्न सफल भए। ती दिनहरूमा मोरrang सुनसरी, मोरrang र झापाको तराई भूमिहरू मिलेर बनेको थियो, जबकि उत्तरी लिम्बुवान अझै टुक्राहरूमा थिए।
राजा सिरिजुंगाको युग (––०-15 १)) [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा गलिजुung्गा जसले राजा उबा ह्या Hangको समयमा लिम्बुवानको याang्वारोक राज्यमा शासन गर्थे; उभाhang्ग गलीजुung्गाको अवधिमा ओभरलर्ड थियो। राजा मुदा ह्या hang्ग कमजोर भए र राजा गलिजुungका नाति लिम्बुवानको नियन्त्रण हराउन थालेपछि सिरिजुंगा उत्तरी लिम्बुवान क्षेत्रमा सत्तामा आए। राजा सिरिजung्गाका पुर्खाहरूले नेपालमा किराँत युगको अवधिमा काठमाडौं उपत्यकामा शासन गरेका थिए।
उत्तरी लिम्बुवानको एकीकरण
राजा मुदा ह्या Hangको अराजक कालमा, राजा सिरिजुंगा यति शक्तिशाली भए कि सबै लिम्बू प्रमुखहरूलाई उनको वशमा राख्न सकिन्छ।
प्रसिद्ध सिरिजुंगा किल्लाहरू
राजा सिरिजुungले वर्तमानमा तेह्रथुम जिल्लाको सिरजung र सांखुवासभा जिल्लाको चैनपुरमा दुई ठूला किल्लाहरू बनाए। किल्लाहरूलाई सिरजुung्गा किल्ला भनिन्थ्यो, र संरचनाहरूका अवशेषहरू अझै पनि उभिएका छन्।
राजा सिरिजुंगा लिपि
राजा सिरिजुंगा लिम्बसमा सिरिजुंगा लिपिलाई डिभोलप गर्ने र परिचय गराउन पनि जानिन्छ, जुन आज पनि प्रयोगमा छ। मुन्धुम, किराँत लिम्बू धार्मिक ग्रन्थ मुन्धुममा लेखिएको छ कि राजा सिरीजुंगालाई निसममng (लिम्बु शिक्षाका देवता) ले उनको साथ फोकटangलुung्गमा पर्वतमा जान आग्रह गरे। देवीले उनलाई पहाडको सब भन्दा गहिरो गुफामा लगे र त्यहाँ लेखिएका ढु of्गाको पाटी दिए। त्यहाँ उनीसँग ज्ञानको शक्ति पनि थियो। देवीले उनलाई त्यो भाषा कसरी पढ्ने र लेख्ने भनेर सिकाए र आफ्ना मानिसहरूलाई धर्मशास्त्रहरू फैलाउन भने। राजा आफ्नो दरबारमा फर्किए र लिम्बू मानिसहरूलाई लिपि र ज्ञान सिकाउन थाले।
राजा सिरिजुंगाको किपट भूमि प्रणाली राजा सिरिजुंगा आफ्नो प्रख्यात भूमि सुधार कानूनका लागि पनि परिचित छन्। उनले किपत भूमि प्रणाली लागू गरे जसद्वारा उनले जमिनहरू प्रत्येक कुल वा गाउँका प्रमुखहरूलाई बाँडिदिए र उनीहरूलाई आफ्नो जग्गामा पूर्ण अधिकार दिए। प्रमुखका शक्तिहरू उनको सिमाना भन्दा परसम्म फैलिएनन् र प्रमुखले लिम्बुवानको रक्षाका लागि लिम्बुवानका सबै राजाहरूलाई युद्धको समयमा उनको गाउँबाट पूर्ण सैन्य सहयोग पुर्‍याउने अपेक्षा गरिएको थियो। किपट प्रणालीको एउटा महत्त्वपूर्ण विशेषता यो थियो कि न त मुखियाले न त उनको मानिसहरूलाई न त कुनै जग्गा बेच्नका लागि बेच्न नै अनुमति दिइन्थ्यो न अरु वंशलाई। गैर-गोत्र सदस्यहरूलाई केवल समय अवधिको लागि जग्गा भाडामा लिन अनुमति दिइन्थ्यो र स्थायी जग्गा स्वामित्व लिनु हुँदैनथ्यो। सबै छोराहरू र अविवाहित छोरीहरू बीचमा बराबर भूमि विभाजन गर्नुपर्ने थियो। उनले यो पनि आदेश दिए कि गाउँका सबै प्रमुखले गाउँहरुमा शासन गर्न उनीहरुलाई सहयोग पुर्‍याउन चार जना सदस्यहरुको चुम्लुung भनिनु पर्छ। प्रमुखले सबै कुल / गाउँ बैठकहरू र चाडहरूको अध्यक्षता गर्नुभयो। उनीसँग पर्याप्त शक्तिहरू पनि थिए जसले गर्दा उनका निर्णयहरूलाई अन्तिम मानिन्थ्यो। राजा सिरिजुंगाको समयदेखि नै लिम्बुवासीहरू आफ्नो जग्गामा विशेष किपट अधिकारहरू उपभोग गर्दै आएका छन्। कसैले किपट जग्गा लिन सक्तैन र भूमि जमिनमा विशिष्ट कुलको थियो। लिम्बुवानका राजा सिरीजुंगाले बनाएको किपत भूमि प्रणालीले नेपालका अन्य किरान्त क्षेत्रहरूमा पनि लोकप्रियता प्राप्त गर्‍यो। किपट जग्गा प्रणाली किराँत राई, किराँत सुनुवार र तामाngका मानिसहरूले प्रयोग गर्थे। राजा सिरिजुंगा पछि राजा महेन्द्रसम्मका लिम्बुवान क्षेत्रका सबै शासकहरूले लिम्बुवानको किपाट प्रणालीको विशेष कानून र रीतिथितिलाई उनीहरूको राज्याभिषेक हुने बित्तिकै वा ठीकै गर्ने वाचा गरेका थिए।
राजा सिरिजुंगा पछि दश राजाहरूको अवधि [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा सिरिजुंगाको मृत्युपछि लिम्बुवानमा फेरि लिम्बुवान राज्यका दशजना राजाले शासन गरे; यो समयावधि 15 15 १ to देखि १84 las। सम्म चल्यो। 6th औं शताब्दीमा लिम्बुवानको महान् क्रान्ति पछि बनेको दस राज्यहरू सबै त्यस्तै रहे। लिम्बू राष्ट्र, संस्कृति, भाषा र जातीयताको वर्तमान अवस्थाले यस अवधिमा आकार लिएको छ भन्ने विश्वास छ।यस अवधिमा लिम्बुवानको तल्लो भूमि (वर्तमान सुनसरी, मोरrang र झापाको तराई भूमि) सामूहिक रूपमा मो M्ग भनेर चिनिन्छ राजा मुung्ग मावरंग ह Hang्गको समयदेखि नै आफ्नै रूपमा राज्यको रूपमा विकसित भयो। १ 14०० को शुरुवातमा, मोर Kingdom राज्यले इलाम र मिक्लुक बोधे (चौबिसे) को साम्राज्यबाट अभिवादन गर्दछ र आफ्नै शासन गर्न थाल्यो। मोरrang राज्यको सिमाना पूर्वमा कन्काई नदी, पश्चिममा कोशी नदी, उत्तरमा शuri्गुरी किला र दक्षिणमा भारतमा जलाल गढीमा राखिएको थियो। राजा सांगला इ Ing मोरrangको तराईका लिम्बुवान राज्यको पहिलो राजा बन्यो it ०० बर्ष पछि यसको पछिल्लो राजा थियो। उनले लिम्बुवानका अन्य राजाहरूसँग गठबन्धन निर्माण गरे र राम्रो सर्तमा रहे। उनले वरातप्पामा उनको राज्य निर्माण गरे र त्यहाँबाट शासन गरे। राजा स Pun्गला इ Ingको छोरा उनका छोरा पुla्ला इन्ग पछि आयो जसले पछि हिन्दू धर्म परिवर्तन गर्‍यो र उनको नाम परिवर्तन गरेर अमर राया इन्ग राखियो।
सांगालाइ dyn राजवंश राजाहरू [सम्पादन गर्नुहोस्]
राजा सांगला ई Ing्ग (राज वंशको पहिलो राजा)
राजा पुg्ला इन्ग (अमर राया इन्ग बने)
राजा कीर्ति नारायण राया इन्ग
राजा आप नारायण राया इन्ग
राजा जारायण नारायण राया इन्ग
राजा इन्धि Narayan नारायण राया इन्ग
राजा विजय नारायण राया इन्ग
मोरrang राज्यको राजा वंशका अन्तिम राजा विजय नारायणले फेदपका राजा मरे ह Hang्ग खबाhebसँग राम्रो मित्रता बनाए। त्यस पछि उनले राजा विजय नारायणलाई उनको नाम पछि नयाँ शहर निर्माण गर्न सल्लाह दिए र यसरी विजयपुर शहर बसालियो। आजको धरान सहर नजिकैको विजयपुर सहर १ 177474 सम्म मोर all राज्य र समस्त लिम्बुवानको राजधानी बनेको थियो। राजा विजय नारायणले फेदपका राजा मरे हंग खेबांगलाई विजयपुरमै बस्न राजी गरे र मोरrang राज्यलाई उनको प्रधानमन्त्रीको रूपमा शासन गर्न सहयोग गरे। राजा मरे ह Hang खबाang्ग प्रस्तावमा सहमत भए र उनको प्रधानमन्त्री पदवी उनको वंशका लागि वंशानुगत स्थिति भयो। यस प्रकार राजा विजय नारायण राया संगलाइ effectivelyले राजा मरे ह effectivelyलाई आफ्नो प्रधानमन्त्री बनायो र मरे ह Hang्गको छोरा बजाhang्ग राय खेबाangले उनको बुबाको नेतृत्वमा फेदापको राज्यमा शासन गरे। राजा विजय नारायणले रायालाई “राजा” भन्ने उपाधि पनि मरे ह्या toलाई दिए। त्यसबेलादेखि राजा मुरे ह Hang खबाang लिम्बुवानको पहिलो प्रधानमन्त्री र लिम्बुवानका दोस्रो राजा बन्न सफल भए जसले हिन्दू “राय” भन्ने पदवी पाए।
समय बित्दै जाँदा राजा विजय नारायण राया सँलगाइ and र उनका प्रधानमन्त्री मरे ह Hang खबाheb बीचको सम्बन्ध झन झन बढ्यो। राजाले मरे ह्या Hangलाई आफ्नी छोरीलाई बलात्कार गरेको आरोप लगाए र उनलाई मृत्युदण्ड सुनाए। मोरrangका राजाले मरे ह Hang्गको विश्वासघातको समाचार सुनेपछि उनका छोरा राजा बजाhang खबाhebले मोरrangका राजालाई सजाय दिने निर्णय गरे। उनी मकवानपुर गए र मकवानपुरका राजा लो ह Hang्ग सेनको सहयोग मागे। १ Mak०8 मा किराँत सेनाको सहयोगमा मकवानपुरका राजा लोहा Sen सेनले विजयपुर कब्जा गरे। आफ्नो बुबाको मृत्युको बदला लिन आएका फडापका राजा बजाhang्ग खेबांग युद्धको मैदानमा मरे; यही समयमा राजा विजय नारायणको पनि प्राकृतिक कारणले मृत्यु भयो। त्यसपछि मकवानपुरका राजा लोहाhang सेनले राजा बजाhang खबाhebको छोरा र मरे ह Hang्गको नाति विद्या चन्द्र राय खेबांगलाई मोरrang राज्यको प्रधानमन्त्री नियुक्त गरे र उनलाई मोरrang शासन गर्न स्वायत्तता दिए। लोहांग सेन मकवानपुर फर्के र राजा विद्या चन्द्र राय खेबांग लिम्बुवानको वास्तविक राजा भनेर मान्यता पाउन ल्हासा गए। राजा विद्या चन्द्र सफलतापूर्वक शाही दस्तावेज प्राप्त गर्दछन् दलाई लामाले उनलाई फेदप र मोरrangको शासकको रूपमा मान्यता दिए। यसै बीचमा, लिम्बुवानका बाँकी राज्यहरू आफ्नै राजाहरूले शासन गरे।विभाजित लिम्बुवानको युग (१ 160० – -१7474१) [सम्पादन]
मोरrangका राजा विजय नारायण संगलाइंगको मृत्यु र त्यसपछिको फेदका राजाले बदला लिने युद्धले मोकोवानपुरका लो ह Hang्ग सेनले लिम्बुवानको मोरrang राज्यलाई जित्यो। यस घटनाले विभाजित लिम्बुवानको युगमा पु .्यायो किनभने लिम्बुवान राज्यहरूको सम्बन्ध अब अस्तित्वमा थिएन। लिम्बुवानका दस राज्यहरूमध्ये केवल थोरैले सेन राजासँग गठबन्धन गरे र उनलाई उनीहरूको शासकको रूपमा देखे। यसै बीचमा, १ 1641१ मा, जब राजा फुंचो नामग्याल सिक्किमको राजा बने, तम्बर राज्यको स्वतन्त्र लिम्बू राजाहरू, याang्ग्वोक राज्य, पँथर राज्य र इलाम राज्यले सिक्किमेका राजासँग गठबन्धन गरे र लिम्बुवानलाई आधामा विभाजित गरे। १ 1641१ देखि १4141१ मा सिक्किमका राजा पुंचो नामग्यालको सिंहासनपछि, पूर्वी र उत्तरी लिम्बुवान राजाहरूले सिक्किमका राजाहरूसँग गठबन्धन गरे।
पूर्वी र उत्तरी लिम्बुवान (१––१-११741१) मा नामग्याल राजवंशको युग [सम्पादन गर्नुहोस्]
१ 1641१ देखि १4141१ सम्म करिब सय वर्षसम्म ताम्बर, याang्गवारोक, पानथार र इलाम राज्यका लिम्बु राजाहरूले सिक्किमका राजासँग गठबन्धन गरे र उनलाई उनीहरूको शासकको रूपमा देखे। यस समयमा लिम्बुवानका अन्य राज्यहरू पनि मकवानपुरका सेन राजासँग मिले। १ Puncho० मा राजा पुंचो नामग्यालको मृत्यु भयो र उनका छोरा उनका छोरा टेन्सong्ग नम्गलले उनको सट्टामा तीन रानीको विवाह गरे। कान्छी रानी लिम्बुवानकी थिइन, र उनको नाम रानी थung्गवा मुक्मा, यwa्गवारोकका राजा यong्ग या ह Hang्गकी छोरी थिइन्। सिक्किमका राजा तेन्सong्ग नामग्यालले एउटा नयाँ दरबार बनाए र आफ्नो कान्छी रानीलाई यसको नाम राख्न भने। उनले यो नाम "स Kh्गीत खिम" राखीन् जसको अर्थ नयाँ घर हो। समयको साथ यो नाम "सोनखिम" बाट "सुक्खिम" मा परिवर्तन भयो, र अन्ततः "सिक्किम" नाम अस्तित्वमा आयो। सिक्किमको मूल नाम लेप्चा भाषामा मेयल, लिम्बु भाषामा चुंगजung र भुटिया भाषामा डेन्जो। थियो। राजा टेनसong उनका छोरा र तेस्रो राजा छ्याग्दोर नामग्याल पछि आए। उनको समयमा, भूटानले सिक्किमलाई आक्रमण गरी आठ बर्षसम्म कब्जा गर्यो। तिब्बतीहरूको सहयोगमा उनले आफ्नो सिंहासन फेरि प्राप्त गरे। उनको १ 17१16 मा मृत्यु भयो र उनको सट्टा उनका छोरा, राजा ग्युरमी नामग्यालले शासन गरे। १ 173333 मा सिक्किमका राजा ग्युरमी नामग्याल निस्सन्तान मरे, तब उनको मन्त्रीले आफूलाई “ताम्डि G ग्याल्पो” शीर्षकबाट सिक्किमको राजा घोषित गरे र राब्तेन्तेसे दरबारको सिंहासनबाट शासन गर्न थाले। उनले १ 173838 देखि १4141१ सम्म शासन गरे। यसले सिक्किमसँगको लिम्बू गठबन्धनलाई विचलित तुल्यायो किनभने अन्य मन्त्रीहरूले शिशु राजालाई सिंहासनमा राखेका थिए। १ Meanwhile41१ मा, लिम्बु विद्वान् लिम्बुवानको याang्गारोक राज्यको श्रीजung्गा सि Sing थेबे नामको लिम्बू विद्वान पश्चिमी सिक्किममा त्यहाँका किरात मानिसहरूलाई लिम्बू लिपि र साहित्य सिकाउन आए। पेमायाँत्से मठका तिब्बती ताछाhang लामालाई लिम्बू सिरिजुंगा जिन थेबेको कार्यहरूको डर थियो। तिनीहरूले उनलाई एउटा रूखमा बाँधेर बाणले मारे। यसले लिम्बुवान र १ Limbim१ मा सिक्किमका राजासँग सम्बन्ध राख्ने लिम्बुवानका सबै राज्यहरूका राजाहरूमा रिस उठ्यो र सिक्किमका राजाहरूलाई उनीहरूको शासक र सहयोगीको रूपमा रोक्न खोज्यो। यसरी नाम्ग्याल राजवंश १ Limb41१ मा लिम्बुवानमा अन्त्य भयो र सिक्किमसँगको सम्बन्ध तोडेपछि चार लिम्बू राजा र उनीहरूको राज्य तटस्थ र स्वतन्त्र भए।
श्चिमी र दक्षिणी लिम्बुवानमा सेन राजवंशको युग (१ 160० -17 -१69)) [सम्पादन]
१ 160० to देखि १69 69 From सम्ममा करीव १ 160० बर्षमा मकवानपुरका सेन राजाहरू मोरrangका नाममात्रका राजा थिए र अन्य पाँच राजाहरू लिम्बुवानसँग मिले। लिम्बुवानमा सेन राजवंशको युग मोरrangका प्रधानमन्त्रीको मृत्युको बदला लिन राजा लो ह Senग सेनद्वारा मोरrang राज्य कब्जामा लिएर शुरु भयो।
किंग लो हैंग सेन (१–० – -–१)
विजयपुरमा मोरrang राज्यको सिंहासनमा राजा लो ह Sen्ग सेनको सिंहासनपछि लिम्बुवान पनि हिन्दु प्रभावको चरणमा प्रवेश गरे। लिम्बुवानका सबै राजाहरू, तिनीहरूका मन्त्रीहरू र तिनीहरूका प्रमुखहरूले तिनीहरूका मूल किराँत लिम्बुको नामलाई हिन्दू नाममा परिवर्तन गर्न शुरू गरे। केकिing लो ह Hang्ग सेनले १ 160० to देखि १4141१ सम्म शासन गरे र लिम्बुवानका सबै राजाहरू जो उनको पक्षमा सिक्किमको पक्षमा थिएन उनीहरूलाई लिन सफल भए। उनले लिम्बू जनता र उनीहरूका प्रमुखलाई वचन दिए कि किपट भूमि क्षेत्र, लिम्बू भाषा, संस्कृति र हजारौं वर्षदेखि चलन आएको जीवन शैलीको संरक्षण हुनेछ। उनले लिम्बू राज्यहरूका राजाहरूलाई पनि प्रतिज्ञा गरे कि उनीहरूले आफ्नो राज्यहरूमा पूर्ण स्वायत्तता र शक्ति प्राप्त गर्नेछन्। यसरी राजा लो ह Hang्ग सेन लिम्बुवानमा राजाहरूको राजा बन्न र महाराजाधिराजको पदवी लिन सफल भए। उनले मकवानपुरको अदालतमा तीन लिम्बू मन्त्रीहरू नियुक्त गरे। त्यतिन्जेल, मोरrangको राजधानी यसको राजधानी विजयपुरसँग राजा मुरे ह Hang खबाang्गको वंशजबाट थियो, जसलाई सांगलाइ राजवंशको समयमा प्रधानमन्त्रीहरू थिए।
राजा हरिहर सेन (१––१–––)
लो ह Hang्ग सेनका नाति राजा हरिहर सेनले हजुरबुबालाई मोरrangको सिंहासनमा राखे। उनले मोरंगलाई बिहारको गोंडवारासम्म विस्तार गरे, आफूलाई "हिन्दुपति महाराज" भन्ने उपाधि दिए, र तल्लो मोर inको चञ्जितपुरमा एउटा नयाँ दरबार बनाए। उनले आफ्नो नाति बिधाता इन्द्र सेनलाई मोरrangको सिंहासनमा राखे। यसलाई हहरिहर सेनका छोराहरूले मन पराएनन त्यसैले गृहयुद्ध सुरु भयो। यो अराजक संघर्षमा राजा हरिहर सेनका कान्छो छोरा सुभा सेन विजयी भए र मोर rulingको शासन गर्न थाले।
राजा सुभा सेनले मोरrangलाई २२ वर्ष शासन गरे, जबकि राजा बिधा इन्द्र सेनले मोरrangमा शासन पनि गरे। राजा सुभा सेन र बिधाता इन्द्र सेन दुबैलाई पूर्णिया नवाबको दरबारमा आउन धोका दिइयो जसले उनीहरूलाई धोका दिए र उनीहरूलाई दिल्लीको मुगल सम्राटमा पठाए। दुबै काका र भतिजा राजाहरू मुगल सम्राटको हातमा मरे। यस विश्वासघातको बारेमा थाहा पाएपछि, राजा बिधता इंद्र सेनकी पत्नी रानी पद्मदिता इन्दुराज राजेश्वरीले लिम्बुवानका नौ जना राजा मोरंग राज्यका सहयोगीहरूलाई पूर्णिना नवाबलाई सजाय दिन सहयोग पुर्‍याए।
रानी पद्मधिता इंदुराज राजेश्वरी सबित्र सेन (१ 170०–-२–)
स समयमा लिम्बुवानका नौ राज्यहरूमा शासन गर्ने राजाहरू, चेम्जो King किंग, पासेनामा राजा, लिंग्डम किंग, खेवा राजा, सुक्मी राजा, मक्खीम राजा, वाजी किंग, गाभा किंग, र शाह ह्या Hang किंग थिए। तिनीहरू मोरrangको सेन किंग्स द्वारा रोय शीर्षक थियो, रोय राजा बराबर थियो।
चेम्जो Limb राजा र जलाल गढ़मा पूर्णिया नवाबको नेतृत्वमा लिम्बुवानको संयुक्त सेनासँग बदलाको अर्को युद्ध भयो। लिम्बुवान सेनाहरू विजयी थिए; उनीहरूका नेताहरूले दक्षिणमा जलाल गुरमा सीमाना स्थापित गरे।
लिम्बुवानका राजाहरूले राजधानी मोरrangलाई चञ्जितपुरबाट विजयपुर फिर्ता गर्ने निर्णय गरे। तिनीहरूले रानी पद्मधिता इन्दुराजराजेश्वरीलाई विजयपुरको सिंहासनमा राखे। त्यस्तै खेडाang राजवंश राजाहरूले मोर primeको प्रधानमन्त्रीको रूपमा काम गरे र अन्य लिम्बुले मन्त्री र चौतारियाको रूपमा काम गरे।
१ 17२१ मा पूर्णियाका नवाबहरूसँगको बदलाको १ fifteen वर्ष पछि लिम्बुवानले दक्षिणमा पूर्णिया राज्यसँग मैत्रीपूर्ण र व्यापारिक सम्बन्ध स्थापित गरे। राजा पासेनामा, जो मोरrangका मन्त्री पनि थिए, पूर्णिया गए र द्विपक्षीय सम्बन्ध स्थापित गरे।
राजा महिपति सेन (१–२–-–१)
लगभग बीस वर्ष शासन पछि, रानी पद्मधिताको मृत्यु भयो। लिम्बुवानका राजाहरू र उनका मन्त्रीहरू भेला भए र मकवानपुरका महिपति सेन, दिवंगत राजा सुभा सेनको छोरो, मोरrangको राजाको रूपमा चुने र उनलाई विजयपुरको सिंहासनमा राखे। उनी प्रभावकारी ढ Limb्गले लिम्बुवानका राजा अथवा लिम्बुवानको महाराजाधिराज बने। महिपति सेन कमजोर राजा थिए; ऊसँग कुनै वैधानिक मुद्दा थिएन, तर अठार जना अवैध छोरा थिए। कामदत्त सेन, नाजायज छोरा मध्ये जेठो, मोरrangका राजा महिपति सेन र लिम्बुवानका महाराजाधिराजको स्थानमा हुनेछन्।
राजा कामदत्त सेन (१––१-––)
राजा महिपति सेनको शासनकालमा मोरrangका प्रधानमन्त्री फेडाप राज्यका राजा बिचन्द्रचन्द्र राय खेबंग थिए। जब महिपति सेनको मृत्यु भयो, उनले कामदत्त सेनलाई मोरrang राज्यको पूर्ण शासक हुन दिएनन् किनभने उनीलाई कामदत्त अवैधानिक ठानेका थिए। यस समयमा सेन राजाहरूले मोरrangको अधिकांश तराई भूमि लिम्बू राजाहरू र प्रमुखहरूलाई व्यक्तिगत जागीरका लागि दिएका थिए कि तिनीहरू आफूहरू विरुद्ध विद्रोह गर्दैनन् भन्ने विश्वास राख्दै थिए।
राजा कमदत्त सेन र उनका प्रधानमन्त्रीको बिचमा झगडा बढ्दै गयो जब सत्ता संघर्षको तनाव बढ्यो; प्रधानमन्त्री बिचित्रचन्द्र राय खेबाang उनको छोरा बुद्धि कर्ण राया खेबा byले उनको ठाउँमा राखेका थिए। बुद्धी कर्णले आफ्नो पिताको कामदत्त सेनलाई राज्यको मामिलाबाट भत्काउने नीति अनुसरण गर्‍यो। त्यसपछि अन्ततः कामदत्त सेनसँग पर्याप्त थियो; उनी विजयपुर आए र सिंहासन कब्जा गरे र बुद्ध कर्णलाई मोरंगबाट निकाले। मद्दत लिन बुद्ध कर्ण सिक्किमको रबेन्डेन्से दरबारमा गए।
कामदत्त सेन एक योग्य शासक बने र सबैसँग राम्रो सम्बन्ध स्थापित गरे। उनले घोषणा गरे कि लिम्बुवानका सबै लिम्बु राजाहरू, तिनीहरूका मन्त्रीहरू र सेनापतिहरू आफ्नै वंशका हुनुपर्दछ र उनीहरूलाई उनको आफ्नै परिवारको रूपमा व्यवहार गर्नु पर्छ। उनले लिम्बुवानमा अत्रोयाका राजाकी बहिनी राजकुमारी थgs्गसम अ Ang्गोहह marriedसँग पनि विवाह गरे। उनले मिक्लु B बोधे किंगडम (चौबिसे) का राजा शामो राया चेम्जो Primeलाई प्रधानमन्त्रीको रूपमा नियुक्त गरे र विजयपुरको दरबारमा आएर आफ्नो देशको प्रबन्ध गर्न अनुरोध गरे। उनले फेरि लिम्बुवानका सबै जनता र प्रमुखलाई स्वायत्तता र किपतको ग्यारेन्टी गरे। उनले भूटानका राजा, सिक्किम र तिब्बतका राजासँग मैत्री सम्बन्ध स्थापित गरे। भुटानका राजा देव जुदुरले राजा प्रतिनिधि काम दत्ता सेनको राज्याभिषेकमा आफ्ना प्रतिनिधिहरू समेत पठाए। मोरrang र लिम्बुवानको दक्षिणमा पूर्णिया राज्यसँग पहिले नै राम्रो सम्बन्ध थियो र उनले भक्तपुरका राजा रंजीत मल्लसँग पनि राम्रो सम्बन्ध विकास गरे।
यसैले लिम्बुवानका जनताप्रति उनको तुष्टीकरण नीति र छिमेकी देश लिम्बुवानसँगको राम्रो सम्बन्धका कारण उनले लिम्बुवानमा धेरै विश्वास र लोकप्रियता प्राप्त गरे।
यसैबीच १ 17 69 in मा मोरrangका निर्वासित र दुखी प्रधानमन्त्री बुद्ध कर्णले बैठकमा जाँदै गर्दा मोरrangमा घात लगाएर मारिएका राजा कामदत्त सेनको हत्या गर्ने षडयंत्र रचे।
विभाजित लिम्बुवानको युग
मोरrangका राजा बुद्ध कर्ण राय खेबांग (१–– – -––)
कामदत्त सेनको हत्या पछि बुद्ध कर्ण विजयपुर आए र मोरrang र लिम्बुवानको अन्तिम राजा बने। तर राजा काम दत्त सेनको मृत्युको खबर पाएपछि लिम्बुवान र उनीहरूका सहयोगीहरूले बनेका सबै राज्यहरू विभाजित भए। लिम्बुवानका राजाहरूको बुद्ध कर्णको बफादारी थिएन। उनलाई मोरrang र सम्पूर्ण लिम्बुवानको शासनमा सहयोग गर्नका लागि सक्षम मन्त्रीहरू र सेनापतिहरूको गम्भीर आवश्यकता थियो। उनले मानिसहरूलाई मिक्लु B बोधे किंगडमका राजा शामो राया चेम्जो forलाई खोज्न मानिसहरू पठाए।
यो समयमा,
राजा श्रीदेव रॉय फागो - मैवा किंगडमका राजा
राजा रैना सिंग राया Sering - मावा राज्य को राजा
राजा अता ह्या Hang - फेडाप राज्यको राजा
राजा सुभावंता लिबाang - ताम्बर राज्यका राजा
राजा योंग या Hang ह्या Hang - यang्गवारोक किंगडमका राजा
राजा थेगीम ह्या - - पनथर राज्यको राजा
राजा लिंग्डम ह्या Hang - इलाम राज्यको राजा
किंग शामो रोया चेम्जो Hang ह्या Hang - मिक्लु B बोधेका राजा (चौबिसे, दक्षिणी पन्थर सहित)
राजा खेवा ह्या Hang - चेतरका राजा (दशमझिया, जलहरा र बेलहरा क्षेत्र सहित)
राजा बुद्ध कर्ण राय खेबांग - मोरrangका राजा (वर्तमान सुनसरी, मोर Mo र झापा क्षेत्रहरू सहित)
राजा शामो राय चेम्जोjong लिम्बुवानका राजाहरू र लिम्बुवानका प्रमुखहरूलाई गोरखाका राजासँग सन्धिमा हस्ताक्षर गर्न जिम्मेवार थिए। राजा शमो चेम्जो मोरrang राज्यका प्रधानमन्त्री पनि थिए र राजा बुद्धी कर्ण अंग्रेजको सहयोग लिन विजयपुरबाट टाढा हुँदा मोरrangलाई प्रभावकारी ढंगमा शासन गरे। इलामका राजा, राजा लिंग्डमको छोरो, गोर्खाका राजासँग सन्धि गर्ने लिम्बुवानको अन्तिम राजा थिए।
१ork7474 मा गोरखाका राजा र लिम्बुवानका राजाहरू र विजयपुर, मोरrangका तिनीहरूका मन्त्रीहरू बीचको सन्धि पछि लिम्बुवान गोरखा युद्ध लिम्बुवानमा शाह वंशको युग [सम्पादन]
राजा पृथ्वीनारायण शाह (१–––-––)
लिम्बुवान इतिहासमा राजा पृथ्वी नारायणले खेलेको मुख्य भूमिका लिम्बुवान भूमिलाई आफ्नो गोरखा राज्यमा समाहित गर्नु थियो। यसपछि गोरखा साम्राज्य नेपाल भयो। लिम्बुवानका पहिलेका दस राज्यहरू सत्रह जिल्लामा विभाजित थिए; पहिलेका राजाहरू नयाँ राजाको अधीनमा सुब्बा बने र तिनीहरूलाई स्वायत्तता प्रदान गरियो जुन समयको साथमा खेर गयो। किपट अधिकारमा धान क्षेत्र, चराउने क्षेत्र, वन, जल स्रोत, नदी र खनिज स्रोतहरूको स्वामित्व समावेश थियो। नेपालका बाँकी देशहरुमा "राईकर" जग्गा स्वामित्वको प्रणाली थियो भने लिम्बुवानले मात्र राज्यलाई “किपत” प्रणाली स्वीकृत गरेका थिए। गोर्खा राजाले लिम्बुवानलाई स्वायत्तता दिने नीति लिम्बस सधैं उहाँप्रति वफादार रहेको सुनिश्चित गर्नु थियो। यसरी गोर्खाहरूले सिक्किमलाई कब्जा गर्न र लिम्बु भाइहरूलाई मज किराँतको किराँत खम्बू (रईस) लाई एकै समयमा परास्त गर्न सजिलो हुनेछ। यो शाह शासकहरूको विभाजन र शासन नीति को एक उदाहरण हो।
इ.स. १ 17ork74 को गोरखा-लिम्बुवान सन्धिले लिम्बुवान गोरखा युद्धको अन्त्य गर्‍यो।
गोरखा राजा पृथ्वीनारायण शाहको तर्फबाट गोरखा भारद्वार, अभिमन सिंह बस्नेत, पार्थ भण्डारी, कीर्तिसिंह खवास र बाली बनिया, गोरखा राजा कहिल्यै जबरजस्ती कब्जा गर्दैनन् भन्ने प्रतिज्ञा गर्दै “नुन पानी” (नुन-पानी) को सपथ लिन शपथ लिन सहमत भए। लिम्बस कीपत भूमि (स्वायत्त भूमि) न त तिनीहरूलाई नष्ट गर्नुहोस्। यदि उसले उनीहरूको किपट जग्गा कब्जा गरी तिनीहरूलाई नष्ट गर्‍यो, तब गोरखा राजाले शपथ लिएका र विश्वास गरेका देवताले उनलाई, उनका सन्तान र राज्यलाई नष्ट गर्थे। यस शपथ ग्रहण समारोहमा गोर्खा र लिम्बू प्रतिनिधिहरूको अगाडि एउटा ठूलो तामाको काठी ल्याइयो र त्यसमा एक पाथी (आठ पाउण्ड) नुन राखियो। लिम्बू मन्त्रीहरूले यसमा पानी खन्याए र पानीमा नुन मिक्स गर्न राम्रोसँग हलचल गरे। तब मन्त्रीहरूले गोरखा भारदारहरूलाई पानीबाट नुन निकाल्न आग्रह गरे। तिनीहरूले जवाफ दिए कि नुन मिसिएको थियो र पानीबाट निकाल्न असम्भव भएको छ।
लिम्बू मन्त्रीहरूले भने: “नुन पग्लियो र यसलाई पानीबाट निकाल्न असम्भव छ, तर पानी भने स्वादिलो ​​भएको छ। तिमी गोर्खाहरु पानी जस्तै छौ, र हामी किरात लिम्बू मानिसहरु नुन जस्तै छौ। तपाईं गोरखा मान्छेहरू हामी चाहन्छन् कि हामी तपाईंमा पग्लोस्, तर तपाईं पहिले जस्तो हुनुहुन्न। जब हामी तपाईंसँग मिक्स गर्दछौं वा मिस गर्दछौं, तब तपाईं गोर्खाहरू पहिले भन्दा धेरै उच्च हुनुहुनेछ। तर, यदि तपाईले किपट जग्गाको अधिकार लिई हामीलाई धोका दिनुहुन्छ भने, यस सम्झौताको उल्ल not्घन नगरेकोमा तपाईं कस्तो शपथ लिनुहुन्छ? ”गोरखा राजाको तर्फबाट गोरखा भारदारहरूले उनीहरूको हातमा एक मुट्ठी नुन पानी लिए र कसम खाए किपाट जमिन (स्वशासित स्वायत्त भूमि) जबरजस्ती गरेर गोरखा राजाले उनीहरूलाई कहिल्यै धोका दिँदैन। यदि गोर्खा राजाले त्यसो गरे भने, उनका सन्तानहरू नुन जस्तो पग्लिनेछन् र संसारबाट लोप हुनेछन्। त्यसपछि गोरखा भारदारहरूले किरन लिम्बू मन्त्रीहरूलाई प्रश्न गरे कि "यदि उनीहरूले" नुन पानी "सम्झौता भंग गरी गोरखा राजालाई धोका दिन्छन् भने त्यस्तो सम्झौताको उल्लting्घन नगर्न उनीहरुले के शपथ लिन्छन्। किरात लिम्बू मन्त्रीहरूले मुठ्ठीभर नुन पानी लिए र शपथ लिए। कि तिनीहरू कहिल्यै गोरखली राजाको विरूद्धमा जान्छन यदि तिनीहरूले त्यसो गरे भने तिनीहरूका सन्तानहरू पनि नुन जस्तै पग्लिनेछन् र संसारबाट लोप हुनेछन्।
नुन-पानी (पवित्र र महत्त्वपूर्ण तत्वहरू) मा त्यस्तो सम्झौता गरिसकेपछि, गोरखा राजाको तर्फबाट गोरखा भारदारहरूले विजयपुरका लिम्बू मन्त्रीहरूलाई निम्न सन्धि पत्र, वा लाल मोहर दिए।
१ Mo7474 मा मोरrang राज्यका लिम्बू मन्त्रीहरू र गोरखा राज्यका राजा पृथ्वीनारायण शाहबीच भएको सम्झौताको अनुवादः
“यो हाम्रो सम्झौता होस् कि म तपाईंलाई मेरो आफ्नै परिवारको सदस्यको रूपमा चाहन्छु। मेरो धार्मिक दिमाग राम्रो छ। तपाईं अब देखि मेरो संरक्षण अन्तर्गत हुनुहुन्छ। मेरो शक्तिले, तपाईंको देश अब मेरो हो तर तपाईं अझै हाम्रो हुनुहुन्छ। म तपाईंको परिवारको प्रगति र सुरक्षाको जिम्मेवारी लिने छु। तपाईको स्वामित्वमा रहेको कुनै पनि चीजमा म तपाईको अधिकारहरू राख्छु। तपाईं मेरो अधिकारीहरूसँग सम्पर्क राख्नुहुन्छ, तिनीहरूलाई मद्दत गर्नुहोस् र तपाईंको भूमि पूर्ण रूपमा उपभोग गर्नुहोस् जबसम्म यो अवस्थित छ। तपाईं नौ लाख राई भन्दा फरक हुनुहुन्छ, किनकि तिनीहरूका राजाहरू विस्थापित हुनेछन्। आफैंलाई राजा भन्छौ विनाशकारी हुँदैन। मलाई तपाईको नीति र राम्रो आशय थाहा छ। "" सिक्किमको राज्य हामीसंग सहमत हुन सकेन। मेरा अधिकारीहरू पूर्ण भूमि लिएर तपाईंको भूमिमा आएका छन्। तपाईं अब तिनीहरू सबै मार्फत आउँछ। तपाईं उनीहरूसँग सहमत हुनुहुन्छ र माथिको ब्यक्तिले तपाईंको भूमि व्यक्तिगत रूपमा लिनुहोस्। म यसका साथ माथि कहिल्यै उल्लेख गरिएको शर्तहरू पालना गर्न सहमत छु कि कहिले पनि तपाईंको भूमि जबरजस्ती लिनु हुँदैन र ध्वंश पार्नु हुँदैन। म तामाको प्लेटमा कसम खान्छु र भन्छु कि यदि मैले माथि उल्लेखित प्रतिज्ञाहरूलाई उल्ल .्घन गरेको छु भने, तब म र मेरा परिवारहरू निर्भर र आराधना गर्ने, मेरा सन्तान र मेरो राज्यलाई नष्ट गर्न सक्ने परमेश्वर नै हुनुहुन्छ। मैले माथि उल्लेखित सम्झौता लेखेको छु र यसै गरी माथि उल्लेखित लिम्बु भाइहरूलाई हस्तान्तरण गर्दछु। सम्बटको बीस दोस्रो श्रावणको अठारह सय तीस देशको राजधानी हाम्रो शहर कान्तिपुरमा यो आशीर्वाद र भाग्यशाली होस्। ”
जब गोरखा र मोरोong राज्यहरू बीचको सम्झौताको खबर मोर Kingdom राज्यका सहयोगीहरूले सुने, तब मेवा राज्य, फेदप राज्य, मैवा राज्य र ताम्बर राज्यका लिम्बू शासकहरू पनि बिजयपुर (वर्तमान धरान) सम्म गठबन्धनमा सामेल हुन आए। गोर्खा किंगले उही शर्त र सन्धि अन्तर्गत। चेपोjong ह्या Hang (श्रीशुन राई) को नेतृत्वमा पापो ह्या Hang, थेगिम ह्या Hang र नेम्वाang ह्या Hang क्षेत्रका शासकहरूले गोर्खा राजालाई पनि त्यस्तै सर्तमा सामेल हुने निर्णय गरे।
यसरी लिम्बुवान-गोरखा युद्ध १ 177474 मा अन्त्य भयो, जब लिम्बुवानका सबै शासकहरू गोरखा राज्यमा सामेल भए, यंगवारोकको राजा (यang्गवारोकको राज्य वर्तमान ताप्लेजुung, पञ्चथर) र इलामका राजा लिdom्गडमका राजा बाहेक। परिवार
राजा राणा बहादुर शाह (१–––-––)
राजा पृथ्वीनारायण शाहका नाति, राजा राणा बहादुर शाहको लिम्बुवानमा भूमिका सिक्किमको बिरूद्ध लड्नका लागि लिम्बुवानका पुराना राजाहरू, अहिले सुब्बास र सेनापतिहरूलाई सशस्त्र बनाउन मात्र सीमित थियो। उनले उनीहरूलाई काठमाडौं बोलाए र लिम्बुवानका चार पूर्व राजाहरूको नेतृत्वमा गोरखाका राजाले लिम्बू सेना खडा गर्न र सिक्किमको बिरूद्ध लड्न करिब १०7 बन्दूक, 35 3535 तरवार र 25२25 धनुहरू दिए।
राजा गिरवाना जुद्ध विक्रम शाह (१––––१16१))
सिक्किमको तीस्ता नदीको पश्चिममा कब्जा गरेपछि नेपाल फेरि तिब्बत र अन्ततः चीनसँग युद्धमा डुबेको थियो। तिब्बतसँगको युद्धमा तिब्बतका सुमूर लामा काठमाडौंमा शरण लिएका थिए। जब नेपालले उनलाई चीन फिर्ता दिन अस्वीकार गर्‍यो, नेपाल र तिब्बतको बिरूद्ध युद्ध भयो। त्यस बेला चिनियाँहरूले लिम्बुवानका जनतालाई उनीहरूको गोर्खा राजाको बिरूद्ध विद्रोह गर्न उक्साए। जनरल तुंग थg्गले बन्दुक, गनपाउडर, तोप र अन्य हतियार लिम्बुवानमा लिम्बसमा पठाए। भनिन्थ्यो कि गनपाउडरको लगभग १००० पाथी र सीसाको 500०० पाथी लिम्बसमा पठाइएको थियो।
लिम्बुवानमा विद्रोह
१ 186767 मा, दशकुणलाई धनकुटामा लिम्बुवान जनताको सांस्कृतिक अधिकार बिगार्नको विरोधमा बहिष्कार गरिएको थियो। राज्य सरकारले लिम्बुवानका जनतालाई दशेन मनाउन बाध्य तुल्यायो वा यसको नतिजा भोग्न बाध्य पार्‍यो। यो लिम्बुवानका जनतालाई अस्वीकार्य थियो, त्यसैले धनकुटामा विद्रोह सुरु भयो र फैलियो। गोर्खा शासकहरूले चाँडै उक्त विरोधलाई दबाए र त्यहाँ दुई जनाको मृत्यु भयो।
१ 1870० मा, राणाहरूको लिम्बू भाषा दमन नीतिले लिम्बुवानमा अर्को विद्रोहको कारण भयो। लिम्बू लिपि वा लिम्बू भाषाको शिक्षालाई राष्ट्रविरोधीको रूपमा लिइन्थ्यो, त्यसैले राज्यले नेपालको सबै जातीय र आदिवासी भाषाहरू र संस्कृतिहरूलाई दबाउने नीति अपनायो। धेरै लिम्बस या त कार्यान्वयन गरियो वा तिनीहरूको मातृभूमिबाट टाढा दियो।
किंग त्रिभुवन (१ – १–-––)राजा त्रिभुवनको शासनले लिम्बुवानमा किपतको प्रणालीमा धेरै परिवर्तन देख्यो। यद्यपि राणाले जंगलको अधिकार र किपट प्रणालीको अन्य खनिज अधिकार हरण गरिसकेका थिए। १ 13 १। मा, सरकारले कानून बनायो जसमा भनियो कि लिम्बुवानमा खेती गरी ल्याइएका कुनै पनि नयाँ जमिन राईकर भूमिमा परिणत हुनेछ। यो विशेष गरी नयाँ खेत जग्गा लक्षित गर्न डिजाइन गरिएको थियो जुन ज and्गल र चराउने क्षेत्रहरूबाट बनाइएको थियो। तर फेरि, त्यो १ 177474 को गोरखा लिम्बुवान सन्धिको भावनाको बिरूद्ध थियो, जसमा राज्यले लिम्बसलाई उनीहरूको जग्गा आफ्नै तरिकामा प्रयोग गर्न दिए। १ 177474 को सन्धि र किपत प्रणालीका अनुसार वन क्षेत्र सुभा र चुम्लung्गको सहमति र स्वीकृतिले जग्गा जमिनलाई खेत जग्गामा परिणत गर्नुपर्‍यो भने त्यो राज्यको सवालमा पर्ने थिएन। यसका साथै नदी र जल खनिजहरूको साथसाथै ज fore्गल र चराउने जमिनहरू किपत प्रणालीमा समाहित भएका थिए। १ 17 १ In मा, राणा सरकारको एकतरफा कानूनमा भनिएको छ कि लिम्बु मालिकले within महिना भित्र loansण तिर्न नसके लिम्बुवानको किपट जग्गा "राईकर" जग्गामा परिणत हुन सक्छ। यो पूर्ण रूपमा १ 177474 को सन्धिको बिरूद्ध थियो, जसले अरुण नदीको पूर्वी लिम्बुवान जग्गाहरू कहिल्यै राईकर प्रणालीमा हस्तान्तरण गर्न नसक्ने बताएको छ। सन् १ 1920 २० सम्म सुभा र उनीहरूको चुम्लुungमा पनि अदालतको परम्परा अनुसार अदालत गर्ने अधिकार थियो।
इलाम को लिम्बस प्रतिरोध मा उठे
१ 26 २26 मा, राणा सरकारले लिम्बुवानमा पञ्चायत प्रणालीको शुरूवात गर्‍यो, त्यस्तै पञ्चायत प्रणालीले लिम्बुवानमा सुभा र चुम्लung्ग सरकारको ठाउँ लिइयो जुन १ 1774 of को गोरखा-लिम्बुवान सन्धिले पनि थाल्यो। १ policies7474 सन्धिले दिएको अधिकारलाई बिस्तारै कम गर्दै जाने सरकारी नीतिहरूको बिरूद्ध। यसरी राज्यले लिम्बुवानको स्वायत्तता र लिम्बु जनताको अधिकारलाई हटाउन खोज्यो। यस सम्पूर्ण गाथाको सब भन्दा चाखलाग्दो र अनुचित पक्ष त्यो हो कि, कुनै लिम्बु सुभा वा चुमलुung सदस्यलाई कहिले सोधेको थिएन र उनीहरूको विचारलाई कुनै विचार दिइएन। सन्धि र सम्झौताहरू हस्ताक्षर वा दुई पक्षको सम्झौताको साथ विघटन हुन्छन्, तर १ 177474 को गोरखा-लिम्बुवान सन्धि कहिल्यै परामर्श भएन र राज्यले एकपक्षीय रूपमा लिम्बुवान जनतालाई विस्थापित गर्यो। यसैबीचमा, नेपाल सरकारले किपट जग्गाको शोषण गर्न गैर लिम्बु र गैर किराँत व्यक्तिहरूको लिम्बुवानमा सामूहिक आप्रवासन गर्न प्रोत्साहन गरिरहे।
१ 50 .०-1१ मा, जब नेपालको बाँकी भागमा राजनीतिक आन्दोलन भइरहेको थियो, त्यहाँ अधिक राजनीतिक अधिकारको माग गर्दै लिम्बुवानमा पनि लिम्बु / किराँटी विद्रोह भइरहेको थियो।
राजा महेन्द्र (१ 195 ––-–२)
दस लिम्बु राजाहरूको समयदेखि नै एउटा परम्परा रहेको थियो कि जब पनि नयाँ राजाको स्थापना हुन्छ, वा नयाँ सरकार गठन हुन्छ, सुभा र चुम्लु members सदस्यहरूको एक प्रतिनिधिमण्डल राजधानी शहरमा जान्छन् र उनीहरूका चिन्ताहरूको जवाफ दिन्छन्। १ 60 In० मा, लिम्बुवान क्षेत्रको चुम्लु from्गबाट ​​लिम्बू सुभाषको एक प्रतिनिधिमण्डल राजालाई १ remind7474 को गोरखा-लिम्बुवान सन्धिको बारेमा सम्झना गराउन र लिम्बुवानको अधिकार सम्बन्धी ग्यारेन्टी लिन काठमाडौं गए। लिम्बुवान प्रतिनिधिमण्डलसँगको भेटपछि राजाले शाही आदेश जारी गरे जसमा "लिम्बुवानमा लिम्बू जनताको परम्परागत अधिकार र सुविधाको संरक्षण हुनेछ" भन्दै सन्धि गरे।
१ 19 .64 मा राजा महेन्द्र र उनको सरकारले भूमि सुधार ऐन ल्याए जसमा सरकारले १.8 हेक्टर भन्दा बढी जमिन जग्गा कब्जा गर्नुपर्ने थियो। यो सम्पूर्ण नेपालमा लागू गरियो, तर लिम्बुवान भने बेग्लै थियो किनकि लिम्बुवानको जमिन फेरि किपाट प्रणालीको अधीनमा थियो, राईकर प्रणालीको अधीनमा थिएन। जमिन किपाट धारकहरू बाहेक अरू कुनै व्यक्तिगत रूपमा बेच्न वा स्वामित्व लिन सकिदैन, यो साम्प्रदायिक थियो जुन एउटा कुल वा मान्छेको समूहको हो। तर फेरि १ 177474 सन्धिको भावनाको बिरूद्ध जाँदा प्रजातान्त्रिक मूल्यमान्यताहरु खेर गयो र लिम्बुवान जनतालाई बेवास्ता गर्यो, सरकारले लिम्बुवानका मूल मानिसहरु वा १ 1774y को सन्धिसँग परामर्श गरेन र उनीहरुको जग्गा सर्वेक्षण लिम्बुवानमा अगाडि बढ्यो। राजा पृथ्वीनारायण शाह सहमत भए कि उनी लिम्बुवानको जग्गा सर्वेक्षण नगर्ने, नाम लिने वा लिने छैन।
भूमि सुधार ऐन १ 64 .64 बिरूद्ध लिम्बुवान विद्रोह
भूमिसुधार ऐन लागू भएको लगत्तै लिम्बुवानका सुभाष र अन्य धेरै लिम्बु व्यक्तिहरूले लिम्बुवान र विद्यमान सन्धिमा भूमि सुधार ऐनको मुद्दा र यसको प्रभावलाई उठाए। लिम्बसलाई यो कुरा स्पष्टसँग थाहा थियो कि लिम्बू जनताको उनीहरूको भूमिमा रहेको "सन्धि सुरक्षित पारम्परिक" अधिकारहरू हनन गर्ने यो अर्को कार्य हो। भोलिपल्ट नै अवस्था तनावग्रस्त भयो, किपट जग्गामा बसोबास गर्ने गैर-लिम्बु भाडामा लिने समय अवधिमा भाडा तिर्नेहरूले जग्गा स्वामित्वको घोषणा गर्न सकिए। लिम्बू जनताको अस्तित्व, यसको संस्कृति, परम्परा र स्वायत्तता खतरामा थियो। राजा पृथ्वीनारायण शाहले लिम्बसलाई आफूले लिम्बुवानको जग्गाको सर्वेक्षण नगर्ने प्रतिज्ञा गरेका थिए, किनभने उनी आफैंका थिएनन्, तर लिम्बुवानका मानिसहरूले मात्र गरेका थिए। त्यस्तै १ 19 .64 भूमिसुधार ऐनपछि राजा महेन्द्रले लिम्बुवानका प्रतिनिधिमण्डललाई उनीहरूको जग्गा लिन नदिने आश्वासन दिएका थिए, तर उनी यो काम नगरी मरे र उनी लिम्बू जनताको स्वायत्तता बचाउन असफल भए।
किन कारण लिम्बुवानमा किपत प्रणाली राज्य र हिन्दू बस्तीहरूको लागि समस्या बनेको थियो
१) लिम्बुवानमा किपट जग्गामा राज्यको कुनै अधिकार थिएन।
२) राज्यले राजस्व कमाउन वा लिम्बुवानमा जमिनको प्रयोग गर्न सक्दैन किनकि लिम्बसको नदी, पानी, जsts्गल, खानी र खनिजहरूको अधिकार थियो।
)) लिम्बु किपत मालिकहरूले कुनै पनि समयमा उनीहरूको भाडादारहरूलाई उनीहरूको किपट भूमिबाट टाढा जानका लागि अनुरोध गर्न सक्दछन्।
Strategic) आफ्नो रणनीतिक स्थान र राजधानीबाट धेरै टाढा भएकोले राज्यले विद्रोही लिम्बसलाई नियन्त्रणमा राख्न विशाल हिन्दू बसोबास गर्नेहरूले लिम्बुवानका जनतालाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिनु पर्‍यो।
भूमि सुधार ऐन अघि, नेपालको कुल खेतीयोग्य जमिन, लगभग,%% वा करिब २.१ मिलियन हेक्टर जमिन राईकर प्रणाली अन्तर्गत थियो, र २% वा करिब 400०००० हेक्टर जमिन गुठी संगठनको अधीनमा थियो। केवल at% वा 000 77००० हेक्टर जमिन किपत प्रणाली अन्तर्गत थियो। मुख्य फरक यो थियो कि, नेपालका सबै जमिनहरू राज्यको स्वामित्वमा थिए र राईकर प्रणाली अन्तर्गत स्वामित्वका लागि राज्यले मानिसहरूलाई दिएका थिए। राईकर जग्गाको स्वामित्व कागजातहरू राज्यले दिएका थिए र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा राईकर जग्गा कसैलाई पनि बेच्न सकिन्छ। जबकि किपट प्रणालीमा साम्प्रदायिक / कुल अधिकारीहरूले जग्गा स्वामित्व पाएका थिए, किपट जग्गा शाही वा राज्यको अधिकारका कारण प्रदान गरिएको थिएन, मालिक उसको स्वामित्वमा थियो किनकि ऊ वा उनी जग्गाको हो जुन सँधैका लागि जग्गाको स्वामित्वमा थियो। राज्यले लिम्बुवानको जग्गालाई कहिल्यै कब्जा गर्न सकेन र किन कि यो सन्धि अस्तित्वमा किपट अधिकारको समर्थन गर्थ्यो, त्यस्तै राज्य र अधिकारका लागि गैरकानुनी थियो जसले एक हातबाट त्यो अधिकारलाई टेक्ने प्रतिज्ञा गरेको थियो, अर्को एउटा टुक्रा टुक्रा गरेर। हात रेग्मीले भने कि किपट जग्गामा राजा र राज्यको कुनै अधिकार थिएन, साम्प्रदायिक अधिकार सर्वोच्च थियो।
१ 177474 को सन्धिमा पृथ्वीनारायण शाहले कसम खाए कि “यदि हामीले तपाईंको जग्गा कब्जा ग case्यौं भने हाम्रा पुर्खा देवताहरूले हाम्रो राज्य र वंशलाई नष्ट गरून्” रेग्मीले अझै दावी गरे कि यो शपथ राजा पृथ्वीनारायण पछि सबै अन्य राजाले फिर्ता लिएका थिए। प्रत्येक नयाँ राजाले किपत अधिकार कायम गर्ने वचन दिए र वचन दिए तर उनीहरूले अर्कोतर्फ ती नीतिहरूलाई प्रायोजित गरे जसले किपत अधिकार बिस्तारै खेर गयो।
राजा वीरेन्द्र (१ 197 –२-२००१)
पञ्चायती व्यवस्थाले "एक देश एक राजा, एक भाषा एक संस्कृति" को पुरानो नीति अपनायो। यो राज्य र नेपाली भाषा द्वारा प्रायोजित थियो र सबैलाई हिन्दू धर्म थोपाइएको थियो। अन्य धर्म, रीतिथिति, भाषा र परम्पराको अस्तित्वलाई तल हेरेका थिए र प्रोत्साहित गरिएको थिएन। भूमिसुधार ऐनको कार्यान्वयन भएदेखि नै लिम्बसको दुर्व्यवहार, दुर्व्यवहार र सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरालाई विश्वासघात गरेकोमा राज्यतर्फ विरोध र असन्तुष्टि फैलिएको थियो। सन् १ 68 .68 मा एकल हाते सन्धि उल्लंघन गरेकोमा असन्तुष्टि व्यक्त गर्न आएका लिम्बू प्रतिनिधिमण्डललाई जेल र यातना दिइयो। त्यस्तै लिम्बुवान लिबरेशन फ्रन्ट पार्टीका अग्रगामीहरूलाई पर्चा वितरण गर्ने र लिम्बसलाई उनीहरूको अधिकार सम्बन्धी शिक्षा दिने प्रयासका लागि तीन वर्ष जेल सजाय र यातना दिइयो। १ 197 2२ मा, अरू केही लिम्बुवान लिबरेशन सदस्यहरूले नयाँ राजा वीरेन्द्रको साथ एउटा प्रतिनिधिमण्डल लिए र लिम्बुवान स्वायत्तताको मुद्दालाई पुनर्जीवित गर्न खोजे तर चाँडै दमन गरियो।
१ of 1990 ० मा चुनाव पछि प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना भयो। १ the74wan को लिम्बुवान गोरखा सन्धिमा आधारित लिम्बुवान स्वायत्तता र लिम्बु जनताको अधिकार उठाउने पहिलो पार्टी भएको लिम्बुवान लिबरेशन मोर्चालाई नेपाल निर्वाचन आयोगले चुनावमा भाग लिन अनुमति अस्वीकृत गर्यो जबकि धेरै धार्मिक हिन्दू कट्टरपन्थी पार्टीहरू चलाउन अनुमति दिइयो।
रिपब्लिकन युग र अब लिम्बुवानमा [सम्पादन गर्नुहोस्]
तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले सत्ता छोडेपछि लिम्बुवान र लिम्बुवान सम्बन्धित पार्टीहरू पहिलो समूह भए जसको पीडा भयो। उनीहरूले पहिलो शान्तिपूर्ण हडतालको व्यवस्था गरे जसबाट नेपाली जनताले उनीहरूसँग अन्यायपूर्ण व्यवहार भएको र उनीहरू न्यायको लागि कत्तिको इच्छुक छन् भन्ने थाहा पाऊन्। अगस्त –-,, २००,, संघीय लिम्बुवान स्टेट काउन्सिल र अन्य पार्टीहरूको शान्तिपूर्ण हडताल र विरोध कार्यक्रमहरू मध्ये पहिलो थियो। माग पहिले जस्तो छ, १ aut7474 मा आधारित स्वायत्तता र आदिवासी अधिकारको मान्यता।
लिम्बुवानका जनताको भावना बुझ्दै विभिन्न राजनीतिक दलहरू जस्तै माओवादी र अन्यले संघीयतालाई आफ्ना घोषणापत्रमा समावेश गरे।
आदिवासी जनजातिको अधिकार सम्बन्धी संयुक्त राष्ट्रस D्घीय मस्यौदा घोषणा पत्रले लिम्बुवानका जनताले अन्यायपूर्वक गुमाएको अधिकारलाई कानुनी रूपमा प्राप्त गर्ने नयाँ आशा पनि ल्याएको छ। लिम्बु जनताको संगठन किरणंत याकथु Ch चुम्लुungले लिम्बुवानको किपट र जग्गा मुद्दाहरूको अगाडि अगाडि बढ्ने नीति र विचार राखेको छ।
लिम्बुवानको भविष्य [सम्पादन]
यो निश्चित हो कि लिम्बुवान संघीय राज्य वा प्रदेश बन्ने छन र उनीहरु नेपालको संविधान र नेपाली एकताको स्वरुपमा हुनेछन्। जब लिम्बुवान जनता दमनकारी विगतको अन्धकार छायाबाट बाहिर आउँदैछन्, लिम्बस र लिम्बुवानका जनता यति पुरानो इतिहासको लामो समयदेखि रहेको भूमिमा नयाँ आशा, नयाँ विकास र नयाँ भविष्य ल्याउन चाहन्छन्।

• मोहन सिंह थेबे

लिम्बुवानको इतिहास पुरानो छ। लिम्बुवान क्षेत्रको वर्णन विभिन्न प्राचिन पुस्तकहरुमा पनि उल्लेख भएको पाइन्छ। तत्कालीन अवस्थामा यस क्षेत्रका प्रमुख राजाहरुमा पर्वते, मयलकेतु, हर्वाहाङ, साम्योकहाङ, कुदुङजापा आदि थिए। पर्वते र मयलकेतुहरुको सम्बन्ध तत्कालीन भारतको सन् ३१७ तिरका चन्द्र गुप्त तथा चाणक्यहरुसँग आउँछ।

इतिहासकार इमानसिंह चेम्जोङका अनुसार लिम्बुवान छैटौं शताब्दीमा तत्कालीन आठ राजासँग विशाल आन्दोलन अर्थात् युद्धपछि स्थापना भएको हो। यसको स्थापनापछि दश सरदारहरुको नेतृत्वमा उनीहरुले ओगेटेका भूमिलाई १० भागमा विभाजन गरी संघीय गणतान्त्रिक पद्धतिअनुरुप राज्य गरेका थिए।

ती दश थुम र राजाहरू (१) तम्बर– साम्लुप्ली साम्बाहाङ, (२) मेवा– सिसिङेगन सेरिङहाङ, (३) याङवरक– थिन्दोलुङ खोक्याहाङ, (४) आठराई– थक्थक्सो आङ्बोहाङ, (५) फेदेन(पान्थर)– येङासो पापोहाङ, (६) इलाम (फाक्फोक)– मुङताई ची इमेहाङ, (७) फेदाप– सेङसेङगुम फेदापहाङ, (८) ताक्लुङयक (छथर)– ताक्लुङ खेवाहाङ, (९) चौबिस– सोइयाक लादोहाङ र (१०) थलायक (तेह्रथुम)– ताप्पेसु पेरुहाङ रहेका थिए।

इतिहाकार प्रेमबहादुर माबोहाङको अनुसार वि.सं. ५५ सालमा लिम्बुवान स्थापना भयो। स्थापनाकालमा लिम्बुवानलाई १० थुम (भाग)मा विभाजन गरियो। उक्त १० थुमका राजाहरुमा (१) तम्बर– साम्बा स्रेङहाङ, (२) मेवा– सिसिङ्गेन, (३) याङरुप– लिन्सेहाङ, (४) पोमाजुङ(आठराई)– आक्लुफ, (५) फेदेन– पापोहाङ, (६) इलाम– लोलिमहाङ, (७) फेदाप– फेयोहाङ, (८) ताक्लुनदेन(छथर)– खेवोहाङ, (९) मिकलुक (चौबिस)– वोहाङ र (१०) चेनलुङ यक(संखुवासभा)– माई इङहाङ रहेका थिए ।

यो दश लिम्बुवानमा शासन व्यवस्था सुव्यस्थित र लोकतान्त्रिक होस भनेर समयक्रममा निम्न सात थुमहरु पुनः छुट्टाइएको देखिन्छ। ती सात थुमहरुमा  (१) यासोक, (२) संखुवा, (३) सभाया, (४) जल्लारा, (५) मझिया, (६) खपन र (७) माईवा रहेका थिए।

लिम्बुवानका दश राजाले राज्य सञ्चालनका लागि नियम बनाएका थिए। त्यसलाई ‘दश लिम्बुवान’ अर्थात् ‘सत्र थुम दश लिम्बुवानको नीति’ भनिन्थ्यो। यसरी लिम्बुवान स्थापना हुँदा त्यो भूमिको आफ्नै सीमा थियो। तत्कालीन सीमाअनुसार पूर्वमा टिष्टा नदी (हाल सिक्किम) र पश्चिममा सिस्वा संखुवा अरुण हुँदै सप्तकोशी, उत्तरमा तिब्वत र दक्षिण जलालगढ पर्दथ्यो।

क. नेपालको मानचित्रमा वर्तमान लिम्वुवानको नक्शा (रेखा अंकित भाग)

ख. प्राचीन लिम्बुवानको नक्शा 

यो भूमिमध्ये सन् १८१६ मा भएको सुगौली सन्धिले दक्षिणको जोगबनीदेखि जलालगढसम्मको ६२ किलोमिटर र दार्जिलिङ कालिङपोङ क्षेत्र भारतमा पर्न गयो। सिंहलिला पहाड पूर्व टिष्टासम्मको भूभाग ब्रिटिश इण्डियाले सिक्किमलाई दिएकाले उक्त भूमि सिक्किममा पर्न गयो। त्यसपछि लिम्बुवानको सीमा पूर्वमा मेची पश्चिममा ऐजन, उत्तर ऐजन र दक्षिण हाल भारतको सीमासम्म रहन पुग्यो। सुगौली सन्धि लिम्बुवान स्वतन्त्र राज्यसँग नभई वि.सं. १८३१ को लालमोहर सन्धिपछिको नेपालसँग भएको थियो।

लिम्बुवान भूमि संघीय लोकतान्त्रिक पद्धतिअनुरुप सञ्चालन हुने क्रममा सोह्रौं शताब्दीतिर मोरङ राज्यमा लिम्बु साक्वादेन (सावदेन) वंशीय साङलाइङ भन्ने राजा थिए। उनी कुदुङजापाको सन्तान थिए। उनले मोरङ राज्यलाई सुदृढ गरे। उनको सन्तति विजयनारायणले मोरङको उत्तरी क्षेत्रको पहाडको समथल डाँडामा दरबार वनाएर राज्य   गरे। त्यो दरबार क्षेत्रलाई पछाडि उनकै नामबाट विजयपुर भनियो। जुन अहिले सुनसरीको धरान उपमहानगरपालिकामा पर्दछ।

सन् १६०९ तिर विजयपुरमा लोहाङसेन भन्ने राजा भए। त्यस्तै, बाजाहाङ, विद्याचन्द्र लिम्बुहरु पनि राजा भए। वि.सं. १८२५ तिर बुद्धिकर्ण राय राजा भए। उक्त समयान्तरमा अथिङहाङ लिम्बु पनि राजा भए। विजयपुर दरबारलाई भताभुङगे राजाको लथालिङगे दरबार भनेर पनि नेपालको इतिहासमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ।

एक समयमा लिम्बुवानलाई फेदाप पनि भनिन्थ्यो। यहाँ सात तराई या तराईको ठूलो भाग पर्दथ्यो। हालको झापा, मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, सिराह र धनुषा फेदापमा पर्दथ्यो। 

वि.सं. १८३१ तिर लिम्बुवानको पश्चिमी क्षेत्रवाट गोर्खा राज्य शक्तिमा उदाई राज्य बिस्तार गर्दै पूर्व लिम्बुवानसम्म पुगे। लिम्बुवानमा आइपुग्दा गोर्खा लिम्बुवानबीच घमासान युद्ध भयो । युद्ध लिम्वुवानको पश्चिम सिमाना चतरा, अरुण सभाया दोभानमा भयो। गोर्खा लिम्बुवान युद्ध १७ पटकसम्म भएको इतिहासमा पाइन्छ।

यसरी १७ पटकको युद्धमा पटकैपिच्छे गोर्खा राज्य लिम्बुवानसँग पराजित भयो। तर्सथ गोर्खाले मगर सैनिक कमाण्डरहरुलाई अगाडि बढायो। मगर र लिम्बुहरु इतिहासअनुसार दाजुभाइ भएको भन्दै जाल फालियो। गोर्खाले लिम्बुवानका शासक लिम्बुहरुलाई दाजुभाइको सम्बन्ध गाँसी गोर्खाको सहराज्यमा रहन सहमति गराइ वि.सं. १८३१ श्रावण २२ मा लालमोहर सम्झौता भयो। त्यही समयदेखि लिम्बुवान गोर्खा राज्यको सहराज्य भयो।

लालमोहरमा सम्झौता गर्ने प्रतिनिधिहरु गोर्खाको तर्फबाट अभिमानसिंह बस्नेत, पारथ भण्डारी, कीर्तिसिंह खवास र वली वानीया थिए । लिम्बुवानको तर्फवाट श्री श्री सुन राई, कुम राई र श्रीजंग राई थिए । यी राई लेखिनेहरु सबै लिम्बु थिए । राजाको समानार्थी राई भन्ने प्रचलन भएकाले राई उल्लेख गरिएको थियो । 

सोही लालमोहर मुताविक लिम्बुवानले गोर्खाको सहराज्यको रुपमा रहन गएको हो । तर, वि.सं. १९०३ सालदेखि लिम्बुवानको अधिकार कटौती हुन थाल्यो। लिम्बुवानवासीले वि.सं.२००७ सालमा कांग्रेससँग मिलेर पनि आन्दोलन गरे।राजा महेन्द्रले वि.सं.२०२१ सालमा भूमिसुधार लागु गरी लिम्वुवानको भूमिमाथिको अधिकार एकतर्फी तोडे । महेन्द्र अर्थात पञ्चायत सरकारको उक्त कार्यको घोर विरोध र आन्दोलन लिम्बुवानमा भयो । तर, सैनिकको आडमा धेरै लिम्बुवानवादीहरुको हत्या गरियो। यद्यपि, लिम्वुवानवासीले आन्दोलन जारी राखे। 

वि.सं.२०४६ विभिन्न पार्टीको तर्फबाट सहयोग गर्दै केन्द्रीय राज्य सत्ताविरुद्ध लिम्वानवासीहरु आन्दोलनमा होमिए। वि.सं. २०६३ सालमा आफ्नै छुट्टै संगठन स्थापित गराएर आन्दोलनमा सरिक भएका छन्।

लिम्बुवान र गोर्खा राज्यबीच वि.सं. १८३१ मा भएको लालमोहर सन्धि वि.सं. २०२१ मा एकतर्फी टुटेको छ। सन्धिअनुसार लिम्बुवान भूमि स्वतन्त्र राष्ट्र बन्न सक्ने आधार छ। यद्यपि, लिम्बुवानवादीहरुले आफुलाई नेपालभित्रको स्वायत्त राज्यमा रहन चाहेको बताउँदै आएका छन्।

(लेखक महेन्द्र रत्न बहुमुखी क्याम्प, इलामका उपप्राध्यापक हुन्)

धार्मिक एवं पर्यटकीय तीर्थस्थल गजुरमुखी धामको सम्क्षित परिचय

मेची अञ्चलको इलाम जिल्लाको माङसेवुङ गाउँपालिकाको  गजुर्मुखी गाउँमा देउमाई खोला किनारमा रहेको समथल भु–भागको हेही माथि रहेको डाँडाको ढुङ्गेपहरामा गजुरमुखी देवीको धाम अवस्थित छ। ‘सन्तान दायिनी, वाक्य दायिनी” भनी चर्चित यी देवीको धाम इलाम सदरमुकामदेखि १३ कोष पश्चिमको दूरीमा रहेको छ।  प्रत्येक वर्ष कार्तिक पूणिर्माको पावन अवसरमा ३ दिनसम्म धुमधामका साथ मेला लाग्ने गरेको छ। त्यो अकरे भीरमा उहिले ठूला ठूला अजिंगर, नागहरू बस्थे रे। जसलाई देवी कै रूपमा वा नागकन्या मानिन्थ्यो। टाउकोमा मणि रहने भाग जसलाई गजुर र अगाडि मुख भएको कारण  ‘गजुरमुखी’ नाम रहन गएको बुढापाकाहरू बताउँछन्। यी देवीलाई ‘गजुरमुखी सिंहदेवी‘ पनि भनिन्छ, जसको तार्त्पर्य तीनपाटे गजुर आकारको देवीको शिला भएको र देवीको बाहन सिंह भएकाले यसो भनिएको हुन सक्ने धामका पुजारी बताउँछन्। 

उक्त धामको पुजारी उहिलेदेखि लिम्बू जातिका योङहाङ्ग थर रही आएको पाइन्छ। गजुरमुखी देवी उत्पत्तिबारे रोचक किम्बदन्ती यस्तो पाइन्छ स् उहिल्यै झन्डै २५० वर्षपहिले हालको गजुरमुखी गा.वि.स. भवनसँगै केही माथि वडा नं. ४ मा नासुहाङ योङहाङ लिम्बू नामक एक सामान्य किसान परिवार बस्थे। उसका छोरा गजीतहाङ, चतुरमान, बाजवीर, शाहनन्द, जालहाङ, नालहाङ नामका ५ जना छोराहरू थिए। ती मध्ये माहिला बाजवीरको जन्म वि.सं. १८१७ साल आश्विन २३ गते मंगलबारमा भएको थियो । जो स्पष्ट बोल्न नसक्ने लठेब्रो थिए। तिनको विवाह १५ वर्षो उमेरमा भएको थियो। १६ वर्षो हुँदा बाजवीर फेदाङवा (दियारी) उत्रेका थिए। १९ वर्षो उमेरमा वि.सं. १८३६ कार्तिक शुक्लपक्ष चर्तुदशी तिथी सोमबारका दिन बाजवीर घरमा कसैलाई थाहै नदिई अचानक अल्पिए। परिवारले केही समय सम्म बाटो हेर्दा पनि नआएपछि आफन्तहरू सहित लागेर सारा खोजी कार्य भयो। तर कतै पत्ता लागेन। 

त्यसबखत देउमाई खोला परिसरमा गाईवस्तु चराउने, गोठ बस्ने गोठालाहरूको ठूलो चहल पहल हुन्थ्यो रे। खेतीपाती गर्न मलिलो, पाखाभित्र गौचरनको निम्ति घस्याईलो, प्रकृतिले त्यो क्षेत्र रमाइलो पनि थियो। त्यो पहराको ओडारमा एक भीमकाय अजिंगर बस्थ्यो। ग्वाला गोठालाहरू त्यो देखेर साह्रै डराउथे। तर्सथ तिनीहरूले बेलाबखत आफू र गाईवस्तुको रक्षार्थ पुजा, आराधना गरी अजिंगरको मान, सम्मान गर्थे। केही दिन पछि त्यो अजिंगर त्यहाँबाट एकाएक लोप भयो। कहाँ गएछ भनी गोठालाहरू ओडारमा हेर्न जाँदा एक अति सुन्दरी षोडशी कन्याकुमारी देखा परिन्। गोठालाहरूले देख्नासाथ ती कन्या अन्तर ध्यान भईन्। अनि त्यस पछि ३ महिना अघिदेखि हराएको बाजवीर सोही ओडारभित्र ढुंगालाई अँगालो हालेर सुतिरहेको अवस्थामा गोठालाहरूले भेटे। यो खबर बाजवीर परिवार र गाउँभरी फैलियो। ‘म देवी हुँ, मेरो पूजा आराधना गर, मनले चिताएको पुर्‍याइदिउँला’ भनी उक्त स्थानमा बाजवीरलाई त्यतिञ्जेल लिएर राखी पालनपोषण गरेको, ज्ञानगुणका कुरा सिकाएको भन्ने रहस्य आफन्तले बाहिर ल्याएपछि बाजवीरले बताइदिए। त्यस बखत बाजवीरको बोली स्पष्ट खुलेको थियो। तब यहाँ देवीको बासस्थान रहेछ भनी सबै छरछिमेक गाउँघर मिलेर उक्त पुण्य स्थनलाई सफासुग्घर गरी देवी स्थापना गरेर पूजासामग्री जम्मा गरी पूजापाठ गरे। 

पछि देवीको नाम गजुरमुखी राख्ने काम भयो र सो देवीथानका पुजारी बाजवीर नै रहन थाले। उनैले बेला बखत पूजाअर्जना गर्दैरहे। गजुरमुखी गएर पूजा भाकल गरे। देवीबाट लाटालठेप्रा भई नबोल्ने बालबालिकाहरू बोल्ने र सन्तान नहुनेहरूका सन्तान हुन थाले। गरिबले सम्पत्ति मागे पाउन थाले। एक कान दुई कान मैदान हुँदै यो शुभ खबर टाढा टाढासम्म फैलियो र भक्तजनहरको क्रमशः ओइरो लाग्न थाल्यो। एकादशी तिथिबाहेक शनिबार, मंगलबार पुजारीबाट निम पूजा ९इष्टदेवी पूजा० गर्न थालियो। देवीलाई पशुपंक्षी बलि पनि दिने परम्परा रहृयो। सो धामभित्र देवीले बाजवीरलाई लिएर गएको र गुफा बसेको नीति मिलाएर धर्मावलम्बीहरूको चाप र चाहनाअनुसार कार्तिक शुक्ल चतर्ुदशीका दिन पुजारी र भक्तजनहरूबाट एक भव्य रूपमा पूजाअर्चना गर्ने र बलि चढाउने परम्परासहित मेला लाग्न थाल्यो, जसलाई गजुरमुखी मेला वा कार्तिक पूर्र्णो मेला भनिन्छ। यो मेला गाईतिहारे औंसीपछिको पूर्ण छेकमा लाग्छ। 

शिवरात्री मेलाको परम्पराचाहिँ अर्ढाई दशक अघि मात्र शुरु भएको हो। वि.सं. १८६१ कार्तिक २३ गते ४४ वर्षो उमेरमा पुजारी बाजवीरको दुःखद निधन भयो। गुरु बाजवीरका केही सन्तानहरू सो तिर्थस्थललाई सरेक पारेर उहिल्यै पाटीगाउँ मालवाँसे बेंसीमा बर्साई सरेका छन्। बाजवीरको शेषपछि वंशज बन्धुहरू पुजारीको रूपमा काम गर्दै आएको पाइन्छ। आजसम्म २१ जना पुजारीले गजुरमुखी धाममा सेवा गर्ने मौका पाइसकेको तथ्याङ्क पाइन्छ। यस मध्येका जलवीर लिम्बू तान्त्रिक ज्ञानका सिद्धि प्राप्त फेदाङवा थिए। जसको मन्त्रले बाघभालु डाकेर ल्याउने र फिर्ता गर्ने, बज्र पार्ने, ज्योतिष आर्जे हेर्ने, भूत मसान खेलाउने जस्ता अनौठो चमत्कार प्रदर्शन गर्थे रे। उनैले गजुरमुखी घाम प्रवेशद्वारको शिर दायाँपट्टी भागमा बाजवीर नामक शिला भनी देउमाईको बगरबाट शिला छानेर ल्याई स्थापना गरेका थिए, जसलाई पुजेर मात्र भित्र थानमा पुज्ने नियम यिनैले चलाएका थिए। अरू पनि २।४ जना पुजारीहरू फेदाङवा भएका थिए। मेलापर्वबाहेक अन्य समयमा तागाधारी साधु (बाहुन जाति) पूजापाठ र भक्तजनको सहयोगार्थमा धाममा एक जना निरन्तर रूपमा रहँदै अएका छन्। मेलाको अवसरमा भक्तजनबाट भाकल गरी बलिका निम्ति ल्याएका बाँकी परेवाको टाउको सबै थानैमा चर्ढाई राखिन्छ। पूजाको कार्य विर्सजन भएपछि आफूलाई उचित र ठीक मात्र पुजारीले राखी सबै बाँकी फलफूल, भेटी, चामल, टाउको आफन्तलाई बाँड्नु पर्छ। अनावश्यक तवरले लोभ लालसा गरी लुकाइ छिपाई राखे पुजारीलाई खति हुने गर्छ भनिन्छ। उहिले बाजवीरले प्रयोग गरेको घण्टी अझै धाममा देख्न सकिन्छ।

बिश्वमा किरात धर्म यसरी प्रबेश गर्दैछ : किरात धर्मगुरु मुहिङगुम अङ्सिमाङ आत्मानन्द सेइङ । धर्मोपदेश: १

श्रद्धालु भक्तप्रेमि ....।

झापा जिल्ला बेलडाङगि माङपोक्लुङ, माङहिममा हाम्रा भुटानका भक्तजन हामी सबैले यहाँ सेवा लाउनुपर्छ भनेर हाम्रो सल्लाह भाकोथ्यो। त्यसमा तपाईंहरुले मलाई पनि निमन्त्रणा गर्नु भएकोथ्यो। मैले नि सोचेको थिए। यस थलोमा आफ्नै हातले पनि एकदुई मुठ्ठी चरु लाउनु पर्यो भनेर सोचेर म अघि ३ बजि राति नै उठेर म यो थलोमा , यो सेवामा म उपस्थित भएको छु।र यसमा भुटानबाट , नेपाल, विश्व भरिका धर्मावलम्बीहरु र ईण्डिया , असामतर्फका हाम्रो धर्मावलम्बीहरु उपस्थित हुनु भएको छ। र आज यो दिनलाई एक खुसिको दिन, एक रमाइलो दिन मैले मानेको छु। र यो थलो ,आजको ३४ साल अगाडि यसमा घना बस्ती थियो । त्यहादेखि यता आएर बिचमा सरकारबाट यहाँ उठाउने कार्यक्रम भएको थियो । र त्यस पछाडि भुटानका सरणार्थीहरु आएर यहाँ बसोबास नेपाल सरकारले राखेकोथ्यो। त्यहादेखि यता हाम्रो कर्मको कुराहरु , हाम्रो भुटानी समाजमा पनि धेरै प्रचार भयो।  भुटानीहरू विविध सिबिल क्याम्पहरु बनाई दिया थिए। सबै अन्यत्र देशमा अहिले जानुभाको छ। जुन जुन देशमा पुगे त्यहि त्यहि थलोमा किरात धर्मको कुरा पनि पुगेको छ। र यसले गर्दाखेरि विश्व भरि नै हाम्रो किरात धर्म छरिएको छ। त्यसकारणले एक किसिमले म खुसि पनि छु। मलाई खुसि लागेको छ। र जुन मुलुकमा, जुन देशमा पुगे पनि हाम्रो धर्म कर्मको कुरा प्रचार भै राखेको कुराहरू थाहा पाउँदा मलाई अत्यन्तै खुसि । अब यस माङपोकलुङ माङहिमलाई हामीले स्वीकृति गरायुङ। र यसमा मन्दिर स्थापना भयो। र मन्दिर स्थापना भएर सेवा गर्दै हामी अहिलेसम्म आई राखेको छ।  मैले आफ्नो मन मनमा ईश्वरसग प्राथना गरेको छु। हामी सबैलाई शान्ति मिलोस। बसोबासो, घर बासको व्यवस्था नि होस। र हाम्रो दुख सधाको निम्ति नष्ट होस। रसुखमय हामी सबैलाई होस भन्ने कुरा मैले एउटा कामना गरेको छु।  यसमा हामीले १८ दिनको सेवाको कार्यक्रममा गुरु निजि आश्रमको गुरु परिवारको पनि सेवा हुने भनेर घोषणा भयो भित्रा ।  मैले भने ठिक छ। यो एउटा पहिलो ऐतिहासिक कुरा हो। गुरु दरो भयो भने चेलाभुला दरो हुने, गुरु कमजोर भयो भने चेलाभुला कमजोरी हुने हो। त्यसैले दह्रो भिन्नै किसिमले सेवा लाउन त भन्ने  कुराहरु हाम्रो भयो।त्यस अनुसार सेवा लागि राखेको छ। विश्व शान्ति , मानव एकता र यो पृथ्वी , जगत, आकाश यो तिनै लोकको शान्तिको निमित्त हामीले यो सेवा जारि रहेको छ।  मैले केन्द्रबडा चै हाम्रो अशोक सबेनहाङलाई खटाको छु। र वहाँ दैनिक बस्नु भाको छ। र यहाँ अरु पुजारिहरु छन। थलङ पुजारिहरु पनि छन। अरु अरु छन। कार्यक्रमहरुले गर्दा जहाँ तहि कार्यक्रम मै कार्यक्रम भ्याउनु पर्ने । त्यसकारणले भ्याई राख्या छ। भ्याई नभ्याई छ। हामीले सेवा राम्रो गर्नुपर्छ। अब धर्मको कुरा आउदा धर्मकै कुरा गर्नुपर्छ। तर धर्म हिडेको ठाउँमा राजनिती पनि हिड्छ, राजनिती हिडेको ठाउँमा धर्म पनि हिन्दो रहेछ। कोही ठाउँ हामी राजनीतिकसग सगै वसेर बोल्नुपर्ने हुन्छ। कोही ठाउँमा धर्मको मात्रै कुरा गर्नु पर्ने पनि कुरा आउँछ। त्यल्लेगर्दाखेरि तपाईंहरु भुटानिस भक्तजनहरु यस भन्दा पहिला हाम्रो धर्मको तपाईंहरुलाई कुरो कथै थाहा थिएना। हामीले नै हो सिकायौ, तपाईंहरुलाई पढायौ, तपाईंहरु अहिले धेरै सिक्षित बनिन्नु भाको छ। धेरै सुधारमा आउनु भएको छ। नभा हाम्रो समाज अच्चमको समाज हो। राई लिम्बू भनेको , समाज भनेको , राई लिम्बू त अचम्मको समाज हो। जब जब जहा विहा हुन्छ त्यहा झगडा हुन्छ, जहा जहा मेला हुन्छ त्यहा झगडा गर्छ, त्यहा कुटपिट लडाइँ झगडा गरेर हिड्ने जाति हौ हामी । हामी यसरी कुटपिट गरेर लडाइँ झगडा गरेर हाम्रो पार हुदैना । हाम्रो विचारहरु पार हुदैना। हामी सज्जन , सत्य मार्ग, सत्य वचन बोल्नु सिक्नुपर्छ। सत्य कर्म गर्न सिक्नुपर्छ भनेर हामी सत्य वचन तिर सबै लाग्नुलाई तपाईंहरुलाई आह्वान गर्यौँ। त्यो अनुसार त्यो बाटो , त्यो दर्शनमा तपाई हामी सबै एक आबद्ध भएर लागेका छौँ । र अहिले हामीमा झैझगडा गर्ने धेरै कमि र भाङ धतुरो खाएर हिड्ने धेरै कम्ति, हुन लाग्या छ। साषद माङको देन होला यो , माङको कृपा होला । हामी सबैमा शान्ति , एक प्रकारको शान्ति आएको छ।
यसरी नै हामी सयौं बर्ष मानेर गयूङ भने विश्वलाई नै मान्य हुन्छ क्या यो। किरातहरु विश्वले चिन्ने हुन्छ। चिन्ने दिन आऊछ, बुझ्ने दिन आउँछ। विश्वले सोध्ने दिन पनि आऊछ। हामी यसमा पुग्छौं। त्यल्लेगर्दाखेरि हामी राम्रो बाटो पछ्याएर अहिले लागि राख्या छौ।

मलाई दुख लाग्छ। जतै पनि हामी नै हो टच्चर खाने, हामी नै हो मान्छेको गोदाई खाने, हामी नै हो लात्ती खाने, हामी नै हो चाकरी  नोकरि गरि खाने, चाकरी गर्ने नि हामि हो, गोलि खाने नि हामी हो, मर्ने पनि हामी हो, जहि पनि हामी हो। भुटानका शरणाथ नेपाल आयो । नेपाल मात्रै दश बर्ष जनयुद्ध भो। त्यसमा कति होमिए भुटानिजहरु पनि। यसरि नै हामी जतै गए पनि दुख । तर आब यो दुख चै नहोस। यो दुखबडा हामी सबैले मुक्ति पाउ। साथिहरुले दुख पाको हामीले पाको सरह नै हो। त्यसकारणले यो दुख सबै शान्ति भएर जाओस भनेर हामी ईश्वरसग बल मागेका छौ। बसोबासो राम्रो होस भनेर बल मागेका छौ।त्यसले गर्दाखेरि केही त हुन्छ तपाईंहरुलाई। तपाईंहरुलाइ केही त पाउनु हुन्छ। यो कुरा मलाई निश्चित छ। त्यल्लेगर्दाखेरि हामी अब सेवा सबैभन्दा राम्रो गर्नुपर्छ।
हामी सेवा गर्दाखेरि  खटिन्नु चै अलिक असाध्यै हुन्छ, त्यसको फल त मीठो हुन्छ। तपाईंहरुले ठ्याक्कै रातिको १ देखि लगेर २,३,४ बजे सम्ममा सम्पन्न हुनुपर्छ। त्यो चै सिद्धि मिल्छ क्या। त्यो चै हाम्रो धर्मले के भन्छ भने त्यसरि गर्यो भने चै सिद्धि मिल्छ भन्छ। त्यतिबेला माङहरु खेलिन्छ,  माङहरु वाचन गर्दा पाएको चित्ताको सबै पुग्छ भन्या छ। त्यल्लाई उत्तम सेवा भन्छ। हामी यो यतिबेला गरेको सेवालाई मध्यम सेवा भन्छ।एतिबेला गरेको १२,१ बजे गरेको दिउसो गरेको चै मध्यम भन्छ। त्यल्लेगर्दाखेरि हामी उत्तम सेवाको लागि चै अ हामी १ बजेदेखि २,३,४ बजेसम्ममा सम्पन्न हुनुपर्छ। तपाईंहरुले यो गर्न सक्नु भयो भने झन राम्रो । अब निन्द्रा लाग्छ भनेर सुति रहयो भने त हुदैन । निन्द्रा त जहिले नि आउँछ। त्यल्लेगर्दाखेरि हामीले कन्ट्रोल भएर , हामीले आत्मालाइ स्थिर गराएर , सुँघुर सफा गरेर त्यसरि गर्यौ भने अझ सिद्धि छिटो मिल्छ। म यो कुरा तपाईंहरुलाई भन्न चाहन्छु।
भुटानहरु अहिले सबै मुलुकमा सबै देशमा पुगेको छ भुटानिजहरु , सबै देशबडा हाम्रो धर्मको कुराहरु गरि राख्या छ। र हामीलाई सघाउ पुगेको छ। टेवा पुगेको छ, मद्दत पुगेको छ। यस बारेमा म धेरै धेरै नै खुसि लाग्या छ। अनेक कुरामा सहयोग गरिरहनु भएको छ। अब हाम्रो सेवा यति दिन लाग्दैछ। यसमा पनि त तपाईंहरुको सहयोग छ। हामीले गरिराख्या छौ। अब देश विदेश बस्ने भुटान मित्रहरु , भुटानिज भक्तजनहरु माङले रक्षा गरून्, चिताको पुगोस, सम्झेको पुगोस। सोचेको पुगोस, दुख नपाउन, सुखमय जीवन बितोस। र नेपालमा बस्ने हाम्रो , नेपालमा रहेका हाम्रो भुटानिजहरुलाई पनि सुखमय जीवन बितोस, सुखमय, आनन्दमय रहोस। म यहि कुरा तपाईंहरुलाई शसभकामना दिन चाहन्छु।र यस बेलडाङगि हाम्रो दमक नगरपालिका भित्र पर्छ। यसमा हामी महागुरुको प्रतिमा, महागुरुको एउटा सालिक स्थापना गर्या छौँ ।  हामी राज्यसग पनि कुरो गरि राख्या छौ। अब हामी राज्यसग पनि कुरो गर्नुपर्छ। कानुनसग पनि सहकारि गर्नुपर्छ। यल्लाई अझ मर्मत गर्ने, यल्लाई अझ पुर्णता दिने यल्लै विकास गराउने , हाम्रो अब दुईवटा संघ संस्थाहरु छ।यश प्रति पनि हाम्रो ध्यान जाओस भन्ने मेरो विचार छ। त्यल्लेगर्दाखेरि अब यो कुराकानि गरेर यसलाई स्थायित्व दिने , यसलाई अलिकति विकास गर्ने, यो यो कुराहरु नगपालिकामा राख्नुपर्ने म देख्छु। त्यल्लेगर्दनखेरि हामी स्थानियहरु बल गर्यौ भने मात्र हो। भटानिज बल गर्यो भने त दिदैना। त्यल्लेगर्दाखेरि स्थानिय नै बल गर्नुपर्ने मैले देख्याछु। अब यो दुखहरु, कष्टहरु सबै नष्ट भएर जाओस, र सुखमय होस।र आनन्दमय होस। हामीले चिताको फल प्राप्ति होस,सिद्धि होस, शक्ति होस, । हामीले गरेको सेवा विश्व प्राणिलाइ कल्याण ह‍ोस। विश्वमा हामीले मानव एकता , विश्व शान्ति होस, । सबैसग मेलमिलाप गरेर हामी अगाडि बढ्नुपर्छ।हाम्रो धर्मलाई बढाउनुपर्छ । हाम्रो कर्मलाई बढाउनुपर्छ।हाम्रो ज्ञान, तपस्या , ध्यानहरुलाई बढाउदै जानुपर्छ। यहि कुरा तपाईंहरुलाई भन्न चाहन्छु। र यस थलोमा मैले सम्झेको अति पवित्र थलो हो यो। पवित्र थलोमा हामीले यस्तो भव्य सेवा लगायौ। भव्य मानिस हामी जम्मा भयौ। यल्लेगर्दाखेरि यसको सिद्धि शक्ति, यसको फल मिलेर यसको विकास र उन्नति होस भन्ने हाम्रो कामना । र यसमा झै झगडा गर्नु हुदैन। हामी के सेवा लगायौ, हाम्रो शरणार्थी क्याम्पमा आगलागि नहोस, दुख पिराई नहोस, महामारि नहोस। र शान्ति रहोस भनेर हामीले बल मागेका छौ।साथ साथै हामी सम्पूर्ण भक्तजनहरुको सेवा सबैको सेवा लागोस, सबै भक्तजनहरुलाई यो धर्म मान्नेहरुलाई कल्याण होस। रक्षाहोस भनेर हामीले सम्झेका छौ। त्यल्लेगर्दाखेरि यो हुन्छ। रक्षा हामी हुन्छौं ।  माङबडा हामीलाई प्रदान भएको छ।यो कुरा सत्य कुरा छ। हामी अब धर्मको कुरा गर्दा। हामी हत्या ,हिंसाबडा अलग्या छौ, । हत्या हिंसालाई हामी त्यागी राख्या छौ।हामी अहिंसामा गई राख्या छौ।अहिंसाबडा गैराख्या छौ। हिंसारहित अहिंसाबडा यो बाटो पछ्याई रहेका छौ।यो मार्ग भनेको अत्यन्तै गहिरो छ। अत्यन्तै गम्भीर पनि छ।र हामीले सुरु गरेर ल्याउदा यो धर्मको कुराहरु गरेर ल्याउदा यहाँ नीर विविध विद्रोही भनेर हामी माथि आरोप लगायो। देशविरोधि पनि भने, राष्ट्रविरोधि भने अनेता पनि हामी सफल भएर आयौ। अहिले मुलुक,देश , राज्य भनेको धर्म निरपेक्षता भनेर अहिले संविधानमा लेख्या छ। त्यहि अनुसार हामीले हाम्रो धर्म अगाडि बढेको छ।तर धर्म निरपेक्षता भए पनि आफ्नो  धर्मलाई तपाईंहरुले चिन्नु। आफ्नो धर्मलाइ, आफ्नो आमा चिन्नु। अर्काको आमा जतिकै राम्रो भए पनि , जतिकै प्यारो भए पनि खत्रा हुन्छ। आफ्नो आमा भनेको कानो भए पनि , गम डाढा भएको भए पनि, बोल्नु नजान्ने भए पनि आफ्नो आमा हो, आफ्नो आमाले मुटुबडा माया गर्छ। यो कुरा तपाईहरुले साह्रै ख्याल गर्नु। म यहि भन्छु। तपाईहरुको हाम्रो भुटानीज शरणार्थीहरुले अहिले शरणार्थी जिन्दगी बिताई रहनु भएको छ। अहिले हाम्रो धर्म भुटानमा पनि प्रचार भई राखेको छ। र त्यहाको राजाले कुरा राख्या छ। धर्म त राम्रो रहेछ। हामिसग मिल्दो रहेछ। त्यहा महागुरुको दर्शन त भुटानमा पो लागू भाको छ। त्यहा चरा मार्नु दिदैना। पशुपंक्षि पनि मार्नु दिदैना। महागुरुले भनेको कुरा त्यहा लागू भाको छ। अनि धेरै भटानिस हाम्रो भक्तजनहरु आउनु भएको थियो। पाल्नु भएको थियो । मसग कुराकानी भयो। अनि हामी एक भएर जाने , एकता हुने, हामी दुई चै नहुने। एक भएर जाने है भने हाम्रो धर्म भटानबाट सरकारले स्विकृति देला।रेईस्टेशन गर्ला। हाम्रो भाग्यको कुरा हो।भटान राजाको जन्मजयन्ति मनाउदा महागुरुको जन्मजयन्ति मिल्दोजुल्दो छ।महागुरुको तस्बिर एक ठाउँ राख्ने,भटान राजाको राख्ने त्यसरि मानेर हाम्रो धर्मलाई अगाडि बढाउनु भनेर मैले आईडिया सिकाको छु। त्यल्लेगर्दा त्यहि अनुसार छ अहिले , दिई राख्या छ। एस्तो हुदै भटान,बर्मा, हुँदै हाम्रो धर्म विश्वव्यापि हाम्रो धर्म प्रचार भै राख्या छ।र अहिले भटानिजहरु विदेशि हुनाले जहाँ जहाँ छिर्या छ, हाम्रो नि छिर्या छ। सबै ठाउँ संसारको मुलुकमा अहिले प्रचार भै राख्या छ। र हामी सबै लागि राख्या छौ।र हामी यो धर्म विश्वको जम्मा गईसक्छ अनि पो किरातिहरुको अनुहार यस्तो रहेछ भनेर चिन्छ। म तपाईंहरुलाई एउटा उदाहरण दिन्छु। किरात धर्म भन्नाले , किरात धर्म मात्रै भन्नु। त्यसको कर्मकाण्ड , त्यसको विधि विधान नियम सिक्दै जाउ। किरात धर्म मात्र भन्नुङ भने, करोडौं जनाले किरात धर्म भनि दियो भने हाम्रो किरात धर्म , किरात हदै हुँदै आए पछि हाम्रो नजरमा ठोकिन्छ। अनि किरात रहेछ है भनेर विश्वले चिन्छ। त्यसरि हामी विश्वमा चिनौँ। चिनारि हौ भन्ने मेरो भनाइ हो। त्यल्लेगर्दाखेरि अब हामीले त्यसरि लाग्नुपर्छ। अहिले विश्वमा गई राख्या छ। र हामी छलफल भई राख्या छ। यहानिर हाम्रो धर्म , मुन्धुम , शशिहरु विश्वमा कसरी लैजाने भन्ने कुराहरु । एकदुई जना हाम्रो विज्ञहरुसग हाम्रो छलफल भैराखेको छ। सारा कुराहरु अब अंग्रेजीमा ट्रान्सलेट गरेर लाने भन्ने कुराहरु हाम्रो भैराखेको छ। त्यल्लेगर्दाखेरि माङको दया, माङको कृपाले महागुरुको नामबडा, महागुरुको एउटा नाम, कृतिले गर्दा, महागुरुको एउटा उपदेशले गर्दा हामी यसरी भेला भैराख्या छौँ । तपाई कहाको ? म कहाको ? तपाईंहरुको कहाको हो ? म कहाको हो? तर महागुरुको एउटा वाणिले गर्दा हामी एकै ठाउँमा नदि भएका छौ अहिले। यो नदिलाई सुक्नु दिनु हुदैना। यो नदि चै बढ्दै बढ्दै ठुलो बनाएर, समुन्द्र बनाएर लानुपर्छ। यहि कुरा म तपाईंहरुसग म हार्दिक अनुरोध गर्न म चाहन्छु। र म उपदेशको क्रममा हामीले म के भन्छु भने ईश्वरको नाममा , माङको नाममा हत्या हिंसा गर्नु हुदैना। छोरी चेलिको नाममा सोरित खानु हुदैना। यो कुरा मैले मात्र होइन । महागुरुले पनि बारम्बार भनिरहन्थ्यो। ती कुरा लिएर तपाईंहरुलाई अहिले भनी राख्या छु।  हामीले पुजा आजा गर्दाखेरि फुक्को, अहिंसाबडा गर्नुपर्छ। हिंसाबडा होइन । खानपिनको कुरामा चै खानु भन्दा नखानु बेष्ट। हामीले हरेक कुरनहरुबडा अलिक बञ्चित रहेर हामी शाहाकारि मात्र आएर अगाडि बढ्नु राम्रो । हाम्रो दिमाग बढ्छ। हाम्रो ल्वाङ, पछाडिसम्म सोच्ने शक्ति आउँछ। स्मरण शक्ति आउँछ। स्मरण शक्ति आउँछ। त्यल्लेगर्दाखेरि नखानु चै सबैभन्दा राम्रो । नखाई नसक्नेहरु पनि हुन्छ कोहि। नखाई नसक्ने , नखाई नसक्नेले बिस्तारै छोड्दै जाने क्रमिक रुपले। हामीले सल्लाह दिनुपर्छ। खानेहरुलाई अब, खादै गर्ने अहिले तर बिस्तारै छोड्दै लैजाउ है भनेर सल्लाह दिनु है।बिस्तारै छोड्दै जानूपर्छ।म यहि सल्लाह दिन्छु। हामीलाई स्वास्थ को लागि हानिकारक छ। हाम्रो खाईन पाईनमा हानिकारक छ। हामी जाड रक्सि खाएर , अनेक वियरहरु, रमहरु खाएर, रातभर नसुति बस्युङ भने हाम्रो प्रेसर।लो हुन्छ। कसैको प्रेसर हाई, कसैको लो। अनेक रोगहरु लाग्छ। अनि डाक्टरलाई पैसा खुवाउनुपर्छ। त्यल्लेगर्दाखेरि हामी समय देखि नै बेडि, चुरोट ,सिगरेटबडा, विभिन्न अरु मादक पदार्थ देखि अलग रहनु हाम्रो जिन्दगीको लागि, जिवनको लागि अत्यन्तै उपलब्धिमुलक हुन्छ। त्यल्लेगर्दाखेरि हामी खान्ते पिन्तेमा नि सुद्धता ल्याउ, सुधार ल्याउ। हाम्रो खाने कुरामा हामीले विकास ल्याउनुपर्छ।खाने कुरामा नराम्रो चिजलाई पन्छाउनुपर्छ। राम्रो चिज खाने गर्नुपर्छ। हामी हाम्रो  राई लिम्बूको व्यहोरा त झन के छ भने रात भरि दिउसो भर खायो टिल्ल दिउँसो रात परेर निदायो, हिड्यो त्यस्तो खालको हाम्रो चलन छ। त्यल्लेगर्दा विभिन्न रोगहरु, कष्टहरु अनेक रोग व्याधहरु चै हामीले बोकि राख्या छौ। हाम्रो शरिरमा आई राख्या छ। त्यो रोगलाई हटाउनको निम्ति खान्ते पिन्तेमा सबै सुद्धिकरण गराउनुपर्छ। यी कुरा तपाईंहरुलाई अनुरोध गर्न चाहन्छु। अहिले विभिन्न विमारहरु खान्ते पिन्तेबडा आउँछ। विभिन्न विमारहरु यो के यो सरकारि मल भन्छ। के के मलहरुबडा पनि आउँछ। त्यसले गर्दाखेरि हामीले अर्गानिक मल भन्छ । पुरानो मलै युज गर्नुपर्छ। त्यो राम्रो हुन्छ। हामी साग शब्जिमा पुरानो मल युज गर्ने, हाम्रो गाई वस्तुको मल युज गर्ने, हामी रासायनिक मल युज नगर्ने , रासायनिक मलले चै अनेकौं खालका रोग व्याधहरु हाईप्रेसर, लो प्रेसर , चिनि विमार अनेक थोक विमार , क्यान्सर , टाईफाईड के के ह‍ो के के ? त्यस कारणले खान्ते पिन्तेमा पनि हामी जोगिन्नुपर्छ भन्छु म।तपाईंहरु यतिको शिक्षित बनाउनलाइ हामीलाई समय लाग्यो। मलाई त टाईममै गयो , उमेरै पो गई सक्यो त।त्यल्लेगर्दाखेरि तपाईंहरु यति शिक्षित भएर बस्नु भाको छ।तपाईंहरुको मुखमा चुरोट देखिन्दैना। यतिमा चुरोट , अनि खैनि ठेक ठेक गर्यो अब त्यस्तो चलान थियो हिजोअस्तिसम्म। यसबडा हामीले अलिकति सुधिकरण भएर आई राख्याछौ। र यल्लाई अझ बल्यो टेवा दिएर कसरी यल्लाई ठुलो वृहत् बनाउन सकिन्छ। भन्ने कुरा हामीले सबैले सोचौ।म यहि कुरा तपाईंहरुसग हार्दिक अनुरोध गर्न म चाहन्छु।

र आज यो थलोमा म बोल्नु पाउँदा साह्रै खुसि लाग्या छ। सिमित हाम्रो भक्तजनहरुसग यसो बार्ता गर्नु , गुरु ज्ञानको कुरा हुनु, अत्यन्तै मोक्ष कुरा हो। हाम्रो विचारहरु मुक्ति हुन्छ। हाम्रो विवेकहरु विकास हुन्छ। हामी होम , होमादि, यज्ञ गर्नाले हाम्रो विवेक विचारहरु मुक्ति भएर जान्छ। विवेक,विचारहरु विकाश  भएर जान्छ। र हामी दिमागहरु नया नयाहरु आउँछ। र नया नया दिमागहरु विकाश भएर जान्छ। कारण यस्तो छ। यल्लेगर्दाखेरि हामी १८ दिने होम यज्ञ गरि सर्वप्रथम जस्तै लाग्छ मलाई । र १८ दिनमा तपाईंहरु सम्पन्न हुनुहोस । सम्पन्न हुने समयमा लाख बत्ति बालेर सम्पन्न गर्नु होला।यहि कुरा भन्छु अझै। म आज तपाईंहरुलाई समय दिन आकै हो। र समय दिई राख्या छु। र म अब सम्पन्नको दिनमा चै आउन भ्याउदिना । म यो मञ्चबडै भन्छु।  तपाईंहरु भएर प्राथना गर्नुहोस, । माङको भक्ति गर्नुहोस।यो सेवा थाल्दाखेरि अहिले मलाई पहिचान खोलेको छ। बिचमा हराको छ। १ बजे उठेर सेवा सम्पन्न गर्नुपर्छ। यहि म तपाईंहरुसग अनुरोध गर्न म चाहन्छु यहाको समितिहरुसग।अब हामी गर्दै जाउ, भन्दै जाउ। अझ विकासहरु गर्नुपर्ने छ, भौतिक विकासहरु , आध्यात्मिक विकास पनि गर्नुपर्यो , भौतिक विकास पनि गर्नुपर्यो। आध्यात्मिक विकास गर्नुपर्यो अनि भौतिक विकास गर्नुपर्यो। एस्तै हो। अब म तपाईहरुसग धेरै टाईम लिऐ। र मलाई खुसि लाग्यो। र म यहा हानेर आएर बस्ने मौका पाए। आज अघि ३ बजि हिडेको । एकदिन  उठि आएर चरु पोल्नु पाए। मलाई पनि खुसि लाग्यो । हामी सबैलाई सुश शान्ति रहोस। आनन्दमय जीवन बितोस। र झैझगडा मुलुकमा, देशमा, राष्ट्रमा , अन्तर्राष्ट्रमा भित्र बाहिर झैझगडा नहोस। शान्ति रहोस।र हामी यसरि नै उन्नतिमा जाउ। यसरि नै विकास गर्दै जाउ। यसरी नै यो कुरालाई अगाडि बढाउदै जाउ। यहि कुरा अनुरोध गर्दै तपाईंहरुसग विन्ति जाहेर गर्दै, यो कुरालाइ अनुरोध गर्दै मनन गर्नुहोस, मनमा राख्नुहोस, सम्झिन्नुहोस,। यो महत्त्वपूर्ण कुरा हो। यो त मेरो ईतिहाससग जोडिन्छ क्या भोलि। भोलि मेरो ईतिहास लेख्नेले कुराहरु , आजका कुराहरु लेख्छ। त्यसकारणले ऐतिहासिक कुरा हो यो। तपाईंहरुले एक पैसा दुई पैसा यहा माङपोकलुङ मुपोक लुङमा भेला गर्नु भएको त्यो समेत ऐतिहासिक कुरामा जोडेर जान्छन्। ईतिहास भनेको , ईतिहासको चेप्टो नि लरतर भरिन्दैना क्या। अनेक घटनाहरु हुनुपर्छ । घटनाहरु घटेको हुनुपर्छ । त्यो देखिन्नुपर्छ। अनि मात्रै ईतिहास लेख्छ। यो ऐतिहासिक कार्य हो। ऐतिहासिक कार्य सम्पन्न हुन लागि राख्या छ। मलाई साह्रै खुसि लाग्यो । अब यो थलो, यो थलोमा यसरी मान्छे जम्मा गरेर प्रवचन गरिन्छ जस्तो लाग्या थिएन मलाई नै। अब हिजोअस्तिसम्म ३४ सालमा वृक्षरोपण गरेको हो। यहाँ नीर ३४ साल भन्दा अघि त मान्छे डम्मा डुम्मि थियो ।यहाँ त रबि हाटियाहरुको सिट पो यहानिर।म सबै चिन्छु है यहा त। यहाँ रबि हाटको सिट थ्यो। यहाँ छब्बीसे यहि नेर थियो अर्को जग्गा। यहाँ नीर चै माथि चिसोपानिको राईहरु बस्याथ्यो। अनि तल्लो लाईनमा पनि रवि हटियाको बस्याथ्यो।एत्ता पट्टि चै हाम्रो माङगेन्ना अदक्ष्यको जग्गा पनि थ्यो है।र तै रत किरातहरुको दिमाग छैना।दिमाग नभए पछि यस्तै हुन्छ। यहाँ नि दुखै भोग्यो नि। हाम्रै हत्या गर्ने । हाम्रै मान्छे वर्ड।मन्त्री बनाई दियो। हात्ती ल्याएर ड्याङ ड्याङ उठाई दियो। यस्तो खालको एउटा बिडम्बना भाको छ यहानिर। यो उठाको कुराहरु म सबै थाहा छ , उठाको ज्ञान थाहा छ।यहाँ रिपोर्ट महाराज सरकारमा त्यतिबेला महेन्द्र थियो कि विरेन्द्र थियो । निवेदन एउटा विन्तिपत्र जाहेर गरेको छ यो ठाउँमा । यहाँ खरखरे, यहाँ तलको मान्छेहरुले, यहानिर  राई लिम्बूलाई चै जग्गा दर्ता गर्दिउ भने राजप्रतिनिधि हमला गर्छ भनेर दिया छ है। त्यो मैले थाहा पाको छु नि। यसै गरेर केके गरेर यहाका जनता उठाऐ। पिछे आएर फेरि तपाईंहरु शरणार्थी भएर आउदाखेरि अब यहानिर रोजे , राखे। यस्तै छ यहाको ईतिहास।यहाको जमिनको ईतिहास, हिस्टोरि। मैले बल माग्या छु यो जमिनमा पनि घना बस्तिहोस भोलि गएर।सम्झेको छु हुन्छ पो है भोलि गएर। हाम्रो भाषामा के भन्छ नाम मानि पेहिमा, ला मानि पेहिमा ,लामि पेहिमा, नामानि कुबे हि पोङ क्या। त्यस्तो हुन्छ। त्यल्लेगर्दाखेरि यहाँ धेरै बस्ति उठेको छ। हाम्रै मान्छे गृहमन्त्री बनाएर उठाऐको राज्यको नीति त्यस्तो थियो यहाँ । रअहिले , अहिले आएर बहुदलिय व्यवस्था छ। पार्टी सभाको कुरा आयो, प्रदेश सभाको कुरा आयो, गाउँ सभाको कुरा आयो, विभिन्न रणनीतिहरु अलिलिक चेन्ज हुनु खोजि राख्या छ। यल्ले पनि के गर्ने हो कोनि था छैना। त्यल्लेगर्दाखेरि हामी सबै मिलेर बसौ।सबै मनले ईश्वरलाई सम्झेर बसौ। हाम्रो कल्याण हुन्छ। र माङ माङले हामीलाई हेर्छ। माङले हामीलाई साक्षात शक्ति दिन्छ। त्यल्लेगर्दाखेरि हामी भक्ति गर्नु छोड्नु भएना। भक्ति कि शक्ति । भक्ति गर्नुपर्छ, शक्ति मिल्छ। फल मिल्छ। त्यसको राम्रो फल मिलेर जान्छ। म यहि भन्छु तपाईंहरुसग।र म धेरै लामो बोल्दिना । अब म मेरो प्रवचन छोट्याउदै जान्छु। विदेशबडा पनि जति सहयोग आयो । हामीले यो कर्म गर्यौ। होमादि लायौ। विदेशि मित्रहरू , विदेशि हाम्रो भक्तजनहरुको उनिहरुको सुविधा , आपस उनिहरुको परिवार भित्र पनि सुख शान्ति होस। र हामी लगायत नेपालमा हामी भक्तजन सम्पुर्णको परिवार भित्र ।

९ बैशाख २०७५